Morgunblaðið - 12.01.1975, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. JANUAR 1975
21

bótum. Hlutur ríkisútgjalda af
þjóðartekjum i öllum iðnaðarrikj-
um jókst verulega á siðasta ára-
tug. Verðbólga í mynd skatta og
kostnaðar leiddi til refsiaðgerða í
mynd launa og kostnaðar og þetta
hefði leitt til vaxandi atvinnu-
leysis ef rlkisstjórnir hefðu ekki
haldið uppi eftirspurn með halla-
rekstri sem gerði fjármögnun
mögulega.
Jafnvel áður en olíukreppan
hófst stefndi heimurinn í átt til
samdráttar. Á árunum fyrir 1970
olli kostnaðar-verðbólga spreng-
ingu um allan heim og henni var
mætt með hefðbundnu aðhaldi á
fjárlögum og í gjaldeyrismálum.
En verðlag hélt áfram að hækka
árin 1970—71 og afleiðingin varð
samásamdráttur, sem var fyrsta
stöðnunarverðbólgan sem náði til
alls heimsins. Þetta var sönnunar-
merki um að verðhjöðnun eða
eftirspurnarhjöðnun heldur ekki
kostnaðar-verðbólgu í skefjum nú
orðið í iðnaðarlöndum. Ríkis-
stjórnir sneru sér í þess stað að
beinu kaupgjalds- og verðlagseft-
irliti. Það gafst furðanlega vel.
Þenslan hófst aftur. En nú
fylgdust öll ríki að svo að
uppgangurinn 1972—73 reyndist
snarpari en nokkur hafði búizt
við. Efnahagskerfi heimsins of-
hitnaði og það olli stórhækkunum
á hráefnaverði. Slæm uppskera
varð til þess að verð á matvælum
hækkaði ennþá meir. Öll lönd
fluttu inn verðbólgu. Kaupgjalds-
og verðlagsstöðvunin lét undan
álaginu og fór út um þúfur. Verð-
bólga varð höfuðfjandi allra
landa, jafnvel landa eins og
Þýzkalands þar sem verðbólgan
fór ekki einu sinni upp í 10%.
Olíukreppan
Hækkunin á olíuverðinu var
þríþætt áfall. Hún jók kostnaðar-
verðbólgu, jók sparifé heimsins i
hlutfalli við fjárfestingu heimsins
og hafði í för með sér þann 60
milljarða dollara árlega halla
þeirra landa, sem kaupa olíu.
Hraði þróunarinnar í kreppátt
jókst um allan helming og hún
var með hefðbundnum hætti.
Þar sem kostnaðarverðbólga í
flestum löndum er yfir 10 af
hundraði á ári og þau verða að
skipta á milli sin 60 milljarða
dollara árlegum greiðsluhalla
þo, a ekki einu sinni þær ríkis-
stjó: nir sem sterkastar eru að
auka við þá minnkun eftirspurn-
ar sem hækkandi olíuverð veldur.
Flutningur þessara 60 milljarða
dollara (um 1V4% heildarheims-
framleiðsl'nnar) frá kaupmætti
ökumanna heimsins og annarra
oliunotenda inn á bankareikninga
Arabanna kom af stað marghátt-
uðum samdri ti i heimseyðsl-
unni. Hagvöxtu nn í öllum stóru
iðnaðarlöndunun, hrapaði úr 6%
1973 niður í ekki neitt 1974. 1
mörgum löndum harðnaði inn-
flutt kostnaðarverðbólga við
sprengingu I launakostnaði
innanlands. Til þess að vega upp á
móti þessu var hert á skrúfunni í
gjaldeyrismálunum og vextir
hækkaðir svo þeir slógu öll fyrri
met. Arður sem hafði verið
tryggður af fyrri fjárfestingum
minnkaði og jafnframt hækkaði
kostnaður af nýjum fjárfesting-
um um allan helming. Verð í
kauphöllum snarlækkaði. Nýjar
fjárfestingar fóru að renna út í
sandinn og nú stefnir þróunin
niður i móti með auknum hraða.
Hingað til hefur allt þetta álag
ekki leitt til þess að ríkisstjórnir
felli gengið hver í kapp við aðra
eða hörfi bak við múra innflutn-
ingshafta. Japanir hafa hafizt
handa um tilraunir til að stórauka
útflutning en erfitt er að verjast
þeim grun að þær fari út um
þúfur. Bretar fengu slæman skell
í desember þegar Saudi-Arabar
báðu um að greiðslur fyrir oliu
færu eingöngu fram i dollurum.
En hingað til hefur bankakerfinu
Spurnlngln er: Hverllr verða
undir og hverllr liia hana af?
tekizt að beina benzíndollurunum
aftur til sin I nýjum innistæðum
svo að tilfinnanlegur skortur á
erlendum gjaldeyri hefur enn
ekki neytt nokkurt land til þess
að grípa til raunverulegra neyðar-
ráðstafana. Ölíklegt er að þessi
heppni vari lengi.
Bjargráðin
Þjóðir vinna saman þegar allt
leikur I lyndi og þegar lífskjörin
batna jafnvel hjá þeim þjóðum
sem standa höllum fæti. Próf-
raunin verður i heimskreppu
þegar þær þjöðir, sem verða und-
ir, verða að þola meira atvinnu-
leysi og meiri skerðingu raun-
tekna en nágrannarikin nema þvi
aðeins að þær hörfi bak við virkis-
múra eins og innflutningshömlur.
Jafnvel þær þjóðir sem hlynntast-
ar eru alþjóðasamstarfi hljóta að
byrgja fyrir gluggana þegar þær
telja að álag heima fyrir geti að
öðrum kosti stofnað í hættu til-
veru þess lýðræðis, sem þær búa
við.
Þeir sem sterkl • eru og sann-
færðir um að hafa á réttu að
standa ættu að visa veginn með
þvi að koma fram sem góðir
grannar á alþjóðavettvangi. Ekki
virðist liklegt að þeir geri það.
Andrúmsloftið í efnahagsmálum
heimsins er orðið fjandsamlegt.
Auðvitað er æskilegt að leita að
alþjóðlegri lausn en þeir sem
hyggnir eru munu ekki síðar
kanna hvaða bjargráðum þeir
ráða sjálfir yfir.
Þjóðirnar sem lifa af kreppuna
með minnstum skakkaföllum
munu búa við minnstu verðbólg-
una og mestan þrýsting eftir-
spurna innanlands. Þær verða
minst háðar utanríkisviðskiptum
eða hæfastar til að draga úr inn-
flutningi án þess að verða fyrir
barðinu á refsiaðgerðum gegn út-
flutningi sínum. Bjargráð þjóð-
anna í kreppunni sem líklegt er
að standi til ársins 1977 ættu því
að byggjast á eftirtöldum atriðum
sem eru:
• Sanngjarnir verkalýðs-
leiðtogar.
0 Pólitísk samstaða um
viðunandi tekjuskiptingu.
0 Pólitískt samkomulag á
breiðum grundvelli um
form efnahagskerfisins.
0 Ríkisstjórn sem getur
knúið sérhagsmunahópa
til að fara að vilja sínum.
0 Næg orka heima fyrir.
• Tiltölulega lítil utan-
ríkisviðskipti.
0 Tiltölulega lftill iðn-
aður samanborið við þjón-
ustu.
• Vinnukraftur sem eykst
tiltölulega hægt.
Horfið blómaskeið
Endurreisn & vöxtur eftir stríð Aukning iðnaðarfram- ÞÝZKALAND 800 %
leiðslunnar síðan 1948 JAPAN |Í|| 600
ÍTALlV . * ||i
FRAKKLAND 400
KANADA 11 111 111 11
BANDARÍKIN ÍÍÍÍ III ||gi Iggig: 200
BRETLAND iiÍ||ii 11 li II!
gíiji&ii WW& - 0