Vísir - 24.12.1954, Blaðsíða 10

JÓLABLAB VfSIS
10
Guðmundur Daníelsson:
Tímabil rjómabúanna, á Islandi
!hefst um aldamótin 1900. Fyrir-
mynd þeirra er sótt til Danmerk-
,nr. Helzti forgöngumaður þeirra
hér á landi var Sigurðiu’ Sigurðs-
®on ráðunautur. Hann . kynnti
sér nákvæmlega í Danmörku og
Koregi allt, sem laut að smjör-
iramleiðslu og mjölkuriðnaði í
þeim löndum, hvatti íslendinga
að því búnu mjög til að heíjast
handa um stofnun rjómabúa.
Fjöldi rjómabúa reis upp á
næstu árum. Rekstur þeirra lán-
aðist yfirleitt vel. pa.u bættu hag
bænda, stuðluðu að aukinni bú-
menningu, þar á meðal hrein-
læti og meiri vöruvöndun, einnig
jókst túnrækt nokkuð íyrir áhrif
þeirra.
Blómaskeið rjómabúanna varir
urn þrjá áratugi. allt þar til
mjólkurbúin taka að rísa á fót,
þá fer að halla undan fæti fyrir
þeim. Um miðja þessa öld eru
dagai’ þeirra nálega taldir, þau
hafa lokið hlutverki sínu fyrir
Íslenzkan la.ndbúnað og hverfa
nú að baki okkar inn í söguna.
rifja upp
Hreinræktuð piparmey.
Vel fer því á að staldra við og
Vel fer því á að staldra við og
riíja upp nokkur atriði úr starfs-
sögu þeirra. í því skyni bregð ég
mér austur að Stokkseyri á fund
Margrétar Júníusdóttur, en hún
hefúr lengst allra kvenna á ís-
landi starfað sem rjómabústýra,
írá því í júnímánuði 1908 og fram
á árið 1952, en þá lagði hún síð-
ast í strokkínn sinn í Baugstað-
arrjómaskála.
Ásgeir Eirílcsson kaupmaðui’
vísar mér veginn heim til Mar-
grétar. pað er áð Móhúsum. Hún
býr þar hjá Guðjóni Jónssyni ög
frú hans Ingveldi Jónsdóttur
Adólfssonar kaupmanns, að ó-
gleyrndri þórdísi Bjarnadóttur,
ekkju Jóns' Adólfssonar, en þær
pórdís og Margrét ólust báðar
upp hjá Margréti Gísladóttur á
Syðra-Seli, föðurömmu þeirra
beggja, og liafa aldrei skilið síð-
an. Margrét er nú að verða 72
ára að. aldri. Fremur lítil kona
vexti, en svipur hennar og fas
síndra af lífi og atorku, mál
hennar fjörmikið og híspurs-
laust. Hún hefur aldrei gifzt né
átt börn, og segist vera hrein-
ræktuð piparmey.
Frú Ingveldur vill að við höf-
um sem toezt næði, hún lieíur
skílið okkur ein eftir í stofunni.
Við siljum þar.hlið við hlið, ég
með pappírsblokkina fyrir fram-
an mig og reyki hvern vindilinn
áf öðrum.
Móðir hennar varð úti.
„þú verður að hafa við mig
sömu aðfei’ðina og börnin,“ seg-
|r hún, — „liara að spyrja og ég
reyni svo að svara.“
„Ég vil fá að heyra æviágrip
þitt í stórum dráttum," svarði ég.
„Við byrjum á toyrjuninni. það
er venjan."
„Jæja, ég er þá fædd í Syðra-
Seli á Stokkseyri 19. nóv. 1882.
Foreldrar mínir voru .Túníus
Pálsson og Ingveldur Erlends-
Jdóttir. Ilún dó, þegar ég var 18
Viðtal við Margréti Júníusdðttur á Stokkseyri,
vikna, varð úti í blindbyl, var a.ð
koma frá sauðahúsi á vertíð 1883.
í þeim sama byl drukknaði Ól-
afur frá Dísarstöðum í Sandvík-
urlireppi ásamt skipshöfn. það
var líka þá sem þorkel porkels-
son formaður hrakti úr þorláks-
höfn á bát sínum og komst eitir
mikla hrakninga til Vestmanna-
eyja, en um þann atburð hefui’
mikið vei’ið skrifað, bæði í bók-
inni þorláksshöfn eftir Sigurð
frá Flóagafii og víðar. Eftir þetta,
ólst ég upp hjá föðurömmu minni
Margréti Gísladóttur á Syðra-
Seli. Hún ól líka upp þórdísi
Bjarnadóttur frá Götu, náfrænku
mína. Við höfum aldrei skilið
síðan, ég hef alltaf átt heima hjá
henni, þó ég hafi verið á faralds-
fæti langtímum. Bernskuheimili
mitt var gott.
ViS nám á Hvítárvöllum.
Ég fór ekki að heiman fyrr en
ég var 24 ára, það var árið 1907,
um haustið, — fór þá að Hvítár-
völlum á Borgarfirði að læra
mjólkurfræði, það er að segja
rjómábússtörf, þvi í þá daga
voru engin mjólkurbú til> en
rjómabúin voru að rísa upp hvert
af öðru. þama var ég til kross-
messu næsta vor, 14. maí, en
sneri þá heim aftur til Stokkseyr-
ar og hélt þar kyrru fyrir í einn
mánuð.
þá var það einn daginn, 14. eða
þórður Ólafsson í Hávarðarkoti
var fyrsti formaður rjómabúsins
og mun liafa átt frumkvæðið að
stofnun þess. þarna starfaði ég
í 14 sumur, 5—7 mánuði á hverju
sumri, en á veturna átti ég frí."
>,Og hvíið gerðir þú í vetrarfrí-
unum, Margrét."
„Á vetruraa var ég við • ýmis-
konar störf eða nám. 1909—1910
var é.g til dæmis í Kvennaskólan-
um í Reykjavik, en 1911—1912 við
framhaldsnám í mjólkurfi’æðum
í Lögstrup Mejeri á Jótlandi.
Flesta aðra vetur var ég heima
hjá fóstursystur minni og vann
’ heimilisstörf, prjónaði meðal
annars heiímikið á vél.“
Á fætur laust ettir miSnættí.
„Mig langar að- heyra. meira
um starfið í þykkvabæ.'1
„í þykkvabænum .líkpði mér á-
kaflega vel, éins og væri í hópi
nánustu vandamanna, en það
skildi ég ennþá betur og lærði að
meta eftir að ég var farin þaðan
og kynntist fleirúm. En ekki
vantaði að nóg væri að gera. Um
sláttinn varð ég að fara á fætur
kluklcan háífþrjú til þrjú. *Ég
varð nefnilega að vera búin að
strokk allan rjómann frá degin-
um áður klukkan sjö til átta á
morgnana, því að þá varð að fara
með rjómabúshestana (þá sem
snéru strokknum) út að Háfs-
ósum til þess að sækja á þeim
ir mínir mér heim til sín og héldu
mér samsæti. Og í hitteðfyrra,
þegar ég varð sjötug, mæltu þeir
sér mót á Selfossi, 20—30 þykk-
bæingar, sumir búsct.tir heima í
siniíi sveit, aðrir syðra, komu
heim til mín niður að Stokks-
eyri. færðu mér dýrindisgjafir og
ógleymanlega ánægjustund.“
>,Hví elska þykkbæingar þig
svo umfram aðrar konur?“
„Ila hadm! það gera þeir auð-
vitað ekki. En hjá þeim var ég
ung, nú er ég orðin gömul.“
„Og hvert lá leiðin úr þykkva-
bse?“
„Að Hróarslæk í Flóa. Ég tók
þar við stjórn rjómabúsins í for-
föllum annarrar, en var þar eitt
ár. þá fór ég að Hofsárrjómabú-
inu austur undir Fjöllum og var
þar í 5 sumur, en 1. maí 1928 tók
ég við rjómabúi Baugstaða og i
hef starfað þar óslitið síðan.
suinar og vetur, fyrstu tvö árin
aðeins sem rjómabústýra, en frá
1930 einnig sem forstöðukona
pöntunarfélags, sem hluthafar
rjómabúsins stofnuðu, og því
starfi gegni ég enn í dag, þó það
hafi verið í okktóbermánuði 1952,
sem ég tók þar síðast smjör úr
strokk."
50 ára afmæli
Baugstaðabúsins.
„Heyrðu, Margrét,- áður cn ég
fer að lilýða þér yfir verzlunar-
liYm míssd moðnr sína lö vikna gömnl. — Ilnn Jhtefir
stfariiað sem rjömabnstýra allraisleit zkra kvenna lengsi.
— Oil var farid á fæiur stuOu efiir miðnætti. — I*egar
liiiu var 56 ára kevpíi hnn ser reiðhjól og lærði á það.
15. júní, að þeir komu til a.ð
sækja mig, — menn austan úr
þykkvabæ. Ég átti að taka við
stjórn rjómabúsins, sem þar var
í smíðum. Sigurþór Ólafsson
smiður frá Goddastöðum var að
ljúka við smíðina — ég gat tekið
til starfa eftir viku.
Rjómabúið í þykkvábænum
var yngst af 6 búum í Rangár-
vallasýslu. Hin voru þessi:
Rauðalækjárrjómabú, Minnivall-
arrjómabú í Landsveit, rjóma-
búið á Plofi á Rangárvöllum,
Fljótshlíðarrjómabú og Hofsár-
rjómabú undir Eyjafjöllum.
rjomann.
Hestarnir strokkuðu
Rjómabúið í þykkvabænum
var að því leyti frábrugðið hin-
um búuiium. að það var knúið
með hestúm, hin voru öll vatns-
knúin._ Sveifin, sem hestfjnir
voru látnir snúa, var tíu álna
lörig. stöng, aúðvitað lárétt. þeir
voru t.eymdir hring eftir hring í
kringum ásinn meðan rjóminn
var að strokkast, 3—4 tíma á dag,
ummál hringsins tæpar (13 álnir.
Upphaflega var stöngin aðeins 5
álnir, en það reyndist allfof þungt
fyrir tvo hesta, svo hún vur lengd
um helming.
rjómann, sem ferjaður var yfir
ósana ofan úr Háfsliverfi og frá
Sandhólaferju. Venjulega var ég
svo búin að strokka alla rjóm-
ann um hádegi. þá var matai'-
tími. Eftir það var farið í upp-
þvottinn> fitumælingar, ostagerð-
ina o. s. írv. Vinnudagurinn end-
aði þetta klúkkan sex til níu eft-
ir atvikum. Fyrir og eftir slátt
var vinnutíminn styttri og reglu1
bundnari.
Frá uppliafi rjómábúsins í
þykkvabæ og til 1915 var rjóm-
inn sýi'ður, mikið og vandasamt
verk), þar eð útlendir kaup-
endiir aö smjörinú gérðu þá
ki’öfu, en éftir að stríðið skall á
tók fyrir útflutning smjörs. þá
var hætt að sýra rjómann, því að
í fyrsta lagi hafði það inikinn
kostnað í för með sér og í öðru
lagi þótli íslendingum verra sýrt
stnjör.
Endurfundir vi3
pykkbæinga.
Arið 1922 hætti ég störfum í
rjóma.búi þykkvábæjar og fór
annað. En hvorki hef ég gleymt
þykkvabænum né þeir mér þó að
árin liði. þegar ég ha.fði starfað
30 ár samfleytt við rjómabúin,
áríð 1938, buðu þessir gömlu vin-
feril þinn og fræðast af þér um
‘business og debet og credit, lang-
ar mig til að ræða ö'gn við þig um
Baugstaðabúið. Hvenær var það
stofnað?"
>,það var byrjað á verkinu .19.
október árið 1904. þann dag var
tekin fyrsta skóflustungan að
skurðinum, sem flutti vatnið að
aflhjóíínu. Með nokkrum rétti má
því segja, að rjómabúið eigi 50
ára afmæli eftir nokkra daga. En
til starfa tók það 21. júní árið
1905.“
„Viltu lýsa fyrir mér einuin
degi i Baugstaðarjómabúi, með-
Margrét Júníusdóttir,
rjómabústýra.
an það starfaði af fullum krafti,,
t. d. júlídegi, þegar málnyta bú-
peningsins er sem mest, sér ekki.
út úr augunum fyrir annríki?"
„Já, ég hef alltaf elskað starf-
ið>“ svarar konan, — „minna hirt
um daglaunin að kvöldi. Við bú-
um tvær þarna í skálanum, ég
og hjálparstúlkan, klukkan sjö-
er fótaferð. Rjóminn byrjar að
berast uni hálf híu og heldur á-
fram að koma til hádegis, það
eru mest krakkar, sem flytja, og-
svo nokkrir elclri mehn eins og'
t. d. Jón þórðarson í Traðarholti
og Guðmundur gamli á SRiþum.
Flestir koma með rjómabrúsana í
vögnum, enn aðrir reiða þá undir,
sér í virkjum eða hnakk, einstaka.
koma með þá á bakinu á sér, bera.
þá.
120 1. strokkaðir á 40
mínútum.
Við byrjum strax að strokka,..
þegar nóg er komið í stro'kkinn,
um 120 pottar. Eftir 40 mínútur-
er fullstrokkað, þá er smjörið
tekið og sett í íbala með vatni og
þvegið, þvi næst látið á hnoðun-
arvél og saltað. þá er smjörið lát-
ið í vatnsþi’ó. þar sem það liggur
í t.vo klukkutíma unz saltið í því
er runnið. Á meðan er byrjað á
1 ’ \
næsta strokk og farið að öllu eins-
og áður, og í þriðja sinn er
strokkað og síðan er ekki meiri
rjónii þann dag.
, En strax og fyrsti sírokkurinii'.
er frá, er farið áð. hita áfiijnar til
ostagerðar, og meðan osturinn er
,að hláupa og saltið að renna
úr smjörinu borðum við miðdcg-
isverð. Að máltíð iokinni fer-
stúlkan að búa til östinn en ég
að linoða smjörið og möta það,

Þetta er rjómabúið að Baugstöðum, þar sem Maigrét Júníus-o
dóttir hefur starfað um langan aldur.