Morgunblaðið - 30.08.1967, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 30. ÁGÚST 1967
Erlendur Jónsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
//
Aideilis útflœmdur og burtkastaður'
PÍSLARSAGA síra Jóns
Magnússonar,
172. bls.
Siguröur Nordal sá um útgáf
una. Almenna bókafélagið.
Reykjavík 1967.
„ÞEGAR gætt er að tildrögum
og ti'lgangi Píslarsögunnar, ligg
ur það í Mutarins eðli, að hana
verður að nota með varkárni
sean sögulega heimild. Hún er
varnarrit, þar sem eðQilegt var,
að hötfundur gerði sem mest úr
þjáningum þeim, sem yfir hann
hötfðu gengið. Hún er hatröm
álkæra. Og hún er játning
manns, sem var sjúkur á lík-
ama og siál“.
ÍÞannig kemst próf. Sigurður
Nordal að orði í rdtgerð sinni,
Trúarlff síra Jóns Magnússonar,
sem nú hefur verið endurprent-
að með nýrri útgáifu Píslarsög-
unnar. Að sjiáflísögðu þarfnast
orðin hvorki sfcýringa né við-
auka.
Píslarsagan er efcki þess fcon-
ar heimild, að draga megi af
henni beinar ályktanir. Nofckur
heknild er hún engu að síður,
sé hún notuð með varkárni,
eins og Nordal kemst að orði.
All'a vega sannar hún okkur, að
maður, sem jafnvel á því mikla
galdrasfceiði, sautjándu öfld. hélt
sig verða fyrir fjölkynngiotfsókn
um, taldi málstað sínum illa
borgið nema gera raekilega
grein fyrir sínu máli, etf einnig
aðrir ættu að sannfærast: höf-
undur Píslarsögu er í varnar-
stöðu gagnvart almenningsálit-
inu.
Elftir að sautjánda öldin
hvarf í sögulega fjarlægð hafa
íslendingar ávallt litið á galdra
brennur þeirrar aldar sem ein-
hvern skuggalegasa kafla í þjóð
axsöigunni.
En kynslóðir mega fcomast að
sömihíu niðurstöðunni, þó að á mis
munandi forsendum sé. Við nú-
tímaroenn fordæmum galdra-
brennnr fyrst og fremst af þeim
siölfcum, að ottófcur þyfcja þær
hafa verið villimannlegar úr
hótfi fram. Þannig lítum við
sennilega flest á málin.
En munu efcki t.d. fríþenkjar
ar fyrri tíðar hafa litið öl'lu
meir á andlegu hlið málsins?
Var það efcki hjátrúin og for-
herðing heimskunnar, sem frá
þeirra sjónamiði hafa gengið út
ýfir öll mennsk tafemörk með
galdrabrennum?
í sarna sitað kemur. Galdra-
brennurnar voru, frá sérhverju
sjónarmiði séð, hörmulegar. En
þjóðin var engan veginn heill-
um horfin þrátt fyrir þær.
Galdrafárið geisaði hér vægar
en víða annars staðar. Og efcki
er alls vesöl sú öld, sem lætur
eftir sig verk eins og Písilar
sögu, að efcki sé talað um Paes-
íusálma,
Galdrabrennur voru alþjóð-
leg tízkualda á sautjándu öid.
íslenzfcum valdismönnum var ó-
hægt að standa á móti svo
sterkum tímans straumi, þó
fegnir hetfðu viljað. Aðeins
gátu þeir þvælzt fyrir, ef eyða
mætti með hægð slíkum mála-
tilbúnaði, þegar til kom.
Hötfundur Píslarsögu kvartar
þrátfallt ytfir því, að „sýslumað-
urinn, Magnús Magnússon,
vildi öngvum mínum ráðum
gegna“.
„Kratfða ég“, segir hann síð-
ar, „sýslumanninn Magnús með
ómjúikum orðum, fyrst ég sá
að annað vildi ekki gilda“.
Þessar athugasemdir eru að
yísu hæpin sönnun þess. að
netfndur Magnús sýslumaður
hafi ekki trúað á galdur.
Óneitanlega má þó geta sér til,
að hann hafi verið í nofckrum
vafa um sannreynd þvílílkra
býsna, svo að efcfci sé dýpra í
árinni tekið.
En Magnúsi dugði efcki lengi
að færast undan, því annar
valdsmaður í fjórðungnum var
heldur betur viss í sinni sök,
og I'iggur höfundl Písiarsögu
betur orð til hans:
„Hvorugur þeirra feðga“,
segir síra Jón, „var til neinna
sagna neyddur, hvorki fyrr né
síðar, það mér varð vitanlegt,
en samt gef ég enga skuld í
því efni þeim góða manni Þor-
leifi Kortssyni, því ég minnist
vel, að hann spurði mig að,
hvort hér á bænurn væri ekki
töng til og kol svo mikil, að
hana mætti heita gjöra, —
hvað hér var hvorttveggja fyr-
ir hendi. Hann sagði mér og,
hvar til hann vildi það hafa,
og var í því staðráðinn, en ég
lagði fátt þar til, svo mér yrðu
efcki árvítur gefnar um haturs-
semi til þeirra manna meira en
hætfði, en samt virtust mér þau
upptök bæði viturleg og nytsöm“.
Tii glöggvunar vegna þessar-
ar tilvitnunar skal geta þess,
að síra Jón þóttist hafa orðið
fyrir margvíslegum krankleika
og kivölum, bæði andiegum og
líkamlegum, og kenndi það fjöl-
kynngi tveggjia feðga á Kirkju-
bóli í Slkutulsfirði, Jómi elöra og
Jóni yngra, eink'um hinum síð-
ar nefnda. Er Píslarsaga að
drjúgum hluta skýrslia um
hörmungar prests. Munu nú
flestir hallast að því, að prestur
hafi verið geðveikur. Er þó
hvergi ósennilegt, að einhverj-
ar líkamlegar pínslir hafi
magnað ímyndunarveiki hans.
Augljóst er þó, að annað-
hvort hefur síra Jón gert
meira en efni stóðu til úr veik-
indum sínum eða honum hefur
mjög batnað, þegar hann hóf
að skrifa Píslarsögu, því svo
auimlega sem hann lýsir ástandi
sínu, meðan á galdraofsófcnun-
um stóð virtist hann þá engan
veginn hefði verið fær um að
skrásetja svo kröftuga grein-
argerð eins og Píslarsaga er.
Það er kostur Píslarsögunn-
ar — sem bókmenntaver'ks —
að svið hennar er skýrt af-
markað: veikindi prests, andl’eg
og líkamleg; meintar galdruxf-
sóknir; galdramenn og embætx-
ismenn í ljósi þeirra viðburða.
Varast höfundur að blanda ó-
nauðsynlegum atriðum saman
við það efni. Píslarsagan er því
engu gagngerðari heimild um
sára Jón sjólfan heldur en um
aldarfarið á öld hans, Sagan
seður ekki ímyndun lesandans,
heldur æsir hana.
Ekki leynir sér t.d., að bak
við gaMrasöguna svella per-
sónuleg tilfinningamál, svo sem
berlega er að vikið í dómsupp-
kvaðningunni yfir þeim feðg-
um, en þar segir meðal annars:
„Þarnæst er vitanlegt og af
prestinum framborið, að kælan
af þeim feðgum hafi eigi sízt
tiltekið og aukizt, síðan þessi
yngri Jón fékk eigi vilja sdnum
fram bomið um málaleitan til
prestsins stjúpdóttur".
Sem sagt — Jón yngri, annar
feðganna, sem brenndur var,
h-atfði biðlað til stjúpdóttur
prests. Sá ráðahagur hafði ekki
tekizt. Ekki vitum við, hvrða
geðflækjum þau málalok hafa
valdið. Hitt fer efcki á milii
mála, að hatur síra Jóns í garð
þessa hryggbrotna biðils er svo
heiftúðugt að nálgast að vera
óeðlilegt jafnvel með hliðsrjón
af þeim málavöxtum, sem Písl-
arsagan greinir þó frá. Svo
heiftrækinn er prestur, að hann
getur ekfci leynt Makkandi
ánægju sinni yfir þeim vitis-
kvölúm, sem hann hefur sjáif-
ur lagt á þennan vesalingspilt:
„Mér virtist hann“, segir
prestur um piiltinn, „í sinni
illsku otfurhertur, en hafði þó
sáran kvíða fyrir dauðanum,
svo sem ljóisast vottaðist, þegar
eldurinn skyrpti honum frá sér
í tvær rekur, etf ekiki oftar,
sem ég heyrt hetf. Svo og átti
hann að hatfa ákallað ósómann
með öfllu nafini, þegar hann
kenndi fyrst eldsins“.
Og i-llar hetfur prestur draum-
farir, þar til þessi hryggbrotni
biðili stjúpdóttu hans hesfur ver-
ið brenndur upp til agna, sam-
anber eftirfarandi orð í Písl-
arsögu:
„ . . . var í þeim draumum tii-
sagt, að vit yngra Jóns nundi
eftir ólbrunmð, sem elkki mundi
minnst um varða. Hvað og
reynzt hafði, etftir þvi 3em
menn meintu, að af heila ann-
arshvors þeirra hefði fundizt,
hva-r til að sveitarfólkið gaf sig
til upp að leita og aftur að ösku
brenna, hvað að gjört var oft-
ar en tvisvar eða þrisvar“.
Nú sfcyldi maður ætla, að
þraut-um prests hefði linnt,
j-afnsifcjótt se-m þeir feðgar voru
ekki lengur til. En þ-að fór á
annan veg. Aðsóknirnar hægð-
ust að vísu í bili, en mögn-
uðust brátt á ný, og var síra
Jón eifcki len-gi að koma auga
á orsök þess: Þuríðu-r, dóttir
eldra Jóns, en systir yngra
Jóns, Maut að valda. Þá var að
senda h-ana sömu leið — á bál-
ið. Sú ráðagerð tókst, sem bet-
ur fer, . efcki. Yfirvöldum sem
almenningi hefur þótt nóg að
gert. Leitar þá ímynduna.'aíl
síra Jóns útrásar á þa-nn heppi-
legasta og viðkunn-anlegasta
hátt, sem hugisazt gat: hann
'sezt við að færa í letur Písi-
arsögu sína. Og svo heilsusam-
leg virðist sú iðja hafa verið,
að prestur tekur aftur gleði
sína og verður gamall maður.
Framlh-aid á bls. 20
Erfitt haust fer í hðnd
Eftir Catherine
Dodds
„MITTERAND stendur
með ísrael og kommúnist-
ar með Aröbum", sftóð í
Parísarblaðmu „L’Aurore“
17. ágúst sl. til að minna
fólk á hinar ólíku utanríkis
stefnur, sem varna því að
samtök vinstrimanna og
kommúnistar geti samein-
azt og myndiað ríkisistjórn
í stað Gaullista.
Árás Francois Mitterands
daginn áður á þá framkomu
de Gauiles, að þykjast hafa
guðlega yfirisýn í utanrík-is-
málum og beita vifctartíönsk-
um lausnum við vandamál nú
túmans heima fyr-ir, var bint í
heiM í kommú nisitablaðin-u
„L’Humanité". En þar var
einnig játað, að þótt flofck-
lurinn falMlst -á að hershöfðing-
inn virði valdatalcmairk-an'ir
forsetans samkvæmt stjórnar-
slkránni að vettugi, taki á-
kvieðna áfsitöðu giegn aðgerð-
um de Gaulles um almanna-
tryggingar, sé algerl-ega and-
víguir ágóðalhlutdeiMaráætl-
unin-ni og heimti, að hætt
verði loftárásum á Norður-
Víetnam, þá sé þó mestu and-
stöðunn-i bein-t gagn Efnahags
bandalaginu, sem flokkurinn
telji erlenit vald, er gáeti kom-
ið illa niður á verkamönnum,
og Ihann harmi það, að ís-rael
ætli að, halda herteknarm
la-ndsvæðum. Aralba, eftir.
styrjöldinni fyrir botni Mið-
jarðarhafs.
Auðvitað segjast franskir
Kommúnista-r efcker-t hafa á
móti . þeirri tillögu Samitaka
vinstrimanna að bæði Va-r-
sjárbandalagið og Atlants-
hafsbandalagið h-verfi úr sög-
unni, en í staðinn komi
stærra öryggi-s- og samvinnu-
ban-dalag, sem baeði Austur-
og Vestur - E vrópu-T-íki stæðu
a-ð. „En slíkur ágrein-ingur við
sitetfnu Samtaka vin-sitri-
manna", segir í niðurlagi
greina-rinnar í L”Humanité,
ætti ekki að ham-la sameigin-
legu átafci í náinn-i framitíð né
samn-ingu einnar stefnuskrér
be-ggja a-flanna fyrir borga-
og sveitastjó'r-naikosnin-gairnar
■næsta haust“.
Stríð Araba og fsr-aels-
man-na (hefur verið harð-ur
prófstei-nn á samvinnuhætfn-i
tveggja fylkinigararma vinstri
sinnaðra mann-á í Frakklandi.
Ef Mitterand tefcst nú að
fcom-a á samsitarfsgrundvelli
við kommún-ista, áður en
þingið k-e-mur aftuir saman í
október, þá ha-fa álhyggjur
þær, sem ijóslega hafa komið
De Gaulle
fraim í aðgerðum ' stjórnarinn-
ar, -ekki verið ástæðulausar.
Bf- honum tekst þatta ekfci,
mun almenningur, s-em þegar
er tekinn a-ð efa-st, missa alveg
trúna á þann möguleika, að
nofckiurn tíma komist á eining
m-eðal vinstri afl-anna í land-
in-u.
Kvöldþlaðið „Par-is-Priesse“
prentaði ræðu Mitterands
u-ndir fyrirsögninnd: „Þetta
mundi ég ger-a, ef . .. “ — Á
undan ræðunn-i var sú yfir-
lýsdng bl-aðsin-s, að Francois
Mitterand sé tilbúinn að
taka við völdum. Þá vonu
kafla-r úr árásinni á s-jón-
varpsiþríleife de Gaulles (fr-ið-
ur, frelsi og framfarir) þirtar
un-dir fyrirsögninni: „Samtal
milli Mitterands og de Gaull-
es“.
Bf Miitterand h-efði fengið
að koma fram í sjónvarpi,
gæti verið a-ð sam-cmþurðurinn
á hinurn hrau-stlega 51 árs
gamla stjórnmálamanni á
tindi framabr-autar sin-nar og
hinum 76 ár-a gamla hers-
höfðingja-, sem ekk-i hirti um
að igefa mönnu-m skýrinigu á
frumvörpunuim, sem hitta þá
beint í veskisstað, h-eldur
ræddi um „mál hins æðra
sjóndeiildarih-rings“, — hefði
orðið yngra manninum tals-
ver-t í vil. Þega-r hann fjallaði
um hneykslið í Kanadaiheim-
sókninni, sitefnu de Gaulles í
máli A-raba og fsraelsman-na
og síð-us-tu aðgerðir stjórnar-
innar heima fyrir, þá hitti
ræða hans beint í m-ark og
flestir Fra'kkar samsinntu
honu-m.
Gaullistar hafa í engu svar-
að árás Mitterands. Fyrstu á-
hyggju-r þeirra vortu af „stuðn
ingsmann-i“ þeirr-a, Va'léry
Giscard d’Estaing. Hann er
iforingi meira en 40 þing-
manna Óh-áðra lýðveldissinna
og fyrrverandi fjórmálaráð-
Mitterand
her-ra. D’Estaing hef-ur gefið
yfirlýsingu, þar sem hann
byrjar á því að segja, að
ihanm hatfi efcki í hyggju að
draga 1 efa vald forseta lýð-
v-eMisins. Hins vega-r, lýsir
iha-nn yfir, má efcki beita þessu
vaMi til að bomast hjá eðli-
iegu-m umræðum á þingimu,
og þan-nig ætti ekki aðeins að
rökræða þær aðgerðir, sem
sitjórnin er n ú að fcorna á með
„sérstöku valdi“ sínu, heldur
ætti einnig að gera á þeim
frum-vörpum brey-tinigar og
leggja siíðan undir^ aitfcvæða-
greiðslu þingsins. Án þess að
eyða tím-a í að ræða sérstak-
lega um atburðina í Quehec
eða deilu Araba og ísraels-
manna, varaði Giscard d’-
Estaing stjórnin-a v-ið: „Beit-
ing einræðisvalds í hvívetna
mun ekfci hjálpa Frakkla-ndi
til að búa sdig undir framitíð-
ina og gera- þjóðina reiðubúina
til að rísa und'ir ábyrgð sinn-i
í ytfirvegun og skynsamlegri
ró, þegar þörf krefur...
Jean Lecaniuet, leiðtogi Mið
flofeks jafnaðarmanna, reið á
vaðið fyirir háflfum mánuði, er
hann varpaði fram þeinri
spurningu í útvarpsræðu í
„Ra-dio Luxernbourg", hvort
ekki fy-ndust í hópi irrueirihlut-a
stjórnarinnar ráðherrar eða
varairóðherrar, -sem hefðu hug
rekfei í samræmi við sann-
færingarkratft yfirlýsinga
sinna á göngum þinghúss-ins
og í einkaviðræðium — og
væru reiðubúnir til að segja
af sér.
Þar sem Giscard d’Estaing
heiimitar einnig æ mei-ra fyrir
snúð sinni í atuðningi við
stjóirnina, þá blasir ekkert
a-nnað við en víðátita erfið-
leifeanna við Gaiullistum á
þeis-su hausti.
(Observer, öll réttindi
ásfcilin).