Morgunblaðið - 07.02.1974, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ.FIMMTUDAGUR 7. FEBRUAR 1974
Ragnar í Smára sjötugur —
Brífkorn (il Kaxnars á sjötugv
afraæli hans,7. febrúar 1974.
Kæri Raíínar.góði vinur!
1 dag munu listamenn landsins
hylla þig á þinum merkisdegi
hver á sinn hátt. Skáld munu
knýja hörpur sínar þér til heið-
urs, myndlistarmenn lofa sinn
Mæeenas, tónskáidin færa þér
tónafórnir. Má ekki minna vera
en að einn hinna „túlkandi" tón-
listarmanna, eins og þeir „skap-
andi“ kalla okkur, taki undirmeð
|x*im ojí sendi þér lof- og þakkar-
kveðju fyrir allt hið góða, sem við
eigum þér upp að inna.
Eg minnist þess, er ég eitt sinn.
fyrir u.þ.b. tuttugu árum, kom
með Olav Kielland til Kjarvals, á
vinnustofu hans. Það var á þeiin
árum. er Olav var aðalstjórnandi
Si nfón í uh 1 jómsvei tari nnar und i r
þínutn verndarvæng og hann
taldi síg — með þinni hjálp —
geta „l.vft veröldinni af hjörun-
um“ eins og hann orðaði það. A
einum vegg vinnustofunnar blasti
við sjónum okkar stór svartkrítar-
mynd af unguin, gjörvileguin
manni með úfið hár og eldsnör
augu, sem virtist vera á góðri leið
með að ganga út úr myndinni til
okkar. Olav spurði um deíli á
þessum fyrirmyndar manni —
mun hafa kannazt eitthvað við
hann. „Ilvem er han ?“ „En glad
gut fra fjeldene" svaraði meistar-
inn kankvíslega, en nefndi ekkert
nafn. „Ragnar!" gullum við gest-
irnir við báðir samtimis. Já, þetta
varst þú og ekki um að villast. Og
svar málarans var hið rétta, því að
naumast nokkur fjallanna son
inun hafa Itoriðmeð sér jafnmikið
af fersku lífsandalofti út á þetla
nes sein þú. Það þvkir mér trú-
legt, að Fjallkonan sjálf hafi
kvatt þig, — líkt og Jahve kallaði
Móses forðum af fjallinu — til að
gegna forustuhlut verki þeirrar
umkomulausu og sundurleitu
hjarðar, sem íslenzkir listamenn
voru á þeim árum, er þú komst
stökkvandi yfir fjöllin til okkar
höfuðstaðai' oghófsthér handa við
þitt umbötastarf. „Hvar er nú
Ragnar?" var viðkvæðið i þá daga
ef í nauðir rak eða þegar vinna
þurfti eitthvert stórræði, stofna
Sinfóníuhljóinsveit, flytja fjöll úr
stað. Og þú komst, lyftir hverju
Grettistakinu af öðru og ruddir
veginn, sem listamenn landsins
ganga nú eftir án þess að steyta
fót við steini. Sumir kölluðu það
fífldirfsku, er þú af þinni tak-
markalausu trú og bjartsýni réðst
á hvaða hindrun, sem fyrir varð.
Nú vita menn betur og sjá, að
einmitt þetta ólma þor þitt og
hugdirfska var nauðsynlegt til að
vinna bug á þeim draugum, sem
við lengi höfum átt við að glíma,
tómlætinu og lognmollunni. Þinn
innri eldur yar heitari en svo, að
hann kulnaði við snerting kuld-
ans í kringum þig. Fyrir það átt
þú skilið eilíft hrós. Merkilegt að
þér skyldi takast þetta! En heit-
irðu ekki Ragnar? Nomen est
omen, segir máltækið forna, þú
átt nafn þitt með rentu, það er allt
og sumt. Þinn reginkraft hefirþú
fengið í skírninni.
Egþykist tala fyrir munn okkar
bræðra allra, er þjónum frú
Músíku, er ég þakka þér af ást og
virðingu hverja híldi, sem þú hef-
ir háð hinni dyru frú til varnar og
heiðurs! Við kunnum svo sannar-
lega að meta það, að hún skipar
nú mun hærri sess í þessu landi
en nokkru sinni fyrr. Þú átt þar
að vísu ekki einn hlut að máli,
nöfn annarra forustumanna
munu einnig skrifuð meginstöf-
um, er frain í sækir, en án þín
hefði tónlistin hreint ekki mátt
vera. Þú varst hennar máttar-
baðmur.
Megirþú lengi lifa!
Þinn einlægur,
Arni Kristjánsson.
□
Ragnar i Smára loksins sjötug-
ur? — á endanum fullorð-
inn! . . Þannig — eða eitthvað í
þá veru — varð mér að orði, er ég
fyrir nokkrum dögum frétti um
afmælið; en sá fljótlega i hendi
mér, að allt eins vel eða betur
hefði mátt orðaþað þveröfugt.
Sagt er, að kötturinn hafi níu lif
— en hvað hefur Ragnar Jónsson
mörg? Þá bókstafsreiknings-
þraut eftirlæt ég fúslega reikn-
ingsgleggri aðiluin að reyna að
le.vsa. En til skynsamlegrar við-
miðunar leyfi ég mér hógværlega
að minna á, að maðurinn sá hefur
aðstoðarlítið, nema hvað eigin-
konuna snertir, afkastað meira en
einu fullgildu ævistarfi, og fleiri
en tveimur.
Ætti ég að meta afköstin — að
svo óverulegu leyti, sem mér eru
þau yfirleitt kunn — myndi ég
áætla lif Ragnars í Smára til þessa
merkisdags svona níutfu sinnum
níutiu kattarlíf, og til vonar. og
vara stórt hundrað í ofanálag.
Öfáir munu óska þess — og eiga
sumir töluvert undir því komið,
að þeim verði að þeirri ósk sinni
— að enn megi við bætast veru-
legur slatti katta- og annarra
ævintýralífa.
Þar á meðal er maður snöggt
um eldri afmælisbarninu (barn
er Ragnar i Smára vissulega og
verður alla daga).
Gunnar Gunnarsson.
□
Eitt sinn sem oftar átti Ragnar
Jónsson leið um Þingholtin í
Reykjavik. Honum varð gengið
framhjá einu þeirra vinalegu,
timbursmíðuðu borgarhúsa sem
standa þar i brekkunni og sá hvar
eigandinn, þekktur bæjarmaður,
dundaði að húsabaki við að rétta
gamla nagla. Ragnar var kunnug-
ur þessum manni, tók hann tali og
spurði: „Hvernig stendur á því,
að jafn ríkur maður og þú skulir
vera að rétta gamla nagla?" Ilinn
svaraði: „Það verður enginn rikur
á því að græða, heldur á því að
spara, mundu það Ragnar minn."
Hollræði eru gagnleg svo fremi
að menn leggi þau á minnið og
hafi fyrir lífsreglu. En að þessu
visdómsorði naglaréttarans get ég
ekki hugsað mér verri áheyranda
en Ragnar Jónsson. Vafalaust
kann hann þá aðferð að spara,
þegar honum þykir að eiga við, en
ríkur varð hann ekki á sparnaði,
ekki á því að nota — i óeiginlegri
inerkingu — gamla nagla aftur
upp á nýtt, heldur nýja og láta þá
gömlu eiga sig. Þau tækifæri sem
hann eygði framundan hafa verið
fleiri en svo að eyðandi væri tima
i „naglaréttingar að húsabaki".
Þegar ég segi Ragnar ríkan
mann, styðst ég alleinasta við eig-
in hugmynd. Ég veit ekkert
hversu ríkur hann er á þann
mælikvarða sem hér gildir í við-
skiptalífinu. en fyrir mér per-
sónulega er hann allra manna rík-
astur, af því ég hef aldrei, síðan
ég hóf skipti við hann sem höf-
undur, reynt hann að öðru en
rikidæmi sem skarar fram úr.
Samt sem áður finnst mér Ragnar
rikastur þegar öllum peningum
sleppir, þegar maður á með hon-
um stund í næði og sér skína
gegnum orðræður hans í hinn
mikla farmann á sjóum samtiðar
vorrar hérlendis, frjálsan mann á
umbrotasömum timum, annars
vegar harðtækan og ógleyminn á
misboð, hins vegar kæringarlít-
inn, að því er virðist, og umburð-
arlyndan, — frjálsan mann sem
löng kynni af margháttuðu fólki
og margháttuðum aðstæðum hafa
gert reynsiuríkan og vísan.
Þegar ég leit síðast inn til Ragn-
ars að heimili hans fyrir nokkrum
vikum, sagðí hann mér sögu af
Jóni Stefánssyni listmálara: Jón
hafði um mörg ár unnið að all-
stóru málverki, vetrarmynd þar
sem kolblátt straumvatn liðast
um snæviþakið svæði. Þessa
mynd lét hann á sýningu i Kaup-
mannahöfn og hlaut fyrir lofs-
yrði. Eigi alliöngu siðar, þegar
Ragnar kom á vinnustofu málar-
ans I Reykjavík, brá honum illa,
þvi málað hafði verið yfir alla
myndina, hún var ekki lengur til.
Ragnar spurði hverju þetta sætti.
„Hún hefur gott af baði," anzaði
Jón og kvaðst hafa verið búinn að
skemma myndina með ofnostri,
hún sýndi annað en hann sá fyrir
sér hið innra. Siðan málaði hann
aftur sömu mynd i öllum aðal-
atriðum og þó nýja. Nú hangir
hún uppi hér I borginni á opinber-
um stað og er meistaraverk.
En þvi nefni ég þetta hér?
Vegna þess að harka skyld þeirri
sem birtist i viðbrögðum Jóns
Stefánssonar er aðmiinu viti gild-
ur þáttur i fari Ragnars Jónsson-
ar sjálfs. Hann varð sá inikli
athafnamaður sem hann er sök-
um þess, að hann vék sér ekki
undan að gera það sem hann sá
fyrir sér, lét sér ekki nægja það
sem komið var. Það sem innri
sjón hans eýgði framuudan hefur
jafnan varðað hann mestu. Án sér
hlifni hefur hann sótt fram og
hver athöfnin rekið aðra. Hug-
sjönaríkur framkvæmdamaður
getur verið svo og svo ólikur lista-
manni, en að einu leyti er hann
andlegur bróðir hans: hann á sér
innri sýn sem hann keppir eftir
að birta hið ytra. Hann starfar,
unz athafnirnar svara til þeirra
„innri mynda" sem hann sá fyrir
sér. Ragnar Jónsson er fram-
kvæmdamaður af þessari gerð,
innblásinn til athafna. Hitt veit
hann einn og engir aðrir, hvort
honum hefur auðnazt að koma
öllu því til vegar sem vakti fyrir
innri sjón hans.
íslenzk tunga á til orðið listvin-
HALLDOR LAXNESS:
Forleggj ararolla
TILEINKUÐ
RAGNARI í SMÁRA
Vandinn er að stilla sig um að
setja upp bjálfalegan
hátiðasvip á afmælum vina
sinna, einsog maður væri að
taka víxil útá jarðarförina
þeirra. Ég hef stundum skrifað
persónulegar hugvekjur á fyrri
tímamótum í ævi Ragnars Jóns-
sonar, en i þetta sinn ætla ég
ekki að reyna að taka einkarétt
á honum, heldur lángar mig
mest að tala sem rödd
almennings í málinu; þegar
sögunni vfkur að skáldskap og
listutn má segja hann sé einka-
vinur okkar allra.
Oft er sagt að í svo litluin hóp
manna sem fslendíngar eru, sé
vandkvæðum bundið fyrir upp-
rennandi listamenn og skáld að
komast áfram á eigið eindæmi
sem kallað er; fátt úrkosta á
listabrautinni og ofmargir um
boðið þar sem eitthvert happ er
að hreppa, ólikt því sem talið er
vera í stórum útlendum sain-
félögum, þar sem framavonir
eru haldnar ótakmarkaðar
öllum nýliðum sem nokkuð eru
að manni.
Menn veita þvi ekki alténd
athygli að f fólksfleiri löndum
eru sist færri menn að tiltölu
en hér sem hneigjast til lista, i
sumum löndum líklega miklu
fleiri; að minnsta kosti draga
inargir listamenn fram lífið
sem eymdarlýður í ýinsum
f re m st u me nn i nga rbo rg um
heimsins; slíkt er óþekt hér
núna að minstakosti. A síðustu
öld vorum við þó ekki komnir
leingra en svo að skáld og lista-
menn hrundu hér niður úr sulti
eða vesöld sem rakin varð til
sultar: ég skal nefna af skáld-
um Sigurð Breiðfjörð, Brynjúlf
Kúld og Bertel E. Ó. Þorleifs-
son. Af myndlistamönnum
hlaut sá eini lærður málari sem
við áttum sömu afdrif,
Sigurður Guðmundsson; og sá
19du aldar maður sem af verk-
um hans að dæma hefur verið
fæddur listmálari, Sölvi
Helgason, varð að gera sér upp
fiflalæti til að hafa ofanaf fyrir
sér. Þessir menn feingu ekki
einusinni tækifæri til að vinna
fyrir sér sem teiknikennarar í
barnaskólum. I raun og veru
erum við íslendíngar ekki það
fólksmargir að hægt sé, eftir
tölulegum útreikníngi, að
sanna að við ættum að eiga
nokkurn mann sem hægt væri
að tefla á móti snillíngum
stórþjóða. Það væri.óeðlilegt í
svo litlum hóp manna sem
íslendingar eru, að vænta
mætti manna sem væru meira
en hálfdrætfíngar á við afreks-
menn hjá háþróuðum marg-
miljónaþjóðum. Við getum tek-
ið áþreifanlegt dæmi sem
einginn þarf að fyrtast við, því
það er reikníngslega rétt, og
þetta er geingileysi okkar f
samkepni þó ekki sé nema við
fárra miljóna þjóðir
Skandínaviu, og á ég þar við
norræna bókmentasamkepni
þar sem einginn islendíngur
hefur komist á blað i þau tíu ár
sem þessi kepni hefur staðið.
Þetta er ekki nema normalt.
Ónormalt væri að búast við þvi
á næstu áratugum að við reynd-
umst hlutgeingir við þessa
menn, — þó okkur hættí við þvi
i bræði aS bera uppá frændur
okkar að þeir haldí frá okkur
verðlaunum af illfýsi. Annað
mál er það að til hafa verið
smáþjóðir, jafnvel flíúar til-
tekinna héraða í smáum lönd-
um til forna, sem menníng
þeirra Ieiddist af einhverjum
gildum ástæðum í farvegi þar
sem næstum hver maður í .þjóð-
ínni varð sérkunnáttumaður
vissrar listar eða listiðnaðar. Og
því undri menníngarsögunnar
má ekki gleyma, að hér mun
orðsins list hafa staðið svo hátt
á 13du öld að allir menn á land-
inu sem báru penna að skinn-
tutlu á annað borð skrifuðu
íslenska túngu með fyrir-
myndarbrag, að minstakosti í
samanburði við okkur nútíma-
menn; og auk þess virðast þá
hafa búið í landinu, nær sam-
timis, ekki færri en 200 menn
sem skrifuðu klassiskt þó íbúa-
tala landsins hafi varla verið
yfir 60 þúsund. Fyrirbrigði af
þessu tagi er aldrei hægt að
gera að reglu, né búast við að
þau éndurtaki sig; það væri
óeðlilegt; og þess er einginn
kostur að framleiða gullöld
samkvæmt áætlun. Við
ritsnillínga 13du aldar er fá-
nýtt hjal að bera okkur saman
að gáfum uppeldi og andlegri
reisn. Hitt er rétt, við eigum á
ýmsum sviðum snildarmenn
lángt umfram það sem hægt er
að búast við f samanburði við
aðstöðubetri þjóðir sem eru
sumar þúsund sinnum mann-
fleiri en víð. Við erum góðir
fyrir því og guð hefur gefið
okkur inargar gjafir, við
nútímaislendíngar erum til
dæmis framúrskarandi loðnu-
þjóð, kanski mest í heimi síðan
við hættum að vera síldarþjóð;
en ekki snildarþjóð meiren
normalt og í hófi.
Skáld og rithöfundar hér
heima segja stundum að okkur
vanti á íslandi opinbert fyrir-
tæki sem hefði fjármagn undir
höndum, til að mynda frá rfk-
inu, og gæfi út svo til allan
skáldskap okkar og ætlaði
höfundum inannsæmandi laun
einsog embættismönnum; hefði
þaraðauki útvegur um að þýða
þessar bækur á skandínavísku
málin ( það er þá I ika takmark!)
og jafnvel annast prentun þeirra
líka í Danmörku, þá mundi
íslenskum skáldum vera borg-
ið. Slíkar miðstöðvar eru reynd-
ar tii í Rússlandi og þeiin átta
eða níu löndum í Miðevrópu
sem voru lögð undir Rússland í
lok sfðasta ófriðar, en ég hef
ekki beint orðið var við þær í
Skandfnavíu, veit ekki heídur
hvort þar væri þörf á þeim. Þó
hef ég séð að sumar bækur í
Noregi, útlendar sem innlend-
ar, og taldar eru óseljanlegar
á markaði, þarámeðal bækur
eftir mig, eru stundum gefnar
út með styrk úr ríkissjóði
Noregs, gegn því að kringum
500 eintök af hverri verði
þraungvað gefins uppá jafn-
mörg bökasöfn. Þennan
heiðursflokk skipa bækur sem
virðast einkum hafa sér til
ágætis að þær eru ekki hættu-
legar fyrir raison d’ état í
Noregi.
Við settum hér einusinni upp
stofnun sem átti að verða ríkis-
forlag svo um munaði og snúa
sér meðal annars að skáldbók-
mentum, jafnvel koma úngum
og efnilegum skáldum á fram-
færi. Þarna var nú það tæki
sem átti að framkvæma þá
glæstu hugmynd að ríkið yrði
beinn aðilji að því að koma
þjóðinni f kynni við
snildaranda sína. Undirritaður
var á sinum tíma tíndur upp af
þessari ágætu stofnun, en nú
hef ég ekki heyrt tíðindi af
henni leingi, að minstakosti
ekki í þá veru sem fyrirhugað
var. Ég bið afsökunar þó ég
skjóti nú sjálfum mér inni sög-
una og tek strax fram að það er
ekki gert í auglýsíngaskyni,
nema síður sé. En ég lofa að
vera stuttorður.
Þegar ég var að byrja að setja
saman bækur, hefði verið
gaman að geta geingið að þvi
vfsu að til væri góðhjörtuð
ríkismiðstöð i landinu sem
hefði það hlutverk að stuðla að
frama úngra skálda, og þó ekki
væri nema rétta þeim litlafing-
ur. Ég bjó tilBarn náttúrunnar
sem auðvitað einginn vildi gefa
út. Ég gaf bókina út sjálfur og
herjaði víst á endanum útúr
móður minni þann hluta prent-
kostnaðar sem ég ekki sveik
prentsmiðjuna um. Gamla kon-
an hefur sjálfsagt leyst út eina
eða tvær kýr úr fjósinu í Lax-
nesi, til að borga eitthvað uppi
þetta, einsog hennar var venja
þegar lánardrotnar þjörmuðu
að syninum. Þaráeftir skrifaði
ég smásagnasafn sem hét
Nokkrar sögur. Þær sögur vildi
einginn gefa út heldur, en
hjartagóður kunníngi minn,
gamalt skáld, sem þá réði fyrir
blaði, bauðst til að prenta þær í
blaðinu, og lofaði að láta sér-
prenta þær siðan og ætlaðist þá
til að ég feingi borgað fyrir
sérprentið, og ég er viss um að
hann hefði gert þetta hefði
hann ekki horfið frá blaðinu