Morgunblaðið - 02.03.1968, Qupperneq 15

1
lagsi^s Einar Benediktsson skrif
aði ekki í blöð eitt orð því til
framdráttar, þau misseri sem
ekki var um annað meira hugsað
taiáð ag skrifað en simamélið.
Var þó Einar Bemediktagon al'la
tíð manna fúsastur og röskastur
til blaðaskrifa, hvenær sem hon-
um var mikið niðri fyrir.
Þ. Th. skrifar svo um viðhorf
Hannesar Hafsteins, þegar til
stóð i júní 1904 að hann semdi
um símalagninguna við Stóra
norræna ritsímafélagið, eftir að
hann með fulltingi dönsku stjórn
arinnar hafði niáð saTnkomulagi
við félagið í megin atriðum:
„Það er upplýst, að Hannes
Hafstein hafi á nokkru tímabili
verið í vafa hver sem ástæðan
var og þá skrifað bréf út til
Kaúpmannahafnar um að fá sig
losaðan frá simasamningnum. En
andsvörin voru hneykslunarfull
ar úpphrópanir og urudrun Hage
samgöngumálaráðherra, — hvort
Hannes meinti það raunveru-
lega, að hann ætlaði að gera að
engu alla þá samstöðu, samninga
og ívilanir, sem fengizt hefðu
með ærinni fyrirhöfn. Þannig er
augljóst, að Hannes var sjálfur
kominn í klípu í málinu og gat
ekki dregið sig út úr því, þó svo
að hann hefði eygt aðra hag-
kvæmari lausn. Því var ekki um
annað að gera fyrir hann, en
að þvinga málið í gegn“. Síðar
segir: „En úr því Hannes hafði
tekið ákvörðun sína, þýddi auð-
viitað ekkert annað ein h'alda
höfðinu hátt -— eða berja höfð-
inu við steininn, eftir því, hvern
ig á það er litið . . “
Ég skal reyna að stilla orðum
mínum í hóf. En minna verður
ekki sagt ,en að sannarlega þurfi
til þess heiðingjaheilsu, að
leggja nafn sitt við svo subbu-
lega og ótugtarlega sagnfræði.
„Það er upplýst" — segir
Þ. Th„ rétt eins og frásögn hans
styðjist við einhver ný gögn,
sem hann hafi grafið upp. Og
þó er hún ekki annað en ófyrir-
leitnar rangfærslur á efni
tveggja bréfa sem Hannes Haf-
stein lét fylgja öðrum gögnum
um símamálið til þingsins 1905,
og prentuð eru í þingtíðindum
þess árs.
Og hvað segja þessi bréf?
Hið fyrra er til Hage sam-
göngumálaráðherra Dana frá
Hann'esi Hafstein, ákrifað 30. júní
1904. Þar er skýrt tekið fram að
hann telji enn sem fyrr þann
samning, sem í vændum er, um
sæsíma til Austfjarða og land-
símá þaðan til Reykjavíkur, hina
heppilegusut og ódýrustu lausn
á þorfinni fyrir símasamband til
landsins og um landið, og að
víst megi telja, eða í mesta máta
sennilegt, að Alþingi muni fall-
ast á þessa lausn. Hinis veigar
spyr Hannes Hafstein, hvort
nauðsynlegt sé að málinu verði
ráðið til lykta áður en þing komi
saman í júlí 1905. Hann getur
þess ennfremur, að borist hafi
tilboð frá Marconifélaginu, og
því verið svarað með ósk um
nánari skýringar.
Um þetta bréf segi ég í bók
minni um Hannes Hafstein, að
með því hafi hann hikað að fara
lengra í blli — enda sjá allir
hve fjarri 'Per. þ'VÍ, að Ihann
hvi'ki 'frá þeirri s'ann'færinign, að
tilboði Stóra norræna beri að
taka. En hann kýs fremur að
frestur gefizt til að leggja málið
fyrir alþingi til samþykktar. Og
vill geta sagt Mnginu að Marc-
onifélagið hafi haft nægan tima
til a ðganga emdanl'ega frá til-
boði sínu.
Hitt bréfið er svar Hage til
Hannesar Hafsteins, skrifað 11.
ágúst sama ár, og auðvitað ró-
legt og kurteislegt, án allra
upphrópana. Hage hefur enga
trú á loftskeytum að svo komnu.
Hann segir að trúnaðarmaður
Marconifélagsins hafi sagt við
sig, að hann hafi því aðeins unn-
ið að loftskeytasambandi við ís-
land, að hann hafi haldið að sæ-
sími væri ekki fáanlegur —en
ef svo sé, þlá hljóti allt tal uim
loftskeyti að falla niður. Hage
færir rök fyrir því að nauðsyn
legt sé að taka ákvörðun í mál-
inu sem fyrst.
En áður en Hannesi Hafstein
berzt bréf Hage hefur hann fyr-
ir sitt leyti sannfærst um, að
MÓÉGUNBLABIÐ, LAUGARDAGUR 2. MARZ 1908
15
dráttur á aðgerðum geti telft
málinu í tvísýnu, og ákveðið að
láta til skarar skríða um samn-
inga. Hann gerir sér þó fyrst
ferð til Lundúna, og sannfærist
um, að engra aðgengilegra boða
sé að vænta frá Marconifélag-
inu. Síðan fer hann til Hafnar,
og á nokkrum dögum er gengið
frá samningum við Stóra nor-
ræna
Það er mér vitanlega hvergi
til fyrir því einn stafkrókur, að
Hannes Hafstein hafi nokkru
sinni eitt andartak efast um
þann mikla sigur, sem ísland
hafði unnið þegar tryggt var
orðið að símasamningurinn feng-
ist.
Öll frásögn Þ. Th. um að
Hannes Hafstein hefi gert samn-
inginn vegna þesis að 'hann .kamst
í klípu, sem hann gat ekki losn-
að úr, að hann hafi barið höfð-
inu við steininn úr því sem kom-
ið var og borið mál sitt fram til
sigurs gegn betri vitund — er
eimber glórulia'uis þvæittinigur og
bláber ósannindi.
Hverskonar menningarástand
búum við eiginlega við á íslandi,
úr því að svona er hægt að segja
sögu landsins án þess nokkur
ritdómari hneykslist? Ritdómari
stærsta blaðs á landinu tók upp
i grein siina ofanskráða klau'su
um klípu Hannesar Hafstein sem
dæmi um ráðvendni og óhlut-
drægni Þ. Th.
VI.
Bók mín um Hannes Hafstein
hlaut að leiða í ljós margan ó-
hugnað í íslenzku stjórnmálalífi
í upphafi þessarar aldar. Ekki
er lengra frá liðið en svo, að
lestur hennar allvíða .hlaut að
verða mörgum manni annað en
þægilegur, Og reyndi nú á hvern
kraft og þroska þjóð vor ihefði
til þess að horfast í augu við
margan bitran sannleik um
sjálfa sig.
Einn blaðamaður, Sigurður A.
Magnússon, bjargaði öðrum frem
ur heiðri þjóðar sinnar gagnvart
bók minni, með ritdómum sínum
í Morgunblaðinu. (Og skiptir í
þessu sambandi engu, þó að
hann hafi í einni setningu kom-
ist fullhart að orði um einstaka
menn). Hann einn skrifaði um
allt verk mitt, og af heilbrigðum
hug, karlmennsku og viti.
Fyrsta bindi bókar minnar var
að vísu vel tekið, en strax og
tók að dimma yfir framkomu og
atferli í íslenzku stjórnmálalífi
fækkaði blaðadómum, kjark
brast, kosið var að þegja þunnu
hljóði, fremur en að taka af-
stöðu til hrapalegra staðreynda.
í stað þess hófust hin tíðu skot-
spóna-brigsl um að mig skorti
„hlutleysi". Hver át eftir öðrum,
án allra röksemda, að ég drægi
um of taum Hannesar Hafsteins.
Enginn gat neinu hnekkt í ’frá-
sögn minni af miálavöxtuim og
átökum stjórnmiálalífsins, að-
eins var nöldrað um að ég gerði
Hannes Hafstein að of miklum
manni. Einn blaðamaður japlaði
á því, hvað eftir annað, að ég
gerði hann „yfirnátturulegan",
rétt eins og ég hefði látið hann
vekja dauða til lífsins — eða
ganga á vatni.
Mönnum fannst ég hefði getað
sýnt meiri lit á að sverta Hann-
es Hafstein, innan um og saman
við, svo að betur liti út, og
siður hal'laðist á í samamburði
við aðra stjómmlálam'ehn.
Ég vil nú biðja menn að hug-
leiða eina af höfuðsakargiftum
Þ. Th. gegn Hannesi Hafstein,
og dæma svo hve hægt um vik
ég muni hafa átt um að láta
..s'vört'u hiiðarnar" 'á ráðlberra-
dómi hans blasa við í æskile'ga
s terku ljási.
Þ.Th. talar um eina embættis-
veitingu Hannesar Hafsteins,
sem almennt hafi verið „álitin
grófasta pólitíska hneyksli
þeirra tíma“, enda orsakað „há-
væruatu mótmœli u'm miisbei'ting
veitingavaldsins". Hneykslið seg
ir hann hafa verið fólgið í því,
að Hannes Hafstein gerði 1904
Ólaf Davíðsson að bókara Lands
bandans „þvert ofan í tillögur
bankastjórnar". Þetta er ekki
rétt, og Þ. Th. ætti að vita það,
því hann hefur lesið umræður-
nar um vantraustið á Hannes
Hafsteins á þingi 1909, og þar
bar málið á góma. Kom fram að
bankastjórnin hafði klofnað í
tillögum um veitinguna. Banka-
stjórinn Tryggvi Gunnarsson
hafði mælt með Olafi Davíðs-
syni en gæzlustjórarnir Eiríkur
Briem og Kristján Jónssön
mæltu með föður mínum, Albert
Þórðarsyni, (En hann varð
bankabókari 1908, þegar Ólafi
Davíðssyni hafði boðizt tekju-
hærri staða sem verzlunarstjóri
á ísafirði).
Hverja tillöguna hlaut nú ráð
herrann að telja rétthærri —
tillögu bankastjórans, sem bar
alla ábyrgð á starfsliði ogstarf
rætosíiu bankans, eða tillögu
gæzlustjóra, sem komu í bank-
ann einn til tvo tíma á dag?
En uim starf þeirra skri'far Þ.TIh.:
„Gæzlustjórastarfið var auka-
starf, og litu þessi tveir menn
svo á, að þeim beri ekki að taka
ákvarðanir í einstökum málum,
heldur hafa einskonar yfireftir-
lit með því að fjárreiður bank-
ans væru í lagi. Tóku þeir sér
þetta verk mjög létt“. Hvernig
gat Hannesi Hafstein. né nokikr-
um óvilhöllum manni, þótt sem
þessir menn ættu meiru að ráða
u-m skipun í st'öður ban'kams, en
sjálfur bankastjórinn?
Ég heyrði Pöður minn, sem 1904
var aðeins liðlega þrítugur, og
hafði ekki unnið í bankanum
nema tivö ár, tala uim þeeiS'a veit-
ingu sem algerlega sjálfsagða, og
það því fremur sem Ólafur Dav-
íðsson var í hvívetna hinn mesti
ágætismaður. Enda urðu þeir
miklir vinir, faðir minn og hann.
Þetta var þá „grófasta póli-
tíska hneyksli þeirra tíma“! Þarf
frekar vitnanna við um hve
vammalaus Hannes Hafstein hef-
ur verið í stjórnarstörfum? Á
þessari „misbeitingu valdsins"
töngluðust andstæðingarnir ár-
um saman, og síðast, sem einni
ástæðu til að fella hann frá völd
um. Og loks verður Þ. Th. guðs-
feginn að geta lapið upp þennan
vesæla óheilinda-áróður — ann-
að stærra hneyksli fyrirfinnst
ekki!
En mörgum ritdómara mun
þykja sem hér hafi Þ. Th.. enn
sem oftar bjargað ærunni —
reynst „hlutlaus". Og eins mun
mörgum þeirra finnast sem upp
hafi komist enn á ný, hve ég
sé hlutdrægur — að hafa í bók
minni haldið algerðri leynd yf-
ir hvorki meira né minna en
„grófasta hneykslinu“.
En hvað finmst skynsömu fól'ki
sem ekki er ritdómarar?
VII.
Hannes Hafstein hóf fyrstur
þá stefnu að Island skyldi verða
s'j'álfetætt rí'ki, og fékk Dani
tvisvar til að fallast á það, fyrst
mieð Samiband'slaga-fruim'varpinu
1908, en öðru sinni með tilboði
því, sem honum tókst að fá 1912.
Sjálfsagt verður lengi haldið
áfram að reyna að falsa söguna
til þess að hafa af honum þenn-
an heiður. Þ.Th. gerir það í frá-
sögn sinni af Blaðamannaávarp-
inu 1906. Hann skrifar:
„Um það þarf ekki að deila,
að efni Blaðamannaávarpsins
hlaut að vera hverjum íslend-
ingi eftirsóknarvert og hjart-
fólgið, að ísland yrði frjálstríki
í lausu sambandi við Danmörku“.
Síðar segir hann að í ávarpinu
hafi verið „sett á oddinn sú
eina úrslitakrafa, að opinber
aðskilnaður yrði gerður milli
ríkjanna".
Þ.Th. forðast að taka ávarpið
upp í bók sína, þó að það sé
mjög stutt, enda kæmi þá allt
annað í ljós.
f ávarpinu var engin krafa um
að ísland yrði ríki, né um að-
skilnað „milli ríkjanna". Yfir-
leitt hvergi gert ráð fyrir tveim
ríkjum — aðeins einu. Krafan
var að ísland yrði „frjáls sam-
bandsland Danmerkur", en það
hugtak skýrir ísafold svo: „Orð
ið iand merkir, að vér hugsum
ekki til þess að verða ríki sér“.
Blaðið ítrekar þegsa skoðun í
annari grein, hugsun ávarps-
manna sé ekki sú, að fara fram
á að ísland verði „sérstakt ríki
í hóp annarra ríkja álfunnar í
algengri merkingu, heldur frjálst
sambandsland Danmerkur . . .“
(Sbr. ævisögu Hannesar Haf-
steinis 1. bindi, blis. 1161).
Þegar svo ísafold fer að gruna,
snemma á árinú 1908, að Hannes
Hafstein ætli að krefjast þess að
ísland verði rikd, kemur það
mjög flatt upp á blaðið: „Svona
er þá pilturinn inn við beinið.
Annað hvort skilnaðarmaður eða
gallharður Landvarnarmaður“.
En jafnvel Land'varnarimenn
höfðu aldrei barizt fyrir ríki,
Blaðamannaávarpið var runnið
undan rifjum foringja þeirra.
Og þégar ungur Landvarnar-
maður ymprar á því á Þingvalla
fundinum 1907, að krafan í fund-
arályktun verði „sérstakt ríki“ í
stað „frjálst land“, tekur hann
tillögu sína aftur strax þegar
mótmælum er hreyft.
VIII.
Annars má ef til vill segja að
ástæðulaust sé að kippa sér um
of upp við það, þótt bæði smá-
smugulegu narti og beinum og
óbeinum ósannindum um Hann-
es Hafstein haldi áfram enn um
stund. Svo vel er borgið, með
því sem hann vann og var, rúmi
hans í bókmenntum okkar og
sögu.
Því er þó ekki að leyna, að
oft hefur tekið aldir að hreinsa
minningu mikilmenna af óhróðri,
sprottnum af öfund eða heimsku.
Sagnritarar smeygðu svo mörgu
ósönnu og illkynjuðu inn í frá
sagnir af Júlíusi Cæsar, að það
var ekki fyrr en á síðustu tím-
um að tekist hafði að sjá í gegn-
um allan bann róg, og víkja hon
um til hliðar, og að fullu skild-
ist að Cæsar hafði verið mesti
maður hins forna Rómaveldis.
Ég er ekki í vafa um að eins
muni síðari tíma sagnfræði ís-
lenzk kunna að meta að makleik-
um þær tilraunir, sem enn eru
gerðar til að hnekkja heiðri
Hannesar Hafsteins með ósann
indum.
— Ég skal að lokum láta þess
getið, að mér hefur ekki verið
með öllu ljúft að hafa svo mörg
hörð orð um Þorstein Thoraren-
sen, sem á margan hátt er geð-
ugur maður. En hjá því varð
ekki komizt.
Mér skilst að til standi að
hann sendi fhá sér fJieiri sogu-
rit. Honum er því mikil nauðsyn
á öðru en skjalli einu.
Hann þyrfti að reyma að forð-
ast sem mest hann má hvatvísi
og hroðvirkni, bæði í hugsun og
framsetningu — en umfram aUt
að hafa hemil á þeirri furðulegu
ó'gvífni, sem er svo ofartega í fari
hans.
ÞAKJÁRN
„Discus“ og venjulegt, lengdir
frá 7—12 fet.
/. Þorláksson &
Norðmann hf.