Morgunblaðið - 02.04.1969, Síða 17

MOHGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUÐAGUR 2. APRÍL. 1909
17
Heimurinn breytist ört og enginn veit
undir hvaða framtíi þarf að búa börnin
GEÐRÆNIR sjúkdómar eru gam
alt vandamál og hafa líklega allt-
af verið til. En þegar þjóðfélagið
verður margbreyttara, verður
erfiðara fyrir einstaklinginn að
átta sig og meiri vandi að lifa.
Þessu aukna álagi fylgir streita
og geðrænir sjúkdómar. Og þetta
nær líka til barnanna.
Hér á íslandi er þetta vaxandi
vandamál, eins og annars staðar.
Hingað til hefur ekki verið til
nein sjúkradeild, sem gæti tekið
við börnum með geðræna sjúk-
dóma og meiri háttar hegðunar-
vandamál til dvalar, en viðkom-
andi borgar- og ríkisstofnanir
hafa að undanförnu unnið að því
að leysa vandann. Og nú er
ákveðið að taka þann hluta af
upptökuheimilinu við Dalbraut,
sem ófullgerður var, og setja þar
upp slíka sjúkradeild. Kvenfélag
ið Hringurinn ætlar svo að
leggja þarna lið og gefa innbú
og eru konurnar að safna fyrir
því af alkunnum dugnaði. Þá
vaknar sú spurning hjá mörgum,
hve mikil brögð séu að tauga-
veikluðum börnum og hvers kon
ar vandamál slík börn eigi við
að etja.
Halldór Hansen, yngri, læknir,
sem veitir forstöðu barnadeild
og geðverndardeild Heilsuvernd-
arstiiðvarinnar, hefur að sjálf-
sögðu haft mjög mikil kynni af
þessum vanda. Við fengum því
að ræða málið ofurlítið við hann
og spurðum fyrst, hvort mjög
mikið bæri á taugaveiklun og
geðrænum sjúkdómum í börnum
í Reykjavík.
— Alvarlegar truflanir eru
heldur óalgengar, sem betur fer,
svaraði Halldór, en þó nokkuð
ber á miðlungs- og minni háttar
truflunum. Á geðverndardeild-
ina til okkar kemur líka mikið
af fólki, sem vill vita, hvort ein-
hver viðbrögð barns séu óeðlileg
eða sjúkleg og fjarska oft kemur
í ljós við rannsókn, að svo er
ekki.
— Og þið viljið, að fólk komi
fremur með börn, sem ekkert
reynist að, én að sjúk börn komi
ekki til skila, eða hvað?
— Já, að sjálfsögðu vill mað-
ur getá fundið einstaklingana,
sem þarf að hjálpa. Vinnukraft-
urinn hjá okkur er bara það tak-
markaður, að afköstum eru
ákveðin takmörk sett. Aðstæður
til að sinna veikustu börnunum
hafa líka verið lélegar. Ef árang-
ur á að nást, þarf að vera hægt
að leggja þau inn á sjúkradeild.
Það er óheppilegt að þurfa að
senda slík börn til meðferðar í
sjúkrahúsum erlendis, þar sem
þau þurfa að giíma við nýtt
tungumál og breyttar aðstæður
ofan á alla þá erfiðleika, sem
fyrir eru. Það er því orðið mjög
aðkallandi að fá sjúkradeild hér
fyrir þessi börn og verður allt
önnur vinnuaðstaða með tilkomu
Dalbrautardeildarinnar.
— Hvers konar sjúkradeild
verður þetta fyrir geðveil börn?
— Mér skilst ,að það eigi bæði
að vera legudeild og heiman-
göngudeild fyrir sjúklinga, sem
þurfa reglulegrar meðhöndlunar
við, en þörf er fyrir hvort
tveggja. Annars er þetta allt í
deiglunni og ég þori ekki að
segja neitt um það, enda heyrir
það ekki undir mig. En með því
að leysa þetta mál fyrst um sinn
á þann hátt að taka til þess þann
hluta Dalbrautarheimilisin's, sem
ekki var farið að innrétta, er
hægt að koma þessu í gang
miklu fyrr en ef beðið hefði ver-
ið eftir nýrri byggingu.
• NÚTÍMINN GERIR
MIKLARKRÖFUR
Og alia vega er aðkallandi
að geta tekið inn börn, sem eru
mikið trufluð og illa farin.
Einnig að geta hýst börn, sem
annað hvort eru utan af landi
eða geta ekki áf öðrum ástæðum
verið heima hjá sér, meðan þau
eru til lækninga.
— Hvaða ástæður valda því
helzt, að barn getur ekki verið
heima hjá sér?
— Til dæmis getur verið æski
legt að taka barn úr ■sdnu fyrra
heimkynhi, meðan það er í með-
ferð. Aðstæður geba verið þann-
ig. Svo geta börnin líka sjálf
verið svo erfið í hegðun, að ekki
sé hægt að 'hafa þau á heimili,
t.d. ef þau eru haldin erfiðri
skemmdaráráttu.
— Eru vandamál þessara
barna að einhverju leyti sérstæð
hér á landi?
— Ég helcl, að það séu yfir-
leitt nókkuð svipuð vandamál og
koma fyrir a:lls staðar í heimin-
um, kannski í heldur vægara
formi hér en stundum sést í
stærri löndunum. Mér finnst mjög
áberandi, þegar talað er við for-
eldrana, að tímarnir 'hafa mikið
breytzt óg foreldrarnir vita ekki
hvernig þeir eiga að bregðast við
og hvað þeir eiga að kenna börn-
um sínum. Það er von, því að ná
lega allur heimurinn er hröðum
breytingum undirorpinn í dag og
enginn veit með vissu fyrir
hvers konar framtíð er verið að
undirbúa börn nútímana.
Það hefur sennilega sjaldan
verið nauðsynlegra að Ihafa aug-
un vel opin fyrir því, sem er
raunverulega að gerast, í stað
þess að binda vonir sínar við
kenningar, sem ef til vill eru
orðnar eða eru að verða úrelt-
ar. Nútíminn gerir miklar kröfur
til góðrar yfirsýnar, aðlögunar-
hæfni og viðbragðsflýtis meiri
kröfur en mörgum finnst þægi-
legt, enda krefjast þær mikillar
sj álfsstjórnar, tilfinningaj afnvæg
is og skarpskyggni. Og þegár tek
ur að sverfa að öryggistilfinn-
ingu hinna fullorðnu, bitnar það
óhjákvæmilega á börnunum.
• LAUSBEIZLUÐ BÖRN
Á ÍSLANDI
— Engin séreinkenni fyrir ís-
land?
— Það er þá helzt, að maður
sér svo mikið af börnum á for-
skólaaldri, sem eru mjög laus-
beizluð. Það virðist of lítil rækt
lögð við þau og þau læra oft
ekki venjulegar umgegnisvenjur
og eiga því erfitt uppdráttar, þeg
ar þau koma í skóla, af því að
þau hafa ekki lært að umgangast
fólk á eðlilegan og lipurlegan
hátt. Þau þurfa þá að eyða fyrstu
árunum í að læra þetta og það
kemur niður á öðru námi. Þau
uippburðarminni verða þá oft
pasturslítil innan um aðra, þeg-
ar þau finna vanmátt sinn, önn-
ur geta snúið því upp í alls kon-
ar fíflalæti og enn önnur orðið
uppvöðslusöm og gjörn á að
nota hnefaréttinn. Félagslegur
þroski hefur oft farið forgörð-
um í uppeldi hér á landi.
— Stafar það yfirleitt af ein-
hverjum erfiðleikum á heimil-
unum, að börnin ganga lausbeizl
uð og er lítið kennt?
— Það þarf ekki að vera.
Þetta virðist miklu fremur land-
lægt á íslandi. Þegar svó er, vant
ar þetta samband, sem þarf að
vera milli barna og fullorðna
fólksins. Barnið lifir þá bara í
sínum heimi og kynnist lítið
heimi hins fullorðna á eðlilegan
hátt. Ef til vill gerði þetta minna
til áður, meðan ísland var fyrst
óg fremst sveitaþjóðfélag. Það
þjóðfélag var einfalt í sniðum og
nokkurn veginn víst, að börnin
mundu læra að fella sig inn í
það fyrirhafnarlítið. Nú er þetta
breytt ,og mörg börn kunna ekki
til verka, þegar til á að taka.
Þetta er ekki endilegá sjúk-
legt, heldur miklu fremur óheppi
legt, bætir Halldór við. En það
getur orðið sjúklegt, ef barnið
heldur ekki velli með einhverj-
um ráðum.
— Og hvað gerist, ef barn
heldur ekki velli?
— Það fyllist kvíða, spennu og
öryggisleysi inni fyrir, sem get-
ur leitað sér útrásar í alls konar
afbrigðilegri hegðun. í grund-
vallaratriðum má segja, að barn-
ið hætti að halda áfram að þrosk
ast tilfinningalega og eyði allri
orku sinni í það að reyna að
ráða bót á vanlíðaninni. Venju-
lega tekur það eins og ósjálfrátt
upp vanþroskaðri hegðun en áð-
ur ,og hafi barninu liðið sérlega
,vel á einthverju fyrra þroska-
skeiði, leitast það við að endur-
heimta horfna sælu með því að
grípa til aðferða, sem dugðu því
vel þá.
Það má líkja barninu við
mann, sem villist á vegamótum
og tekur ranga stefnu; hann verð
ur að hverfa aftur að vegamótun
um, ef hann á að komast inn á
rétta leið. Enda komast mörg
börn aftur inn á rétta leið hjálp-
arlaust, t.d. ef um einlhverja
tlmabundna erfiðleika er að
ræða, sem umhverfið leggui
barninu á herðar og það ræður
ekki almennilega við.
En það getur líka farið svo, að
barn festist í vanþroskaðri hegð-
un og þá fyrst er um raunveru-
lega taugaveiklun að ræða. Þá
heldur barnið áfram- að nota
sömu viðbrögð, enda þótt aliar
ytri aðstæður séu breyttar, og
viðbrögðin eigi ekki lengur við
annars staðar en í hugarheimi
barnsins. Það má segja, að barn-
ið hegði sér eins og það sé úti í
roki og rigningu, jafnvel eftir að
sólin er farin að skína. Og þeg-
ar þannig tekst til, beinast við-
brögðin 'heldur ekki lengur að
þeim aðstæðum eða aðilum, sem
þeim ollu í upþhafi, heldur
meira og minna ihandahófslega að
öllu og öllum. Dómgreindin á
raunveruleikanum veiklast, með
öðrum orðum. Og það eru fyrst
og fremst þannig farin börn, sem
geðverndarstanf þarf að fást við,
ef það á að koma að gagni. Því
þarf að skapa vinnuskilyrði og
mennta starfslið, svo að hægt sé
að leysa þetta starf af hendi í
þjóðfélaginu betur en hægt hef-
ur verið hingað til. En fyrir-
byggjandi starf er auðvitað líka
mikilvægt.
• EF BARNIÐ HELDUR
EKKI VELLI
— Hvers konar viðbrögð eru
algengust?
— Það getur verið ákaflega
margbreytilegt eftir aðstæðum
og eftir því hvernig börnin eru
gerð. Þó má skipta þessu í tvo
stóra hópa: Börn, sem draga sig
frekar inn í sjálf sig, reyna að
skapa sér sinn innri heim og
loka umheiminn úti ,og svo hin,
sem leggja til atlögu og reyna að
bera sig eftir björginni og þá oft
með frekju, yfirgangi og hefni-
girni. Ástæðurnár geta verið
margar.
Sérhver einstaklingur fæðist í
þennan heim fullur af þörfum og
þrám, sem þarf að uppfylla, ef
honum á að líða vel, Jafnframt
gerir umheimurinn kröfur á
hendur sérhverjum einstaklingi,
ef 'hann á að teljast gjaldgengur.
Þarna þarf eitthvert jafnvægi að
vera og vanti það. fer að sverfa
Halldór Hansen yngn,
læknir.
að einstaklingnum. Börn eru í
sérstakri hættu. Þau eru lítt til
þess fallin að sjá sjálf fyrir eig-
in kröfum og þörfum og eru því
ákaflega háð umhverfinu. Á
sama hátt þurfa kröfur umhverf-
isins á 'hendur barninu ekki að
vera miklar eða flóknar til að
barnið valdi þeim ekki, og það
er ekki í neinni aðstöðu til að
breyta umhverfi sínu eða flýja af
hólminum. Fái barn ekki þörf-
um sínum fullnægt ,er það tæp-
ast aflögufært og hefur því ekki
bolmagn til að spreyta sig á verk
efnum. En fái barn öllum þörf-
um sínum og kröfum fullnægt
en þarf ekkert að leggja á sig á
móti, er engu síður illa farið. í
grundvallaratriðum verður
árangurinn sá sami: barnið
stendur sig ekki á hagnýtum
vettvangi. En það er líka hægt
að skjóta yfir rnarkið á hinn
veginn og gera kröfurnar svo
miklar, að barnið valdi þeim
ekki. Ef það er gert að staðaldri,
getur varla hjá því farið, að barn
ið fyllist vanmetakennd og þori
ekki að leggja til atlögu, jafnvel
við þau verkefni, sem það ætti
að hafa hæfileika og getu til að
leysa.
Það er því öllu öðru nauðsyn-
legra fyrir foreldra að hafa vak-
andi auga bæði með því hvers
barnið þarfnast í það og það
skiptið og hve miklum kröfum
það getur staðið undir. Árvekni,
áhugi, brjóstvit og heilhrigð dóm
greind skipta öllu máli í þessu
sambandi og enginn bókstafs-
þekking getur komið í staðinn,
hverja kosti sem hún kann að
hafa að öðru leyti. Og flestir
foreldrar komast vel frá þessum
vanda af eðlisávísun og satt að
segja finnst mér stundum furðu-
legt, að fleiri skuli ekki misstíga
sig en raun ber vitni um. Auð-
vitað gera sumir það, en það er
fjarskalega sjaldgæft að fyrir-
hitta foreldra, sem gera barni
sínu vísvitandi mein. Venjulega
er það vandamál foreldranna
sjálfra, sem draga úr þeim mátt-
inn á einhvern hátt, og það bitn-
ar aftur á börnunum.
— Svo að auðveldara sé að
átta íig á þessu, gætirðu kannski
gefið okkur dæmi um, hvernig
svona getur byrjað óviljandi?
—- Ja, við getum t.d. hugsað
okkur konu, sem situr heima
með stóran barnahóp á ýmsum
aldri. Maðurinn er lítið heima og
því lítillar aðstoðar að vænta frá
honum í þrasi daglega lífsins.
Konan veldur þessu svona nokk-
urn veginn ,meðan ekkert sér-
stakt bjátar á. En svo kemur eitt
hvað sérstakt fyrir, segjum t.d.
að konan missi einhvern vin eða
ættingja, sem henni hefur þótt
mjög vænt um og oft hefur verið
henni innan handar í alls konar
erfiðleikum. Konan mifsir allt í
einu kjarkinn og getur ekki stað
ið sig eins vel og hún hefur gert,
enda orðin langþreytt. Börnin
finna, að þau eiga ekki sama
hald í móður sinni og áður, ^n
skilja ekki, hvað veldur. Vegna
þess, að börn eru ósjálfstæð og
þurfa stuðning, fara þau, hvert
fyrir sig, að reyna að koma aftur
á jafnvægi. En vegna þess að
börn eru börn, skilja þau ekki,
að móðirin þarf hvíld til að end-
urheimta jafnvægið. Hvert fyrir
sig fer að reyna fyrir sér, alger-
lega ósjálfrátt og ómeðvitað,
hvernig það geti bezt haldið sín-
um hlut í viðskiptunum. Eitt'
barnið reynir t.d. að koma sér
inn undir hjá móðurinni með
því að vera ennþá þægara og
betra en venjulega og kannski
langt fram yfir það, sem nokkru
barni er eðlilegt. Barnið gengur
ef til vill svo nærri sér í sjálfs-
stjórn á daginn, að það fer að
vakna upp á næturnar með mar-
tröð og vanlíðan. Öðru barninu
getur reynzt betur að halda sín-
um hlut með því að ganga algjör
lega fram af viðnámsþreki móð-
urinnar með yfirgangi og frekju.
Þriðja barnið sér sér ef til vill
ekki fært að keppa við hin tvö
á sama hátt, heldur fer að reyna
að vera lítið í sér og rækta það
aumkunarverða í fari sínu og
tala á þann hátt til samúðar og
meðaumkunar móðurinnar, svo
að ekki sé talað um þá sektar-
kennd, sem móðirin kann að
hafa gagnvart því að standa sig
ekki eins vel og venjulega.
Fjórða barnið getur lagt beint til
atlögu við sektarkennd móður-
innar með því að ásaka hana í
tíma og ótíma. Og fimmta barn-
ið getur orðið bara svona al-
mennt óánægt, sísuðandi að fá
þetta eða hitt, sem það vill svo
ekkert hafa með að gera, ef það
fær vilja sínum framgengt. Þrátt
fyrir mismunandi ytri hegðun
eru börnin öll að reyna að endur
heimta móður sína sem þá stoð,
sem hún var þeim áður, og þá er
vert að hafa í 'huga, að börnin
eru ekki einungis að keppa um
atihygli móðurinnar, heldur eru
þau líka að keppa hvort við ann-
að.
Ef hugsað er um þetta dæmi,
er litill vandi að skilja, að það
er raunverulega móðirin, sem
þarf að hjálpa til að komast aft-
ur x jafnvægi, ef vandinn á að
leysast. Ef ekkert er að gert, geta
börnin gengið fram af þreki móð
urinnar, án þess að hafa hug-
mynd um hvað er að gerast, og
þá er meinleg svikamylla komin
í gang, þar eð viðleitni barn-
anna til að endurheimta örygg-
Framhald á bls. 19
Rœtt við Halldór Hansen, um tauga-
veiklun barna í Reykjavík, þar sem
nú er að koma upp fyrsta sjúkra-
deildin fyrir taugaveikluð börn