Morgunblaðið - 17.06.1966, Blaðsíða 12

12
MORGU HBLAÐID
Föstudagur 17. júní Í966
Hákon Bjarnason, skógræktarstjóri:
jr
EFTIRFARANDI grein bygg-
izt á útvarpserindi er Hákon
Bjarnason flutti 6. júní sl.
Þegar sól hækkar á lofti
fer gróður að lifna, grösin
grænka og brumin þrútna.
Þá hækkar brúnin á öllum og
menn verða léttari í spori.
Menn draga andann dýpra en
áður og skynja ilminn úr
moldinni, þeir láta augun
reika um hauður og himin og
gleðjast yfir litaskiptum nátt-
úrunnar. Ósjálfrátt fagna all-
ar lifandi verur gróandanum.
í erindi þessu vil ég leitast við
að skýra frá því hvað er a'ð ger-
ast umhverfis okkur í ríki gróð-
ursins, þegar hann vaknar af
vetrardvalanum og breiðir hin
þunnu grænu blöð sín móti ljósi
og yl sólar, en í lokin vík ég
nokkuð að gróðurmálum okkar
íslendinga.
Ætla mætti að samfara vor-
fagnaðinum fyndu menn hvöt hjá
sér til þess að kynnast hinni
miklu grænu veröld, sem lifir
og vex umhverfis okkur, ekki
hvað sízt fyrir það, að allt líf okk
ar er undir því komið að plönt-
urnar breyti hinum dauðu efna-
samböndum í lífræn efni.
Sól skein sunnan — á salar
steina, — þá var grund gróin —
grænum lauki. Svo segir í Völu-
spá um sköpun heimsins og bend-
ir það til að menn hafi haft hug-
bo’ð um sambandið milli ljóss og
gróðurs fyrir æva löngu. Snorri
Sturluson kenndi hrausta menn
til karlkenndra trjáa og kven-
skörunga til kvenkenndra, en síð
ari tíma skáld hafa kennt fagrar
konur til rósa eða annarra lit-
ríkra blóma.
Á síðari árum hafa aðrar og
andstæðar kenningar verið sótt-
ar í plönturíkið, eins og þegar
klaufar og kjánar eru kallaðir
grasasnar, en orð eins og planta
og rót eru notuð sem verstu
skammaryrði tungunnar. Þetta á
ótvírætt rót sína að rekja til
hins almenna þekkingarskorts og
skilningsleysis á lífi gróðursins
á landi hér. Þekkingarleysið er
sumpart sprottið af aldagömlum
hjarðmennskuháttum í búskap
íslendinga og skorti á ræktunar-
menningu, en sumpart einnig af
því, að skólar landsins hafa lát-
ið undir höfuð leggjast að kenna
plöntufræði á sómasamlegan
hátt.
Brot af hinni lifandi náttúru
Á síðari árum hafa eðlisfræði
og efnafræði tekið stórkostlegum
framförum og margir telja sér
trú um að þau fræði muni leiða
til bættra lífskjara án frekari
umhugsunar. En maðurinn er
sjálfur aðeins brot af hinni lif-
andí náttúru jarðarinnar, og því
er honum enn meiri nauðsyn á
að skilja hana en hina dauðu
náttúru, ef honum á að vegna
vel í framtíðinni.
Þekking manna á lífi plantn-
anna á sér ekki ýkja langa sögu.
Fram að aldamótunum 1600 trú'ðu
allir því, sem Aristoteles kenndi
fyrir 2300 árum, en það var á
þá leið, að plönturnar drægju
til sín alls konar efni úr mold-
inni og aðgreindu þau síðan í
■blöðum sínum og blómum.
Plöntufræðin var um margar
aldir helzt stunduð af grasalækn-
um, sem margir hverjir voru
ágætis kunnáttumenn. Aðrir
voru hins vegar fullir af kredd-
um og hindurvitnum svo sem
þeim, að nýralaga blöð læknuðu
nýrnasj úkdóma og hjartalaga
blöð væru bezt lækning við
hjartasjúkdómum og þar fram
eftir götunum, og enn eimir eftir
af slíkri hjátrú.
Um aldamótin 1600 gerði Hol-
lendingurinn van Helmont merki
lega tilraun til að prófa kenn-
ingu Aristotelesar. Hann hugs-
aði sem svo: Ef plantan dregur
öll sín næringarefni úr jörð-
inni hlýtur jarðvegurinn að létt-
ast að sama skapi. Tók hann því
víðkvist og stakk í ker, þar sem
í voru 200 pund af mold. Víði-
greinin sló rótum og svo var
gengið frá kerinu, að í það komst
ekki annað en eimað vatn eða
regnvatn, sem van Helmont
vökvaði piöntuna með. Þannig
óx víðirinn í 5 ár og að því
búnu var hann tékinn úr ker-
inu og vóg hann þá 164 pund.
Moldin hafði hins vegar ekki
léttst nema um röskan tíunda
úr einu pundi. Af þessu var ljóst,
að plantan hafði ekki dregið sér
mikla næringu úr moldinni. Létt-
ing moldarinnar var innan við
0,1% af þyngdarauka víðisins.
Hér var í fyrsta sinni sannað, að
plönturnar þurfa ekki mikið af
efnum úr jörðu. Hins vegar gat
van Helmont ekki áttað sig á,
hvaðan þyngdaraukinn kæmi,
nema það væri vatnið, sem
byggði upp líkama plöntunnar.
Þetta var svo trú manna í nærri
200 ár uns Englendingurinn
Priestley komst að því að aðal-
næring plantnanna væri koltví-
ildi eða koltvísýringur loftsins.
Þetta efnasamband er í daglegu
tali nefnt kolsýra, og mun ég
til hægðarauka halda því heiti
hér, þótt það sé rangnefni.
Að binda orku ljóssins
En kolsýrunám plantnanna er
flókið mál. Allt frá því að menn
urðu þess fyrst vísir á hverju
plönturnar lifðu, hafa þúsundir
manna reynt að ráða þá gátu,
hvernig þessi efnaskipti fara
fram, og hún er óleyst enn. Menn
hafa getað fylgt þessum efna-
breytingum betur eftir á síðari
árum með tilkomu elektronsmá-
sjárinnar og ísótópa og komizt
æ lengra og lengra, en samt r
þessi mikli leyndardómur enn
hulinn, hvernig ólífræn efni geti
orðið að lifandi verum.
Fyrir 130 árum sagði þýzki
eðlisfræðingurinn Robert Mayer,
sá hinn sami og setti fram grund-
vallarkenningu eðlisfræðinnar
um viðhald orkunnar: „Náttúran
hefur sett sér það mark að binda
ljósið, sem streymir til jarðar-
innar, hina hvikulustu orku, sem
til er, í fast efni. — Það eru
grænu plönturnar, sem hafa leyst
þá þraut að binda orku ljóss-
ins.“
Ljósið streymir til okkar frá
sólinni með 300.000 km. hraða á
sekúndu. Einn þúsundasti af
þeirri sólarorku, sem fellur á
jörðina bindst í fast efni í grænu
kornum bláðanna og svifins í
sjónum. Fyrir þetta getum við,
mannlegar verur ásamt öllum
dýrum merkurinnar, lifað og
þroskast á þessari reikistjörnu,
sem við nefnum móðir jörð. —
Væru ekki grænu plönturnar til
þess að breyta kolsýru lofts-
ins í lífræn efnasambönd, fyrir
orku sólarljóssins, væri jörðin
auð og tóm eins og tunglið.
Ef við tökum laufblað í hendi
okkar þá höldum við á hinni
fullkomnustu efnaverksmiðju,
sem til er á þessari jörð. í því
myndast margs konar tegundir
sykurs og mölvi ásamt ýmsum
eggjahvítu- og fitusamböndum,
sem eru hverju lífi nauðsynleg.
Stórt grasblað er oft um 20 fer-
sentímetra að flatarmáli, og ef
við miðum við þá stærð vitum
við að það er byggt upp af um
10 milljónum fruma. Þótt frum-
urnar standi all þétt saman er
þó um fjórðungur blaðsins hol-
ur, þannig að loft getur leikið
á milli frumanna. Blaði’ð er flatt
og þunnt og á því er húð á efra
og neðra borði. Göt eru mörg
á húðinni, einkum neðan á blöð-
unum. Á 20 fersentimetra blaði
eru um 200.000 loftaugu eða um
5000 á hverjum fersentimetra. —
Loftaugun opnast í birtu og lok-
ast í myrkri, og þau lokast líka
í þurrkum til þess að vatnið
gufi ekki of ört úr blaðinu. En
inn um þessi augu streymir and-
rúmsloftið og leikur um hinar
grænu frumur blaðsins. í hverri
blaðfrumu eru allt að 200 grænu
korn, og í slíku blaði og því, sem
við erum áð virða fyrir okkur
geta verið yfir 2000 milljónir
slíkra korna. Af því má ráða, að
hvert korn er örlítið, ekki nema
um 5/1000 úr millimetra í þver-
mál.
Kjarni blaðgrænunnar
I grænukornunum er klorofyl-
ið eða blaðgrænan, en að auki
eru ýms önnur litarefni, sem
fyrst sjást í haustlitum blaðanna
þegar blaðgrænan hefur leyzts
upp. Nú vita menn hvernig blað-
grænan er oyggð en út í þá
sálma skal ekki farið að öðru
leyti en því, að það þykir stór-
merkilegt að kjarni blaðgræn-
Hákon Bjarnason
skógræktarstjóri.
unnar er myndaður á mjög líkan
hátt og kjarni blóðsins í okkur,
nema að þar er það magníum-
atóma, sem heldur saman innstu
kolefnisatómunum, í stað járn-
atóma í blóðinu.
Áður en elektronsmásjáin kom
til sögunnar vissu menn næsta
lítið um sjálf grænu kornin. En
þegar sjónhringurinn óx kom í
Ijós, að grænu kornin eru litlaus,
mynduð úr vatni og eggjahvítu-
samböndum. En inni í þeim eru
aflöng korn eða stafir, svonefnd
grana, og er hvert þeirra mynd-
að af 10—30 lögum sem eru und-
in utan um hvert annað líkt og
við gætum hugsað okkur saman-
undna 5 eða 10 krónuseðla. Þessi
blöð eru á víxl úr fituefnum eða
eggjahvítuefnum, og hér situr
blaðgrænan. Þessi grana eru ekki
nema 4/10.000 úr millimeter að
þvermáli, þau eru svo lítil að
þau eru á takmörkum að sjást
í elektrónsmásjánum. En inni á
milli laganna í þessum ögnum
klýfur sólarorkan kolsýru lofts-
ins og sameinar kolefnið vetni.
Hér er það, sem lífið verður til.
En hvernig það verður til er
enn ráðgáta, þótt þeir viti miklu
meira um þetta nú en fyrir
nokkrum árum. Hundruð ef ekki
þúsundir vísindamanna stefna
að því að. reyna að ráða þessa
gátu, en enn sem komi'ð er virð-
ist síðasta lausnin langt undan.
Hér kemur að því, sem H. C.
Andersen kvað en Steingrímur
Thorsteinsson mun hafa þýtt:
„Þótt kóngar fylktust allir að,
með auð og veldi háu, þeir megn
uðu ei hið minnsta blað, að
mynda á blómi smáu.“
Þegar ég lít nú út um glugg-
ann minn og sé ljósgræn reyni-
blöðin teygja sig mót ljósi og
yl og hugsa um hvílík furða og
undur eru að gerast inni í þessum
litlu og viðkvæmu blöðum, finnst
mér það einkennilegt, hve menn
geta oft verið kaldranalegir í við-
skiptum sínum vi'ð hina grænu
veröld.
Litið um öxl
Ef við beinum nú huganum
hálfa fjórðu öld aftur í tímann
og hugsum okkur hve van Hel-
mont mun hafa furðað á því að
víðitréð hans dró lítið af efnum
til sín úr jörðinni, þá hlýtur sú
spurning að vakna, úr hverju
verða plötnurnar til. Ég býst vi'ð
að marga muni furða á því, að
heyra, að þegar bóndi ekur 30
hestburðum af töðu í garð, þá er
ekkj nema tæpur hestburður af
þurefninu kominn úr moldinni,
eða innan við 3%. Þar af er 1%
úr vatni jarðvegsins, svo að af
öllu þurrefninu eru tæp 2%
komin úr gróðurmoldinni. En
þegar stór tré eru felld eru um
98.5% unnin úr loftinu einu.
Til hvers er þá að bera á,
munu margir spyrja. f skógum
þarf ekki áð bera áburð að plönt-
um, nema á stundum, til að
hjálpa þeim á stað, því að þar
er náttúran sjálf látin ráða sér.
Hins vegar er áburðar þörf í land
búnaði, þar sem uppskorið er ár
hvert, og plönturnar hverfa ekki
aftur til moldarinnar. Hér er
einkum þörf á köfnunarefni, fos-
fór og kalíi, en að auki þurfa
plönturnar fjölda annarra efna,
en í svo litlum mæli, að sjaldan
verður brestur á. Sex tonn af
grasi innihalda t.d. minna magn
af kopar en er í einum fimm-
eyringi.
Alls eru það um 20 frumefni,
sem grænu plönturnar þurfa til
að byggja upp líkama sinn, en
af þeim vex svo allt dýraríkið
að manilinum meðtöldum.
Fátækt land
Nú skulum við beina huganum
að hinu gróðurfátæka íslandi og
athuga stöðu okkar. Vinur minn
og samstarfsmaður um mörg ár í
Skógræktarfélagi fslands, Valtýr
Stefánsson ritstjóri, sagði við
mig fyrir löngu, að það væri sárt
að hugsa til þess áð sólin skini
hér á hverju ári, ýmist á grjót
og urð eða grös, sem yrðu að
lítilfjörlegri sinu á hverju
hausti, er skildi sama og ekkert
eftir. Hann sá það í hendi sér,
eins og svo margt annað er öðr-
um yfirsást, að við íslendingar
missum að mestu þá sólarorku,
er skín á blessað landið.
Og það er sannarlega sárara
en orð fá lýst, að láta sólarork-
una koma fyrir líti'ð, orku, sem
við fáum fyrir ekki neitt á
hverju vori og sumri, en höfum
litla hugsun á að handsama. Þetta
er biturra þegar við sjáum
hvernig önnur norðlæg lönd
safna orkunni fyrir í sígrænum
skógum, þar sem auðlegð-
in vex ár frá ári og menn geta
nytjað hana af kunnáttu. Slík-
ur auður er gulli betri, því að
þessi gæði verða aldrei þurr-
ausin, ef rétt er með þau farið.
Merkar rannsóknir
Fyrir rannsóknir nokkurra
ágætra manna ,eins og Steindórs
Steindórssonar frá Hlöðum, dr.
Sig. Þórarinssonar, dr. Þorleifs
Einarssonar jarðfræðings og
Yngva Þorsteinssonar magisters
vitum við nú miklu meira en áð-
ur um náttúru lands okkar allt
frá ísaldarlokum og fram á
þennan dag.
ísland var mjög afskipt þegar
gæðum jai'ðar var deilt út við
lok ísaldanna. Landið var þá orð
in eyja og hingað komst ekki
neinn gróður af sjálfsdáðum.
Steindór Steindórsson hefur sýnt
fram á að hávaðinn af íslenzku
flórunni er vaxinn upp af þeim
tegundum plantna, sem gátu Iif-
að fimbulvetur ísaldanna af. Á
meginlöndunum beggja megin
Atlantshafsins gátu suðlægari og
hraðvaxnari tegundir fylgt hopi
jöklanna eftir og breitt feld sinn
yfir landið. Hér var slíku ekki
til að dreifa. Samkeppnin innan
gróðurríkisins er miklu minni
hér en víðast annars staðar, og
hefur slíkt mikla þýðingu því
að keppnin velur hið bezta og
hæfasta úr, en hið veikara verð-
ur undir. Stofninn í íslenzka
gróðurríkinu er norrænar plönt-
ur, sem lifað hafa við miklu
harðari skilyrði en nú eru á
landi hér. En af þeim sökum
geta þær að öllum líkindum ekki
nýtt sér sólarorkuna til fulls, eins
og hún nú er orðin með öðru og
hlýrra veðurfari en var hér með-
an ísöld stóð yfir. Ef við tökum
dæmi af íslenzka birkinu, sem
lifði ísalc&rnar af í landinu, þá
vitum við að hér vex um 1 ten-
ingsmetri viðar á .ári á hektara
lands í Vaglaskógi og á Hall-
ormsstað. En í Tromsfylki í Nor-
egi, sem er haröbýlt og liggur
langt norðan íslands, vex birkið
töluvert hraðar og verður miklu
■hærra. Mér virðast allar likur
benda til, að íslenzka birkið sé
af sama stofni og birkið í Norð-
ur-Skotlandi, en eigi minna skylt
við norska og skandínavíska birk
ið. Og ef við berurp vöxt birkis-
ins saman við aðrar trjátegund-
ir, þá eru óyggjandi mælingar
til fyrir því, að síbiríska lerkið
á Hallormsstáð vex 6 sinnum
hraðar en birkið okkar. Með öðr-
um orðum, þá getum við látið
sólarorkuna framleiða 6 sinnum
meira magn á hverju sumri með
því að rækta erlend tré í stað
innlendra. — Þetta mætti vera
hverjum íslendingi umhugsunar-
efni.
Heyöflun bænda
Sama máli gildir, ef við lítum
á heyöflun bænda. Þeir rækta
allir erlendar grastegundir, eink-
um háliðagras og vallarfoxgras,
sem gefa miklu meira þurrefnis-
magn i aðra hönd en hinar inn-
lendu gömlu og góðu grasteg-
undir.
Ef við berum saman vöxt ís-
lenzka melgresisins og þess frá
Alaska, sem ég flutti hingað til
lands fyrir 20 árum, þá er sjón-
armunur á vextinum, þar sem
báðar tegundir vaxa hli'ð við
hlið. Ég hef ekki haft ástæðu
til að mæla uppskerumismuninn,
en hann er töluverður.
Þá er einnig bersýnilegt, að
planta eins og Alaskalúpínan
framleiðir mörgum sinna meira
magn af þurrefni á hverri ein-
ingu lands á hverju sumri en ís-
lenzkur jurtagróður.
Þetta sýnir svo ljóst sem ver’ða
má, að með því að flytja nytja-
jurtir, grös og tré til íslands frá
stöðum, er hafa svipað veðurfar
og hér er, má nýta sólarorkuna
mörgum sinnum betur en nú er
gert.
Með þessu er þó ekki sagt, að
víð eigum að kasta innlendum
gróðri fyrir róða, heldur aðeins
að við getum hagnast á skynsam-
legum innflutningi nytjaplantna
samtímis því að við nýtum aðr-
ar gjafir landsins.
Gróðurverndin
Þótt íslenzka birkið sé seint að
vaxa er þáttur þess í íslenzkri
náttúru ómetanlegur. Það er eina
innlenda landvarnarplantan, sem
nokkuð kveður að. Útrýming
birkisins hefur hvarvetna haft
land- og jarðvegseyðingu í för
með sér. Sú eyðing er miklu
stórfelldari en orð fá lýst.
Nýlega eru komin út 6 gróður-
kort af hálendi landsins og von-
ir standa til að gróðurmælingum
hálendisins verði lokið á fáum
árum. Hefur Yngvi Þorsteinssou
staðið fyrir þessu verki af mikl-
um dugnaði.
Þegar maður virðir þessi kort
ryrir sér, rennur manni ósjálf-
rátt kalt vatn milli skinns og
hörunds. Hálendisgróðurinn er
svo miklu minni umfangs en bú-
ast mátti við að órannsökuðu
máli. Við höfum lengi vitað að
afréttir og öræfi landsins væru
lítið gróin, en þessi 6 kort, sem
taka yfir Kjöl, vekja bæði ugg
og ótta. Mestur hluti landsins
eru urðir og melar, en af gró'ð-
urlendunum virðast mér mosa-
þemburnar stærstar, og það er
lítilfjörlegur gróður.
Þetta leiðir hugann að því,
hvernig Kjölur skyldi hafa ver-
ið í árdaga, þegar menn tóku
sér hér bólefstu. Af síðari tíma
rannsóknum og gömlum heimild-
um virðist mér einsætt að há-
lendi Kjalar, nema kannski há-
bungan muni hafa verið sam-
fellt gróið land á fyrstu öld-
Framihald á bls. 17