Morgunblaðið - 12.01.1975, Blaðsíða 20

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. JANÚAR 1975
w
Mesti uppgangstími sögunnar
stóð i aldarfjórðung og nú er hon-
um lokið. Iðnaðarframleiðslan í
heiminum rúmlega þrefaldaðist á
árunum 1948 til 1973 og nam sú
furðumikla aukning fimm af
hundraði á ári að meðaltali.
Framleiðslan jókst misjafnlega
mikið, bæði frá ári til árs og eftir
löndum. Nokkuð dró úr aukning-
unni á árunum 1954 til 1958 og
aukningin hjá Japönum var rúm-
lega tvöfalt meiri en meðalaukn-
ingin í heiminum en í Bretlandi
varla helmingi meiri. En í heilan
mannsaldur hafa öll iðnaðarríkin
dafnað og blómgazt og svo til allir,
sem gátu unnið, höfðu atvinnu.
Arið 1974 var engin hagvöxtur.
Nú er samdráttur í Bandaríkjun-
um og þjóðartekjurnar hafa
minnkað um tvo af hundraði og
minnka enn. Eftir 25 ára stanz-
lausa þenslu í Japan hafa þjóðar-
tekjurnar minnkað um þrjá af
hundraði. Stöðnun er í brezku
efnahagslífi og á ítalíu tekur
hvert neyðarástandið við af öðru.
Þjóðverjum og Frökkum hefur
tekizt að tryggja áframhaldandi
hagvöxt en með auknum erfiðis-
munum. Hjá báðum fer atvinnu
leysi í vöxt. Minni iðnaðarrlkjum
heimsins hefur yfirleitt vegnað
betur en sameiginlegur greiðslu-
halli þeirra er nú nánast þrisvar
sinnum meiri en hlutur þeirra í
heimsframleiðslunni getur rétt-
lætt.
Nýbyrjað ár ætlar að verða
engu betra. Skýrslur, sem ríkis-
stjórnir semja um efnahagshorf-
ur og Efnahags- og framfarastofn-
unin (OECD) vinnur úr og byggir
spár sínar á, bera jafnan vott um
bjartsýni, en jafnvel samkvæmt
þessum skýrslum heldur sam-
drátturinn áfram. I fyrsta skipti
síðan á stríðsárunum annað hvort
minnkar framleiðslan í öllum
helztu iðnaðarlöndum heims um
þessar mundir eða eykst minna
en framleiðslugetan segir til um.
Atvinnuleysi eykst hvarvetna.
OECD sér fram á líkur á smávegis
bata frá miðju þessu ári þótt
vandséð sé hvaðan þau hvetjandi
áhrif geti komið er stuðlað geti að
þeim bata. Fáar ríkisstjórnir
munu hafa kjark í sér til að ýta
undir eftirspurn á sama tíma og
verðbólgan eykst um meira en tíu
af hundraði og þær verða að
skipta á milli sín 60 mlljarða doll-
ara árlegum olíuhalla. Þær stjórn-
ir, sem örva munu eftirspurn
þrátt fyrir allt, munu taka þá
áhættu að lækka greiðsluhalla
annarra landa meira en þeim
tekst að auka umsvifin í eigin
efnahagsmálum.
Auðsærra er hvernig samdrátt-
urinn getur versnað mánuð eftir
mánuð og leitt til kreppu eins og á
árunum eftir 1930. Ný öfl hafa
verið leyst úr læðingi. Þau eru ört
vaxandi tekjurýrnun og ört
minnkandi fjárfesting. Þar sem
ríki heims eru hvert öðru háð
efnahagslega og þar sem stefna
þeirra er í þröngum skorðum,
verður erfitt að halda þessum öfl-
um I skefjum. Kreppuástand get-
ur harðnað á árinu 1975. Líklegt
er að þróunin stefni ekki upp á
við fyrr en I fyrsta lagi á árinu
1976. Vera má, að ástandið fari
aftur í fyrra horf árið 1977 ef bezt
lætur og að hagvöxturinn í heim-
inum verði þá aftur 5 af hundraði.
Heimurinn verður ólíkur því
sem hann var áður að loknum
fjórum vaxtarlausum árum. Ef
heppnin er með mun mikið at-
vinnuleysi snúa við verðbölgu-
hjólinu án þess að þjóðfélags-
bygging lýðræðisríkjanna hrynji
saman — en eins og sakir standa
benda öll sólarmerki til þess að
heldur ólíklegt sé að við munum
eiga því láni að fagna. Jafnvel þótt
svo vel takist til mun draga svo
MESTA uppgangstíma sögunnar er lokið segir í
meðfylgjandi grein, sem er úr brezka tímaritinu The
Economist. Við er tekinn samdráttur, sem standa mun til
ársins 1977 að sögn blaðsins. Mestur verður þessi
samdráttur á þessu ári og hinu næsta.
Að vísu eru efnahagshorfurnar mismunandi eftir lönd-
um að sögn hins merka blaðs Suddeutsche Zeitung í
Miinchen sem hefur gert könnun á ástandinu. Við þessi
áramót eru horfurnar dekkstar í Bretlandi og á ítalíu og
langt er þangað til rofa mun til í þessum löndum. En í
Hollandi og í Luxemborg þurfa menn heldur litlar áhyggjur
að hafa um þessi áramót.
Öðru máli gegnir með Belga, sem eiga við mikið
atvinnuleysi að stríða. Frakkar verða að heyja harða
baráttu gegn verðbólgu en þykjast þó sjá fram á nokkurn
efnahagsbata á árinu. Austurríkismenn hafa verið tiltölu-
lega áhyggjulitlir til þessa en nú hefur dregið ský fyrir
sólu hjá þeim eins og svo mörgum öðrum þjóðum segir
Suddeutsche Zeitung. í Bandaríkjunum er háð harðari
barátta gegn samdrætti en verðbólgu og þar hafa menn
góðar vonir um að ástandið batni í haust að sögn
blaðsins. En í grein The Economist er samdrátturinn í
heiminum skoðaður í víðara samhengi.
vöxturinn var mismunandi mikill
eftir löndum vegna þess, að elztu
og rlkustu þjóðirnar töpuðu til-
tölulega mest á þessu ástandi.
Jafnvel tiltölulega lítill vöxtur
var viðunandi I þróuðum hagkerf-
um eins og I Bretlandi og Banda-
ríkjunum, að minnsta kosti svo
lengi sem slik riki voru reiðubúin
að láta sér þetta lynda I stað þess
að „eyðileggja alþjóða fjármála-
kerfið.“ Bandaríkin sáu heimin-
um fyrir peningum, með aðstoð-
inni eftir stríðið, siðan með herút-
gjöldum fjárfestingum erlendis
og langvarandi greiðsluhalla.
Kreppan hafin
Smitandi verðbólga gerði upp-
gripin að engu og gerði ríkis-
stjórnum ókleift að framfylgja
þeirri stefnu að tryggja fulla at-
vinnu án þess að eiga á hættu
hrun gjaldmiðla sinna af völdum
óðaverðbólgu. Þessi verðbólga var
sjúkdómseinkenni, sem hafði ver-
ið leyft að versna og leiddi til
alvarlegrar röskunar á skipulagi
alþjóðafjármála og gerði það
óstöðugt.
(1) Gengisskráningarkerfið ýtti
undir það ástand að gengið var
þráfaldlega skráð of lágt eða of
hátt sem kom af stað miklum og
mikið úr fjárfestingum í hráefna-
framleiðslu og hráefnavinnslu að
getan til þess að beina þróuninni
aftur i það horf að hagvöxturinn
geti aukizt ört til langs tima koðn
ar niður um stundarsakir. Ef öll
lönd taka þátt á sveiflunni upp á
við 1977 verður hún skörp og
skammlíf. Þá kemur fljótlega aft-
ur til skjalanna ný verðbólga i
heiminum vegna aukinnar eftir-
spurnar. Heimsviðskiptin færast
aftir í fyrri farveg. Framleiðsla og
viðskipti verða þá háð örari sveifl-
un en á undanförnum 25 árum á
sama tíma og hagvöxtur verður
hægari en á siðasta aldarfjórð-
ungi. Ef sveiflan upp á við nær
ekki til allra landa og samstillt
hringrás viðskiptanna raskast
verða nokkur lönd að ganga gegn-
um fimm vaxtarlaus ár. Þessi
lönd verða mikið breytt frá því
sem nú er árið 1980.
Horfið
hlómaskeið
Það langa blómaskeið, sem er
horfið, var fremur heppni að
þakka en góðri stjórn. Heppnin
fólst í þeirri tilviljun að þrir
mikilvægir þættir fóru saman:
(1) Eftir stríðið jókst tilhneig-
ingin til að fjárfesta hlutfallslega
meir en tilhneigingin til að spara
og skapaði þar með nógu mikla
eftirspurn í stað hinnar ónógu
eftirspurnar millistriðsáranna. I
kjölfar viðreisnarinnar sigldu
endurvigbúnaður og neytenda-
þjóðfélagið mótaðist. Opinber út-
gjöld höfðu hækkoð á stríðsárun-
um og lækkuðu aldrei niður í það,
sem þau námu á árunum fyrir
stríð. Hugmyndir Keynes um
stjórnun efnahagsmálanna hlutu
viðurkenningu um allan heim.
(2) Tækniframfarir og nægur
forði vannotaðs vinnuafls i frum-
stæðum undirstöðuatvinnugrein-
um stuðluðu að örri birgðaþenslu
sem varð til að mæta stóraukinni
eftirspurn. Vöxturinn var örastur
i löndum, sem höfðu mestan vara-
mannaafla. Hann var ekki eins ör
í þróaðri löndum, einkum Bret-
landi og Bandaríkjunum. Eftir
verðhrunið sem fylgdi i kjölfar
stórhækkana á hráefnaverði i
Kóreustríðinu nutu iðnaðarríkin
góðs af nægum birgðum eldsneyt-
is og hráefna sem voru seld á
stöðugt eða lækkandi verði.
Fátæk framleiðslulönd báru
skarðan hlut frá borði og bilið
milli sumra ríkra og flestra
fátækra ríkja breikkaði.
(3) Fjármálakerfí heimsins
stóðst álagið, sem því fylgdi að
skjótúm leiðréttingum þegar það
hrundi.
(2) Peningakerfi heimsins varð
stjórnlaust. Það þandist fyrst út
og hélt uppi tilbúinni gengis-
skráningu og síðan dró það úr
álaginu, sem fylgdi þeim leiðrétt-
ingum, sem þurfti að gera.
Fjármagnsflutningur úr gjald-
eyrissjóðum og i evródollurum
jókst úr 70 milljörðum dollara
árið 1960 í rúmlega 300 milljarða
dollara 1973 eða fjórfaldaðist.
(3) Verðbólgan breiddist örar
út land frá landi vegna aukins
frjálsræðis i viðskiptum og
greiðslum.
(4) Innanlands neyddu kjós-
endur lýðræðislegar kjörnar
ríkisstjórnir til að auka ríkisút-
gjöld umfram það sem launþegar
voru reiðubúnir að greiða i stað-
inn sem einstaklingar með höml-
um á tekjuaukningu og lífskjara-