Morgunblaðið - 20.04.1969, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. APRÍL 19-69
Halldór Laxness
Rœða Halldórs Laxness
við afhendingu Sonning-
verðlaunanna
Vinakynni í Hafnarháskóla
A DÖGUNUM þegar ég sigldi
um Norðuratlantshaf frá Islandi til
Danmerkur til að heimsækja Hafn-
arháskóla vissi ég ekki fyr til en
ég var kominn þar í félag með
sérstökum ferðamannahóp: ókunn-
ir menn, sýndist mér, lokaður fé-
lagsskapur. Sumir þeirra voru
dálítið einkennilegir í sjón, eins
og þeir bæru merki of mikillar
einveru, og geingu á heimatilbún-
um ósútuðum skinnskóm af ná-
kvæmlega sömu tegund og sveita
menn brúka í Kákasus; aðrir í
svörtum kápum með parruk,
skynsemdarmenn á svipinn og
virðulegir í framkomu, eftilvill
ögn leiðinlegir; i augnaráði margra
af þessum mönnum brá fyrir
óákveðnum glampa af Ijósi hug-
sjónamannsins. Það var bersýni-
lega annað en auðvelt fyrir okkur
hina farþegana að komast i tæri
við þennan hóp. Ég reyndi að
koma nær þeirrr en þeir sáu mig
ekki. Þó mér fyndist endilega að
ég kannaðist við ýmsa þeirra frá
fyrri tíð. bæði þá sem voru i
gervi með hökutopp og laungum
hárkollum, og ekki síður hina sem
höfðu „föðurmorðíngja" um háls-
inn og loniettur frá síðustu alda-
mótum. þá var ekkert efamál að
ég var ósýnilegur þeim. En þó ég
væri vita marklaus fyrir þeirra
sjónum, þá héldu þeir áfram að
vera einhverskonar raunveruleiki
sem mér fanst snerta mig meir
en lítið: forsendur og skilyrði ein-
hvers sem mig varðaði. Þessi fé-
lagsskapur samanstóð af þeim ís-
lenzkum mönnum, ekki fáum, sem
höfðu gegnum tiðina ferðast þessa
sömu leið yfir Norðuratlantshafið
til Danmerkur, til þess, einsog
ég núna, að heimsækja Hafnar-
háskóla.
Bæði félagsskapurinn og þessi
leið sem við fórum á sér tiltölu-
lega lángan aldur — að minsta
kosti innan þess tíma þar sem
við sjáum sjálfa okkur i Ijósi
sögunnar. Við vorum einnig á
þessari leið, einsog ég sagði, á
tíma hökutoppsins og hinna
laungu hárkollna þegar lika voru
svartar kápur. Fyrir siðaskiftin,
meðan Evrópa í kaþólsku var al-
þjóðleqri en síðar varð, þá lá leið
islendínga i leit að æðri mentun
einkanlega til meginlandsins. Is-
lenzk kristni kom upphaflega úr
trúboðsumdæminu þýska, við
vorum kristnaðir frá Þýskalandi af
þýskum trúboðum, þó ekki án
einhverskonar afskifta norska
konúngsvaldsins sem um þær
mundir sveif mjög í lausu lofti,
og reyndar átti í stríði við þýsku
kirkjuna á tímanum kríngum
kristnitöku Islands á Alþingi. Bæði
á undan og eftir The Conquest
virðast einnig hafa verið fjöurg
menníngarsambönd við næsta ná-
granna okkur Eingland. Jafnvel
snemma uppúr árinu 1000 stóð
ensk-normanniskur ábóti fyrir
trúboðsskóla á Islandi. Frá þvi um
elleftu öld miðja eru islendingar
famir að rata til Þýskalands 'og
Frakklands og teingsli við lærdóm
meginlandsins slitnuðu aldrei til
fulls á kaþólskum tima. Þessi tím-
anlegu menningarteingsl skýra
margt í gullaldarbókmentum okk-
ar. Það er ekki fyren lángt er
liðið á 12tu öld að við förum að
verða varir við áhrif af þróun í
Noregi sem átti að nokkru leyti
samleið með okkur. Það hefur
ekki orðið vart við að hvetjandi
áhrif hafi náð til okkar úr öðrum
stöðum innan skandínaviu á þess-
um tíma.
Furðufljótt eftir að land bygðist
á Islandi virðast landsmenn hafa
komist i efni umfram brýnustu
nauðsynjar. Sýsl okkar með bók-
mentir, svo og furðumargar vel-
stæðar lærdómsmiðstöðvar inn-
anlands í kaþólsku, virðast styðja
þá hugmynd að á Islandi hafi rikt
þó töluverð velmegun út allar mið-
aldir. A síðara stigi islenzkrar ka-
þólsku urðum við æ meira sjálf-
um okkur nægir i skólamentun,
sem réyndar hefur þó varla verið
hið ákjósanlegasta; samt var ein-
lægt fólk til sem sendi sonu sína
til mentunar á Englandi, i Þýska-
landi og Hollandi osfrv., en
þángað lágu verslunarleiðir um
þær mundir.
Róttæk nýskipan í menníngu
Islands og efnahag komst á við
siðaskiftin og varð fullkomnuð i
einokunarversluninni. island var
ekki leingur sjálfu sér líkt eftir
að siðaskiftin voru lögleidd, og það
voru þeir þjóðflokkar naumast
heldur hér í norðurhomi Evrópu,
sem samsömuðu sig andlegri
sveitastefnu frá Saxlandi og óhjá-
kvæmilega hlaut að valda menn-
ingarlegri einangrun Norðurlnda.
verða undirstaðan að skandinav-
ískum próvinsialisma. Ég bið af-
sökunar að ég tala hér um sögu
eftilvill í óvenjulegum orðatiltækj-
um; vitaskuld er auðvelt að orða
þessi efni öðruvisi.
Sérstakt hlutskifti okkar á fs-
landi, sem af siðaskiftunum leiddi
var að við hættum að vera lepp-
ríki i orði kveðnu undir dönsku
valdi heldur urðum efnahagslega
og menningarlega að danskri hjá-
lendu þó við yrðum það ekki þjóð-
ernisiega. Einokunarverslunin var
staðfestíng á þessum raunveru-
leika. Eftir að einokunarverslunin
var lögleidd var ekki leingur
hægt að skifta á islenskri versl-
unarvöru og peníngum né öðrum
verðmætum utan danska ríkisins.
Þannig varð það einkum og sérí-
lagi af gjaldeyrisástæðum að
Hafnarháskóli varð frá byrjun
17du aldar sá aðilji sem miðlaði
okkur islendingum af þvi Ijósi
sem átt er við í áletruninni undir
arnarmyndinni hér yfir fordyrinu.
Islendíngar hafa ugglaust verið
östöðuglyndur og útsláttarsamur
þjóðflokkur frá upphafi. Miðstæð
i okkur var togstreitan i sálinni
milli hins örugga heimilis i fjar-
lægð og hins stóra fjandsamlega
heims; þessi spenning hætti aldrei
og speglast i skáldskap okkar,
einkum og sérílagi Höfuðlausn:
skáldið ýtir bát sínum á flot við
isabrot snemma vors til að heim-
sækja óvin sinn handan hafsins
og bjóða honum höfuð sitt og
leysa það síðan út með kvæði.
Um þessar mundir vorum við
hrataðir i þá ógæfu að við áttum
ekki framar bát að ýta frá landi
og fara útí víða veröld að bjóða
höfuð okkar til fals. Þær bækur
sem við skrifuðum voru ekki eins
góðar og áður og báru ekki merki
hinnar stoltu mannlundar sem við
áttum í heiðni og héldum að
nokkru leyti út alla kaþólskuna,
i 550 ár.
Fegursti draumur sem íslenskan
föður gat dreymt til handa syni
sinum á þeirri tið sem nú var
upprunnin var sá að geta sent
hann á Hafnarháskóla. Þó voru
ekki aðrir en sérstakir fríðinda-
menn innan þessa fátæka þjóð-
félags, sem fóru þessa leið, og
þeir voru ekki gáfaðri en margir
sem urðu að sitja heima og máttu
þakka fyrir ef þeir voru svo
heppnir að ná einhverri lítilsháttar
skólun i Skálholti og á Hólum; þar
var að visu hægt að læra Dónat
sinn utanbókar ásamt skyldugum
klassískum latínuritum, spjald-
anna á milli en ekki mart þar fyrir
utan renna eitthvert hrafl i guð-
fræði til að geta orðið prestur.
Fyrir bragðið má örugglega full-
yrða að á allri daufu tíðinni var
aldrei sú sókn til á Islandi að þar
fyrirfyndist ekki einn maður sem
kunni latinu og það var prestur-
inn. Það er fjörgandi að lesa f
ferðasögum útlendínga frá Islandi
um það atvik sem oft endurtekur
sig. að útúr torfkofa við hliðina á
torfkirkju sem likjast ójöfnum i
landsiaginu, skríður úfinn bónda-
maður í þessum merkilegu ósút-
uðu skinnskóm og lætur dæluna
gánga á síserónskri latinu við
gestinn. Að visu voru einnig til
prestar sem voru ögn náttúraðir
fyrir hagsýni og tóku uppá því
í miðjum leiðindum átjándu aldar
að mæla með endurnýúngum i
sjósókn, kartöflurækt og endur-
reisn hænsnahalds.
Við afnám íslenzku þjóð-
kirkjunnar rómversku var hafin
fullkomin eyðing hinna klassísku
lærdómssetra sem við höfðum átt
þar sem klaustrin voru í flestum
aðalbygðum landsins, og i sum-
um mörg, siðan á tólftu öld.
i staðinn feingum við höfuðborg
sem okkur Ijafði aldrei dreymt um,
þrátt fyrir hálfmarklaust samband
okkar við tvö norræn riki hvort
á eftir öðru. Eftir trúarskiftin var
bæði trúnni sjálfri og rikisvaldinu,
og skömmu siðar allri íslands-
versluninni, stýrt frá Kaupmanna-
höfn, og þannig var þessi borg
meiren að nafninu til orðin höfuð-
staður okkar. Þó varð hún ekki
i siðferðilegri merkíngu höfuðstað-
ur af því einu að stjórn Islands
átti þar heima. Það sem gerði
Kaupmannahöfn siðferðilega að
höfuðstað okkar var Hafnarhá-
skóli. Hér var það sem næstum
opinbert andlegt líf íslenskt, þó
með þjóðlegt takmark fyrir aug-
um, upphófst, fékk hleðslu sína
og fann form við hæfi sitt í hér-
umbil fjögur hundruð ár.
Algeingt var að stúdentarnir
ístensku væru hér um kyrt hálfan
áratug ævi sinnar, margir leingur,
sumum tókst yfirleitt ekki að losa
sig frá bókasöfnum Kaupmanna-
hafnar það sem eftir var ævinnar.
Dvöl þeirra hér var venjulega
óslitin; ekki gerlegt að skreppa
heim með flugvélinni i jólafríinu.
Islensku stúdentarnir voru
þektir að því að halda hópinn i
Kaupmannahöfn. Fleiri þeirra en
trúlegt þætti hættu aldrei þrátt
fyrir lánga kaupmannahafnardvöl
að vera í huga sínum eyjaskeggjar
af slóðum sem lágu miðsvegar
milli Eystrasalts og Hudson Bay.
Venjulega var hugur þeirra ofmjög
bundinn vandamálum eylands sins
til þess að vandamál gistilands-
ins snerti þá. Margir þeirra reyndu
ekki að komast i snertíngu við
danskt þjóðlíf. Jafnvel enn í minni
kynslóð geingu islenskir stúdent-
ar árum saman hér á háskólann,
og sumir þeirra tóku hér háskóla-
próf sín með ágætum, án þess
að hafa nokkru sinni kynst
dönskum manni á öllum námstíma
sínum í borginni. eða hafa vanist
þvi að halda uppi einföldu sam-
tali á dönsku fyrir utan það sem
nauðsyn krafði til þess að geta
svarað útúr á prófum. Þessum
íslendíngum stóð á sama um alt
í Danmörku, og reyndar um alt
sem gekk á i útlöndum, að und-
anteknum Hafnarháskóla. Kaup-
mannahöfn utan háskólans jafn-
gilti hiá mörqum islendíngi álíka
mikið og einn hreppur á islandi,
þar sem ekki áttu aðrir heima en
islendingar og afgángurinn var
huldufólk: staður sem vissulega
hafði sitt landslag og sérstakar út-
línur, en ömefni og gatnaheiti
voru islenskuð ásamt nöfnum á
þeim greiðasölustöðum þar sem
vegfarandinn fær svalað þorsta
sinum: landslag fult af íslenskum
leiðarmerkjum sem voru ósýnileg
öðrum mönnum, eða að minsta
kosti táknuðu eitthvað alt annað
í beirra augum. Sú Kaupmanna-
höfn þar sem istenskir stúdentar
áttu heima í 400 ár var íslensk
Kaunmannahöfn ósvnileg kaup-
mannahafnarbúum sjálfum.
En í Kaupmannahöfn voru lika
margir islenzkir stúdentar sem
samsömuðu sig, gerðust heima-
meinn í hinu ókunna samfélagi og
tóku þátt i dönsku mentalifi,
einnig fyrir utan háskólann; það
leiðir af sjálfu sér að þessir menn
höfðu tvöfaldan vinníng af dvöl
sinni í borginni við Sundið. Þeir
sneru heim aftur vel í stakk búnir
að taka til höndum og gera gagn
í föðurlandi sínu. Ég skal að lok-
um nefna þá íslensku nýlendu
lærðra manna, embættismanna og
mentamanna teingdra háskólan-
um og öðrum lærðum stofnunum,
sem urðu hér innlixa og aldrei
sneru heim aftur siðan. Af sum-
um þeirra eru komnar gamlar
dansk-íslenzkar ættir sem þekkja
má af ættarnöfnum með íslensk-
um hljómi. Segja má um þessa