Morgunblaðið - 08.11.1974, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 8. NOVEMBER 1974
ÆTTARSA GA
Guðbergur Bergsson: □
HERMANN OG DlDl
151. bls. □
Helgafell. 1974.
GUÐBERGUR er enn að skrifa
sömu söguna. Hermann og Dfdí er
í flestum skilningi framhald fyrri
bóka hans, allt frá Tómasi Jóns-
syni talið. Sömu nöfnin, eða með
öðrum orðum sömu persónurnar,
koma fyrir aftur og aftur, þó vægi
þeirra breytist að visu frá bók til
bókar. I þessari siðustu endur-
nýjast meira að segja kynnin við
þann gamla, gqða Tómas Jónsson.
„Sá ríki, gáfaði og merkilegi
maður,“ segir Tobba þegar hún
sér honum bregða fyrir út um
glugga. Hún segir líka nokkuð
meira. Ekki ætla ég að hrella les-
endur með því að hafa það eftir
hér og nú.
Annars er það sá mikli kven-
skörungur, Anna, sem mest lætur
hér til sín taka að venju. Hún er
skáld bæði holds og anda eins og
áður, þó fremur anda. Svanur
kemur meira við sögu en áður,
stúdentinn sem langar að verða
bæði skáld og málari. Alþýðan í
sögunni hefur imugust á honum
og spælir hann.
Enn sem fyrr er sagan byggð
upp af samtölum, þar sem saman
fer speki og þversögn að
ógleymdri meira og minna ljósri
skopstæling og eftirhermu. i ein-
um kafianum tekur jsögufólkið
t.d. að tala um bókmenntir og ber
þá fyrir sig algenga orðaleppa úr
þaulnotuðu klissjusafni gagnrýn-
enda. Ástin fær sinn skammt með
talsháttum vinnustaða, skemmti-
staða og götunnar, sem flestum er
kunnugt þó sjaldan sjáist á
prenti, og er það sömuleiðis fært í
stilinn.
Anna, sem er viskugyðja Guð-
bergs, heldur því fram að það
„ætti að banna með lögum hjóna-
bandið, svo að það verði ólöglegt,
æsandi, einhvers virði og eftir-
sóknarvert." Anna er hinn mikli
sjáandi, mas hennar erú nokkurs
konar hávamál nútimans, lífspeki
fyrir daginn i dag. Hún segist
ekki geta girnst sama mann og
hún elskar. Þess vegna vill hún
láta banna hjónabandið.
Dídí og Bjössi eru hjónaleysi
sem geta kannski orðið hjón:
„Þau ættu vel heima saman.
Dídí er eins og hún er, og Bjössi
er eins og hann kemur fyrir. Þáu
yrðu góð að lúsast saman í lífinu.
Sjáðu. Um hvað gætu þau talað,
bæði svona blæst í máli? Um
Bðkmenntir
eftir ERLEND
JÖNSSON
ekkert, sem betur fer. Þau mundu
þegja saman.“
Ekki er Guðbergur í vand-
ræðum með það sem málfræð-
ingar kalla inngangsorð beinnar
ræðu og ýmsir rithöfundar hafa
talið helstil fábreytt í islensku, til
að mynda þetta:
„Nú opnar hann trantinn og
Láfi kenn kemur með hausinn og
étur orðin og opnar nú sinn kjaft
og Páll étur úr honum og gubbar
orðum upp í Svan.“
Hermann og Didí gerist í
heimahúsum, frystihúsi og í erfis-
drykkju, auk þess sem hitt og
annað fer fram i óskilgreindu
rúmi og tima.
Guðbergur gerir sitt á hvað að
hann lónar yfir landi raunveru-
leikans eóa flýgur gegnum múr
sennileikans og svífur þar yfir
draumalandi f jarstæðunnar.
Hann er nú búinn að halda sér
svo lengi við sama formið, nánast,
að það hlýtur að vera orðið sjálf-
virkt eða hvaó? Hitt bjargar að
hann er svo mikill flugmaður í
andanum að hann er sífellt að
finna ný og ný tilbrigói við sin
fyrri stef, segja nýjar og nýjar
setningar, sem eru kannski líkar
ótal mörgu sem hann er marg-
búinn að segja áður, en engu að
síður öðru vísi, ferskar. Sögur
hans eru orðnar svo mikill hug-
myndalager að maður hlýtur aó
geta fundið þar svör við öllum
tilbrigðum mannlegs lífs eins og
sumir segja að finna megi í Njálu.
Anna er, svo dæmi sé tekið, fynd-
in manneskja í orðsins uppruna-
legustu merking og bætir, með
hverju orði sem hún segir, spönn
við eigið orðskviðasafn. Páll, út-
gerðarmaður og alþingismaður,
færir hér í einfaldar formúlur
þaó seip aðrir hans líkar segja
undir rós eða bara hugsa, býst ég
við. Svanur er áfjáður að upp-
fræða alþýðuna sem blæs á belg-
inginn í honum, hræðir hann (og
óttast að vissu leyti?).
Svanur segir Önnu að óþarfi sé
að segja henni söguna sem hann
sé að semja því „þú lifir söguna.
Þú ert minn hugarburður, eins og
ég er ímyndun þess, sem semur
mig.“
Samtölin eru hér sem áður
giska langdregin auk þess sem
þau fela ekki í sér „lausnir":
kaflailok og sögulok. Byrja má
hvar sem er og enda hvar sem er.
Rannski má kalla þetta skopstæl-
ing af lífinu nema hvað skop er í
þessu sambandi villandi orð;
húmor og kómík ná betur mein-
ingunni.
Ádeila virðist mér hins vegar
ekki felast í þessari sögu fremur
en öðrum sögum Guðbergs nema
hvað segja má að allur skáldskap-
ur, sem lýsir rangsnúnum heimi,
feli í sér ádeilu. Hitt er svo annað
mál að auðvelt er að teygja þetta í
allar áttir og fá út úr því þá
meining sem maður óskar; þannig
er allur margræður skáldskapur.
Og þann veg er ekkert auðveldara
en að skira þetta þjóðfélagsádeilu
eða hvað annað sem maður vill
vera láta. Eða þá ádeilu á mann-
Guðbergur Bergsson.
skepnuna sem slíka ef maður vill
endilega hafa ádeilu. Einnig má
gera þvi skóna að höfundur sé að
ögra samtíðinni, skemmta sér við
að ganga fram af þröngsýnum
vanaþrælum, sýna hræsnurunum
sitt rétta andlit.
En allt ber það að sama brunni:
sé skáldverk sprottið af þvílíkum
hvötum gegnir það ekki öðru
merkilegra hlutverki um leiö.
Höfundurinn er þá bara orðinn
réttur og sléttur predikari eða
prakkari. Og svo hversdagsleg
hlutskipti nennir maður tæpast
að ætla Guðbergi.
Predikun er ekki í Hermanni og
Dfdí; hitt er álitamál hvort sagan
er gersneydd smáprakkaraskap.
Það fer allt eftir hvernig á það er
litið, hvað maður er viðkvæmur
fyrir smámunum.
Eins og flestar fyrri bækur
Guðbergs af sömu persónum
gerist þessi í einhverju þorpi í
nánd við Völlinn (Grindávík,
Njarðvík, Sandgerði?) þar sem
fólkið lifir bæði á sjó og her og
veit af höfuðstaðnum í nálægð.
Tæpast er hægt að segja um
sögu þessa likt og Anna hugsar
um sögu Katrínar, systur sinnar,
„að atburðarás sögunnar var
hröð, æsandi og laus við smáatriði
og útúrdúra," atburðarásin er hér
hvorki hröð né hæg, þvl hún er I
raun og veru engin, og erfitt væri
að segja hvað telja bæri til aóal-
atriða og hvað til smáatriða ef út i
það væri farið að tiunda slíkt
(hvað ekki verður reynt hér).
Hér á árunum höfóu gagnrýn-
endur þann kæk að enda hverja
umsögn með að „næstu bók höf-
undar er beðið með eftirvænt-
ing“. Þeir sem hafa mætur á bók-
um Guðbergs geta enn sagt hið
sama. Hins má einnig spyrja
hversu lengi Anna, Katrfn, Her-
mann og Svanur og allt það sóma-
fólk ætli að endast honum. Þetta
er að verða heil ættarsaga sem
marka má af þvi að fræðiménn
eru farnir að rekja ættartölu aðal-
söguhetjanna og telja það allt
annað en létt verk — ættarsaga
með nútímasniði, skulum við
segja.
Jóhann Hjálmarsson
^STIKUR
Okyrrð hiartans
engan þungan skugga dags
fulls af andlitum
og annarleik.
0 birta,
fjarlæga heiðríkja,

Áður hef ég sagt frá Spænska
torginu i Róm, hinu fjölbreyti-
lega lífi þar og húsi skáldsins
Johns Keats, sem stendur við
torgið. Keats er ekki eina skáld-
ið, sem er tengt Spænska torg-
inu. Shelley, Byron, Goethe og
H. C. Andersen hafa allir komið
við sögu þess. Eitt ítalskt skáld
hefur i skáldskap sínum reist
Spænska torginu óbrotgjarnan
minnisvarða. Þetta skáld er
Cesare Pavese (1908—1950),
sem stytti sér aldur á hátindi
frægðar sinnar.
Að Pavese látnum fannst
handrit að nýrri ljóðabók í fór-
um hans. Bókina kallaði Pavesé
Verrá la morte e avrá i tuoi
occhi (Dauðinn mun koma og
sækja augu þín). Bókin skiptist
f tvö löng ljóð. Hió fyrra, sem
hún dregur nafn af, orti skáldið
vorið 1950, en hið síðara La
terra e la morte (Jörðin og
dauðinn) er ort haustið 1945.
Pavese var fyrst og fremst frá-
bær skáldsagnahöfundur, en
fyrsta bók hans var ljóðabókin
Lavorare stanca (Að vinna er
lýjandi), sem kom út 1936.
Bókin vakti ekki verulega at-
hygli fyrr en ný útgáfa hennar
kom út 1943. Ljóðin í Lavorare
stanca eru flest frásagnarljóð,
þar sem lýsingar á fólki og nátt-
úru eru mest áberandi. 1 Verrá
la morte e avrá i tuoi occhi er
innri heimur aftur á móti yrkis-
efnið: sálarkvöl skáldsíns,
söknuður og örvænting.
Þótt ekki kæmu út eftir
Pavese nema þessar tvær ljóða-
bækur er hann talinn í hópi
bestu nútímaljóðskálda ítala.
Heildarútgáfa Ijóða hans nefn-
ist Poesie edite e inedite (Birt
og óbirt ljóð, 1962). í síðari
bókinni er ljóðið um Spænska
torgið. Það nefnist þegar ég
geng yfir Spænska torgið og er
tileinkað bandarísku leikkon-
unni Constance Dowling. Með
skáldinu og leikkonunni höfðu
tekist góðar ástir, en þegar
slitnaði upp úr sambandinu
varð skáldið örvæntingu að
bráð. Pavese var ákaflega við-
kvæmur maður, auðsærður og
einmana. Hann átti í erfiðleik-
um með að umgangast fólk og
hann var óheppinn í ástum.
Hann hafði lengi gælt við
sjálfsmorðshugmyndina áður
en hann lét til skarar skríða. 1
dagbók hans, sem var gefin út
að honum látnum, standa
þessar línur: Maður fremur
ekki sjálfsmorð vegna ástar til
einnar konu. Maður fremur
sjálfsmorð vegna þess að ástin
afhjúpar mann í nekt sinni,
eymd sinni, varnarleysi sínu,
hégómleik sinum. 1 dagbókinni
kemur einnig fram að hin póli-
tíska ábyrgð varð skáldinu um
megn.
Pavese hafði tjáð vinum sín-
um að dagbókina mætti gefa út
eftir dauða sinn. Hún var
prentuð 1952 undir nafninu II
mestiere di vivere (Vinnan að
lifa). Dagbókin nær frá tímabil-
inu 6. október 1935 — 18. ágúst
1950 (27. ágúst framdi Pavese
sjálfsmorðið). Dagbókin er
opinská, á nákvæman hátt segir
Pavese frá lífi sínu, ritstörfum,
ástarævintýrum, skoðunum sín-
um á bókum og mönnum.
Skáldsögur Paveses eru yfir-
leitt stuttar, samdar af vægðar-
lausu raunsæi og sjálfskönnun.
Nefna má Paesi tuoi (Átthagar
þínir, 1941) og síðustu skáid-
sögu hans La casa in collina
(Húsið á hæðinni, 1948). Merk-
asta bók Paveses er að sumra
dómi Dialoghi con Leucó (Sam-
ræður við Leucó, 1947), bók um
goðafræði og gríska menningu.
Pavese kynnti og þýddi verk
bandarískra rithöfunda. Meðal
þeirra eru William Faulkner,
John Dos Passos, Sinclair
Lewis, Sherwood Anderson og
Gertrude Stein. Þýðing hans á
Moby Dick eftir Herman Mel-
ville þykir afbragðsvel gerð.
Hann var ritstjóri hins kunna
menningartímarits La Cultura.
Árið 1935 var hann tekinn fast-
ur og ákærður fyrir andfasísk
Cesare Pavese
skrif sín. Hann var dæmdur til
þriggja ára einangrunar i litl-
um fiskibæ, Brancaleone, þar
sem hann lifði við þröngan
kost, þjáður af asma. Eftir árs
dvöl i Brancaleone var hann
náðaður og fékk að fara heim.
1 þegar ég geng yfir Spænska
torgið dregur Pavese upp mynd
af lifinu i Róm, þar sem ókyrrð
strætanna verður ókyrrð hjart-
ans. Ljóðið hefst á lýsingu
torgsins. Birta og hamingja rík-
ir, hellurnar syngja og hjartað
steypir sér kollhnís eins og
vatnið í gosbrunninum. Þrep,
þök og svalir syngja í sólskin-
inu. Síðan fær söknuðurinn
yfirhöndina. Hún, sem skáldið
elskar, er ekki lengur hluti
þessa áhyggjulausa lifs:
Morgnarnir líða
bjartir og eyðilegir.
Svona voru augu þín
opinfyrirlöngu.
Morgunninn mjakaðist
áfram,
hann var botnlaust
djúp
af hreyfingarlausri birtu,
þögn.
Og þú varst lifandi
þögul og allt
var lif andi sem þú sást
(enginn sársauki, enginn
sótthiti, enginn
skuggi)
eins og haf að morgni,
bjart.
Þar sem þú ert
er birta, er morgunn.
Þú varst iif og
heimur hlutanna.
Við önduðum þér að
okkur opineygðri
undir þeim himni sem
býrIokkur enn.
Þá þekktum við engan
sársauka, engan
sótthita,
andardráttur, beindu
augum þinum
að okkur
hreyfingarlaus og björt.
Dimmur er sá
morgunn sem líður
án birtu augna þinna.
Þegar þetta var ort var
Constance Dowling komin til
Bandarlkjanna. Eftir sat skáld-
ið og orti um dauðann, sem
kemur til að sækja augu
manna, gengur sífellt við hlið
þeirra og missir ekki sjónar á
þeim. Kettirnir vita segir
Cesare Pavese um söknuð sinn.
Ætli það séu ekki sömu kettirn-
ir og alls staðar má sjá I Róm,
horaða og vannærða með forvit-
ið augnaráð.
i öðru ljóði, Last blues to be
read some day, einnig ortu til
Constance Dowling, er þetta
erindi:
Það var aðeins hrifning —
það vissirðu og
veist enn.
I lífi einhvers varð
eitthvað rúst
einu sinni fyrir löngu.
Ljóðið þegar ég geng yfir
Spænska torgið rifjast upp á
þessu einkennilega torgi. Þrátt
fyrir fögnuð torgsins er dapur-
leikinn ekki langt undan. Ljóð
Paveses gæti eins verið veru-
leiki i dag. Og hér stendur hús-
ið, þar sem John Keats bjó hel-
sjúkur slðustu æviár sín og
endaði sína stuttu en eftir-
minnilegu ævi.
Dauðinn mun koma og sækja
augu þín, orti Pavese.