Morgunblaðið - 07.02.1974, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 7. FEBRUAR 1974
11
ur. Það verður að ég hygg ekki
notað um nokkurn hérlendan
mann jafn óhikað og Ragnar Jóns-
son, því athafnasemi hans hefur
að svo drjúgum hluta verið ósér-
plægni í þágu islenzkrar list-
menningar. Það er hjart yfir
þessu orði og bjart yfir Ragnari.
Hannes Fétursson.
□
Það var fyrir einum þrettán ár-
um, að ég lenti i návígi við Ragnar
Jónsson og kynntist betur mann-
inum og sjónarmiðum hans en öll
árin bæði fyrr og seinna.
Nokkrir myndlistarmenn unnu
að því að setja saman sýningu í
skálanum gamla við Kirkjustræti
og aðdragandi hennar var víst
orðinn langur og þreytandi fyrir
iíkami og hugi okkar. Togstreita
um skipulag, þrýstingur að utan
og uppgjör við eigin verk og ann-
arra — allt eru þetta fylgifiskar
litillar listsýningar, er að lokum
hangir sómasamlega uppi áveggj-
um eða stendur á stöplum og virð-
ist nokkurn veginn sjálfsagður
hlutur. En sem við nefndarmenn-
irnir höfðum lokið erfiði dagsins,
leyst deilumál augnabliksins og
gengið tilsnæðings i veitingahúsi,
kemur Ragnar að borðinu og ósk-
ar eftir að fá að heimsækja höf-
und þessa greinarstúfs snemma
morguninn eftir.
Rágnar kom á slaginu hálftíu,
bar upp erindi sitt og fékk svar
um hæl. Sfðan hóf hann upp raust
sína og prédikaði yfir mér í hálfa
aðra klukkustund, því að prédik-
un var þetta eða ræða, sneisafull
blæbrigða fremur en samtal okk-
ar tveggja. Ég skaut aðeins inn
orði og orði til að fá nánari skyr-
ingar. Ragnar spigsporaði um
litlu stofuna í kjallaranum á
Bái'ugötu um leið og hann flutti
mál sitt. Ég veit ekki, hverju ég
hafði búizt við um inntak ræðunn-
ar eða Iwðskap hennar. Að
minnsta kosti átti ég ekki von á að
heyra skýringar við listgrei.nir
heimsins frá ómunatið, stefnur
þeirra og uppsprettur í brjósti
hvers einasta sköpuðar og viðtak-
anda. Lengst dvaldi hann þó við
meistarana þrjá hér heima og sér-
kenni þeirra: dýrðina f hraunflák-
um Kjarvals, agann hjá Jóni Stef-
ánssyni og gos Asgrims — já, gos-
ið og kraftaverkið, er stendur sí-
fellt að baki tilveru okkar. Vita-
skuld gekk þetta nokkuð á snið
við hugmyndir málara, sem var
dálitið fræðilega sinnaður í þá
daga. Samt snurtu orð Ragnars
hann mjög á stundinni og gera
blæ lífsins.
Seinna fór ég að kynnast verk-
um Ragnars af eigin raun. Bóka-
útgáfa hans og bókmenntaferill
var reyndar búinn að gerjast í
blóði mínu eins og annarra ís-
lendinga um tugi ára,en nú bætt-
ust tónlistarframkvæindir hans
við. Mætti ég að lokum nefna þá
grein, sem ég þekki bezt, og þá
stofnun, sem er mér nákomnust.
Ragnar Jónsson stofnaði Iásta-
safn Alþýðusambandsins hinn 17.
júní 1961 með gjöfinni miklu til
samtaka fslenzkra erfiðismanna,
eins og gefandinn orðaði það. Alla
tið síðan hefur hann hlúð að safn-
inu og málefnum þess af einstakri
rausn. Eg hef lengi undrazt og
dá^hve gaumgæfilega hann valdi
stofnverkin.
I dag stendur islenzk verkalýðs-
hreyfing varla í meiri þakkar-
skuld við nokkurn mann utan
hennar en Ragnar Jónsson.
Hjörleifur Sigurðsson.
□
Kæri Ragnar!
Fyrir hönd Félags fslenzkra
myndlistarmanna árna ég þér
heilla á sjötugsafmælinu.
Mér er ljöst, að margur mynd-
listarmaður hefur notið einstaks
velvilja þins og bjartsýni á marg-
víslegan hátt. En tvö dæmi um
þetta eru Tnér persónulega ofar-
lega í huga. Hið fvrra gerðist i
jeppa þinum i apríl eða maí 1958,
á leiðinni til sameiginlegs vinar,
en hitt um það bil tveimur árum
seinna á sama stað. Málarinn, sem
sat við hliðina á þér, varð bæði
undrandi og þakklátur, þegar þú
sagðir við hann, að ef hann ætti
eitthvað eftir af myndum frá yfir-
standandi sýningu, þegar henni*.
lyki, þá vildir þú gjarnan kaupa
þær. Þeim var bráðlega öllum
komið til skila á Veghúsastíginn,
en síðan dreift þaðan, að ég held
flestum, um borg og bý í því
augnamiði að kynna málarann.
Seinna atriðið, sem ég held, að
sé dæmi um nútíma „heimsmet" f
höfðinglegri framkomu, var, þeg-
ar bú bauðst húsnæðislausa mál-
aranum húsið þitt nr. 15 við Garða
stræti og sagðir, að hann skyldi
borga veruna þar með málverkum
eftir því sem honum hentaði. Og
svo liðu árin.
Fjölskylda mín og ég óskum þér
innilega alls góðs.
Kær kveðja,
Kristján Davíðsson.
□
Sjötugur á Ragnar Jónsson sér
langa og flókna og merkilega
sögu. Jafnvel á ytra borði er hún
ekki auðsögð: Hann hefir engu
embætti gegnt, ekki þegið vegtyll
ur, og hann lætur öðrum feginn
eftir þakkir fyrir það, sem hann
hefir sjálfur vel gert.
Ragnari Jónssyni er svo ótamt
að tala um sjálfan sig, að manni
er minnisstætt ef það kemur f.vr-
ír. Hann sagði einhvern tima af
einhverju tilefni í blaðagrein, að
sér hefðu helzt verið gefnar ofur-
litið seigar taugar, en taldi sér
ekki annað til gildis. Það var
mikil hæverska, eins og vænta
mátti.
Og hvað sem öðru liður hefir
hann auðvitað átt seigar taugarog
þurft á þeim að halda.því að hann
hefir marga harða baráttu háð
fyrir þörfu málefm eða bara
nauðsyn einstaklings, án þess að
gefa gaum að eigin hag, áreynslu
eða fyrirhöfn. Hann berst af hug-
vitssemi, dirfsku og óbilandi
áhuga, af þolinmæði og ömótstæði
legri fortölulist: ekkert er óger-
legt, segja venjulegir bjartsýnir
framkvæmdamenn, ekkert er
auðveldara, segir Ragnar Jóns-
son. Hann hefir um langan aldur
barizt fyrir vor allra hönd gegn
þeirri hættulegu einfeldni, sem
ávarpar allt menningarlíf hvern
dag; ég ávið þáeinfeldni, sem er i
því fólgin að segja við fyrsta tæki-
færi: ég skil ekki lengur, ég hef
ekki taugar til að búa við óvissu.
Opinber afrek Ragnars Jóns-
sonar eru efni í mikla sögu, sem
verður sögð á ýmsa vegu. En hún
er ófráskiljanleg annarri sögu,
sem verður aldrei fullsögð: per-
sónulegum stuðningi hans við
listamenn og andlegri og fjár-
hagslegri hjálpsemd við hvern
sem hann veit, að þarf hennar
með. Um hina andlegu hjálp-
semd, sem er sprottin beint frá
örlæti hjartans og skilningi á
mannlegri nauðsyn, er tilgangsh't-
ið að fara almennum orðum. En
vegna þess, hvernig lýsir af henni
í fari Ragnars, og af því að mér
finnst hún vera aðal hans. ætla ég
að leyfa mér að bera henni vitni á
þessa leið: það eru inikil forrétt-
indi að þekkja Ragnar Jónsson,
því það eru þau forréttindi að
þekkja frjálsan mann.
Kristján Karlsson.
Grein Tómasar Guðmundssonar
er á bls. 22.
skömmu síðar. Þvi næst kom ég
saman meðalstórri skáldsögu
Undir Helgahnúk, og gekk með
hana milli forleggjara um
stund, en öllum þótti hún jafn
vond, uns öðlingur nokkur sem
reyndar var fátækur iðnaðar-
maður sagðist skyldu prenta
hana fyrir mig, en væri ekki i
færum um að bjóða mér rit-
laun; afturámóti mætti ég
koma heim til hans og fá að
borða hvenær sem ég vildi. Ég
borðaði hjá honum einu sinni
ágæta kjötsúpu og eignaðist
vinfeingi hans ævilángt í ofan-
álag. Þarnæst skrifaði ég Vefar-
ann mikla. Göfuglyndir „privat-
menn útí bæ“, einsog sagt er í
Reykjavík, styrktu mig með
fjárframlögum tii þessa fyrir-
tækis og höfðu reyndar aungva
hugmynd um hvað þeirvoru að
styrkja, enda keyptu Jjeir kött-
inn í sekknum. Ég held þeim
hafi ekki dámað þegar bókin
koin. Eg gekk með Vefarann
undir hendinni milli húsa i
Reykjavík, i leit að forleggjara,
meira en ár. Einginn vildi gefa
þá bók út. Með hjálp göðra vina
lagði ég útí fjárglæfrafyrirtæki
til að gefa út Vefarann á eigin
ábyrgð. Nú kom Alþýðubókin.
Mér var ljóst frá upphafi að
ekkert útgáfufyrirtæki á ís-
landi mundi taka í mál að kosta
útgáfu slíkrar bókar, svo ég
sendi hana Alþýðuflokknum að
gjöf. Fyrir orðastað vinar mins
Hallbjarnar Halldórssonar, sem
þá var ritstjóri Alþýðublaðsins,
var þessari hermdargjöf veitt
viðtaka og bókin prentuð. Eg
vissi vel að þeir i Alþýðukoti
hnoðuðu ekki Itinn þétta leir og
var þeim þakklátur fyrir að
vilja þó taka á móti bókinni
gefins. Þeir voru svo fátækir
um þær mundir að þeir neydd-
ust til að segja Hallbirni rit-
stjóra upp. Skömmu siðar setti
ég saman Sölku Völku, bók sem
nú heitir svo, en áður hét eitt-
hvað annað. Einginn útgefandi,
félag blað eða forlag, vildi held-
ur líta við þeirri bók; sama
hvern ég sendi fyrir mig að tala
máli mínu við rétta menn. En
svo vildi til að ég var um þær
mundir í vinarhúsi hjá Jónasi
Jönssyni frá Hriflu og þá var
ráðherra, mikill stjórnmála-
skörúngur og kunni ekki að
hræðast. Undir hann heyrði
ríkisútgáfan sem ég áðan
nefndi og hét Bókaútgáfa
Menningarsjóðs, og hringdi Jón
as á einhverja af þeim köllum
og sagði þeim að gefa út þessa
bók sem einginn vildi sjá, og
vildi svo til að nokkrir þeirra
voru kunníngjar mínir. Þetta
var í fyrsta sinn sem ég gerði
samníng um bók og fékk rit-
laun fyrir, hafði þó skrifað 5
bækur áður, jafnvel fleiri ef
alt væri talið. Þarna var
ég semsé kominn inná
gafl hjá einu af þessum
fyrirtækjum sem bjartsýnir
menn telja sjálfsagt að ryka á
rikiskóstnað 1 þeim tilgángi að
koma úngum skáldum til
þroska. En Adam var ekki
leingi í Paradís. Eftir árið var
hlaupin snurða á þráðinn milli
okkar Jónasar frá Hriflu og
þegar ég var kominn með nýa
bók, Fótatak manna, þá skildist
mér á Menníngarsjóði að kvart-
að væri yfir því um alt land að
Salka Valka væri ineira á
vinstri hönd en gott var. Nú fór
eg að bera Fótatak manna á
milli forleggjara. Einn hjá
Menningarsjóði bar því við að i
henni væri fært að einhverjum
pröfasti fyrir norðan sem ég
hafði vitaskuld aldrei heyrt
nefndan. Þegar allir for-
leggjarar fyrir sunnan voru
þrautprófaðir, uppvaktist á
Akureyri hinn frægi bókamað-
ur Þorsteinn Jónsson og sagðist
skyldu gefa út bókina.
Samningurinn um Fötatak
manna var víst litið fjárhags-
atriði fyrir hvorn okkar sem var
en mér þötti mátulegt straff á
sunnlendinga að norðlend-
íngar skyldu hafa dregið mig
uppá þurt. Líður nú og biður og
ég skrifa bók sem heitir Sjáíf-
stætt fólk og sendi fyrsta hluta
hennar til forleggjara míns á
Akureyri. Líklega voru
norðlendíngar þá búnir að upp-
götva að ég var ekki leingur
i náðinni fyrir sunnan og.fljót
lega fékk ég Sjálfsta tt fólk í
hausinn aftur. Sú bók þótti
innihalda helduren ekki níð um
bændurna. Þarna stóð ég uppi'
einsog þvara, vegalaus með
mína áttundu bók^enda þótti for
leggjurum þessi bók mín mikil
afturför frá fyrri bókum. Eftir
flækjur og baktjaldamakk kom
svo að lokum að þó fornvinir
mínir hjá Menningarsjóði þætt-
ust ekki þess umkomnir að gefa
út bókina sjálfir, gerðu þeir
leynilegt samband við úngan og
áhugasaman bóksala i Reykja-
vík, að hann tæki að sér að gefa
út Sjálfstætt fólk, en léðu máls,
eftir heiðursmannasamkomu-
lagi, að bera tap af bókinni ef
ekki tækist að selja hana fyrir
kostnaði, (ekki gerðu þeir þó
tilkall til hugsanlegs ágóða), —
en þannig var mér sögð sagan,
vonandi kann einhver hana bet-
ur. Það var semsé fyrir atfylgi
Eggerts P. Briems að þetta
bókargrey komst á prent. Þegar
ég enn einusinni var farinn að
bera um bæinn handrit að nýrri
bók sem kölluð var Heimsljós,
og hótaði að hún skyldi verða i
fjóruin bindum þá var nú kast
að tólfunum. I öllu kerfinu,
einsog æskan nú á dögum
mundi segja, var eingin smuga
fyrir slíka bók. Líka bar öllum
útgefendum saman um að í
minu tilfelli væri um afturför
að ræða frá byrjun. Hundurinn
sagði ekki ég, kötturinn sagði
ekki ég. Eg sá ekki frammá
annað en ég yrði að skrifa fyrir
skotöldin það sem eftir var
ævinnar.
Við Kristinn Andrésson höfð
um verið vinir um áraskeið, og
stofnuðum ásamt nokkrum góð-
um mönnum áskriftaklúbb sem
átti að gefa út fræðibækur og
félagsleg vakníngarit handa al-
þýðu fyrir lítið fé í kreppunni,
en þess var einginn kostur að
koma fyrir fjögurra binda
skáldsögu i þeirri umgerð.
Afturámóti vorum við Kristinn
nákunnugir manni sem stýrði
ofurlítilli smjörlíkisgerð og var
ákafur tónlistarvinur og bók-
mentalesari. Kristinn fór til
hans þegar öllu virtist um lokið
fyrir mér, og þeir stofnuðu for-
lag sem þeir kölluðu Heims-
kringlu og reyndar var ekki
annað en nafnið tómt, og lögðu
fyrir mig tilboð um að gefa út
Heimsljós mitt. Ragnar hefur
sagt mér að þeir hafi verið svo
blánkir þegar þetta gerðist, að
þeir urðu að taka átján vixla tíl
að hafa fyrir prentkostnaði við
fyrsta bindi Heimsljóss. Undir
heimskrínglunafninu gáfu þeir
síðan i félagi út bókina, fjögur
bindin, á rúmum þrem árum.
Og með því Kristinn hafði mörg
járn i eldinum um þær mundir,
talaðist svo til milK þeirra að
Ragnar tæki við mér, og hefur
hann síðan verið frumútgef-
andi minn sem önnur forlög i
heiminum snúa sér ti 1, vilji þau
gefa mig út. Ég held að útgáfur
hans, i nafni Helgafells, og upp-
prentanir Ixíka minna hjá hon-
um losi nú hundraðið og vel
það.
Mér þær gáfu mat að éta,
— mér og sni ldarandanum,
orti Heine um góðar konur sem
fundu hjá sér köllun til að efla
móral listamanna og skálda
með því brauði sem þar skal til
svo ekki fari fyrir slíkum
mönnum einsog islenskum
snillíngum á 19du öld.
Nú eru orðnir margir þeir
höfundar og listamenn sem
hafa svipaða sögu og ég að
segja af Ragnan Jönssyni.
Hann tókst á hendur það hlut-
verk af hvötum sjálfs sín að
gerast með nokkrum hætti Ijós-
móðir að íslenskum skáldskap
og listaverkum i þessari kyn-
slóð. Þau listaverk sem hann
gerðist kostnaðarmaður að frá
því þau voru aðeins daufur
hugur guðs og þángaðtil þau
tóku sér bústað í formi, oft
mörgum árum seinna, eru orðin
furðumörg, svo i myndgerð sem
tónsmiði og skáldskap. Hér hef-
ur risið blómaskeið f ýmsum
greinum lista, sumum sem
aldrei höfðu áður verið stund-
aðar hér af alhug. Þess
er ekki að dyljast að
umskiftin áttu rót að rekja
til þeirrar nýbreytm Ragn-
ars, að umbuna listamönn-
um fyrir starf þeirra einsog
öðrum starfsstéttum landsins.
Það er ekki ofsagt að umhverfis
Ragnar Jónsson og Helgafeil
hans, svo og aðrar stofnanir,
ekki sist átónlistarsviðinu, sem
hann var frumkvöðull að, hafi
myndast lifandi menníngarmið-
stöð íslensk, sem gerði aðrar
stofnanir, ekki sist þær opin-
beru, daufar og blóðlitlar f
samanburði. í „stofnun"
Ragnars var það aldrei-tíðkað
sem landlægt er f opinberum
stjórnskipuðum fyrirtækjum,
einsog rikisforlögum, að hlerað
sé nákvæmlega eftirhvort lista-
maður hafi réttar skoðanir eða
sé á móti fyrirkomulaginu og
jafnvel stjórnarfarinu. Slikum
stofnunum er hætt við að búa
sér til einhvern Solsénitsín að
berjast við i líf og blóð í staðinn
fyrir að efla hlutgeinga list og
gefa út heiðarlegar bækur. I
stofnun Ragnars var sérhver
listamaður og höfundur frjáls
að hafa þá stefnu sem honúm
sýndist, einu gilti hvort heldur
hann var afturhaldsmaður
bolséviki eða framúrstefnu-
maður, klámhundur eða anda-
trúarmaður, eða jafnvel þó
hann væri alt þetta í senn.
Framhald á bls. 26.