Morgunblaðið - 25.03.1975, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 25. MARZ 1975
Starri 1 Garði:
Bölvandi fjósamaður
1 Morgunblaðinu 11. febr.
síðastliðinn birtist löng og mikil
ritgerð eftir sveitunga minn,
Kristján Þórhallsson, starfsmann
Kisiliðjunnar h.f. við Mývatn. Ber
ritsmíð þessi fyrirsögnina Annar-
leg sjónarmið eða mengað hugar-
far. Eftir fyrirsögninni að dæma,
mætti ætla að hér væru engin
smáræðis vísindi tekin til með-
ferðar, og með því hugarfari hóf
ég lesturinn. Sá hátíðleiki stóð þó
ekki lengi, því strax í upphafi
ritgerðarinnar er tekið að fjalla
um mína vesölu persónu af
næmum skilningi hins ómengaða
hugarfars. Fyrst er lýst undrun
yfir ferð okkar Sigurðar á Græna-
vatni á Leirárfundinn i desember.
Síðan er til þess vitnað, að ég hafi
verið óþreytandi að skrifa í Þjóð-
viljann furðusögur af mengun og
mengunarhættu á náttúru þessar-
ar sveitar af völdum Kísiliðjunn-
ar, þessarar hreinu stóriðjumeyj-
ar, sem auðvitað hefir aldrei til
hugar komið að hafa nein óhrein
né óheiðarleg mök við sitt nánasta
umhverfi eða samfélag. Hápunkt-
ur þessara hugleiðinga Kristjáns
um mig, er þegar hann að hætti
ritsnillinga talar í líkingum og
gengur á vit þjóðsagna, og þá auð-
vitað til sagna um Sæmund fróða.
Hann kemst að þeirri niðurstöðu,
að ég sé púkinn á fjósbitanum.
Mér var lengi vel ekki ljóst,
hvernig þessi samlíking var fund-
in út. Væri ég púkinn á fjósbitan-
um, já, hver átti þá fjósið og hver
var hinn bölvandi fjósamaður?
Það var spurningin, og raunar
lykillinn að því að skilja ritverk
Kristjáns í heild. Eg þykist loks
hafa komizt að niðurstöðu, og leið-
réttir Kristján mig, ef skakkt er
skilið. Skýring mín er þessi: Fjós-
ið: það er auðvitað Kísiliðjan.
Fjósamaðurinn: það er auðvitað
Kristján. Þegar hann sem hvert
annað dyggðahjú kemur til fjósa-
verka, eru kísilgúrkýrnar lausar
af básunum, bundnar saman á
hölunum, ærar og illar viðeignar,
flórrekan brotin á tröðinni og allt
á tjá og tundri í fjósinu. Uppi á
fjósbitanum situr pattaralegur
púki glottandi út að eyrum, enda
valdur að öllum skammheitunum.
Er nú nema von, að jafnvel
dagfarsprúðum fjósamanni renni
í skap og bölvi hraustlega, þótt af
því leiði að púkinn fitni við hvert
blótsyrði? Þarna væri þjóðsagan,
sem Kristján tæpir á og tengd er
við Sæmund fróða, komin öll til
skila.
Það er skemmst af að segja, að
þegar inngangi Kristjáns er lokið,
þessu með púkann, þá er ritsmíð
hans öll einn lofsöngur um kísil-
gúrfjósið, sem John Maville gaf
okkur hérna um árið. Það er ekki
einungis að úr þessu ágæta fjósi
fáum við mjólk og smjör og ábrist-
ir eins og hver getur í sig látið,
heldur blómstrandi félags- og
menningarlíf. I einu orði sagt:
fagurt mannlíf- ef ekki væri
bölvaður púkin á fjósbitanum.
Raunar er svo að skilja, að
púkarnir séu þó nokkrir hér í
sveitinni, og í það minnsta voru
þeir tveir, sem fóru á Leirárfund-
inn. Það hefir dregizt fyrir mér að
gera þessa ritsmíð Kristjáns að
umræðuefni í blaðagrein af
tveimur ástæðum. i fyrsta lagi að
mér fannst varla ástæða til að
skipta mér af fjósverkum hans,
eða hvernig hann færi að því, að
koma á röð og reglu í kísiliðjufjós-
inu eftir óskunda púkans á fjós-
bitanum, enda vissi ég sem var, að
þeir sem kunnugir eru málum —
og þá ekki sízt sveitungar okkar
fjölmargir — brosa aðeins góðlát-
lega að tilburðum hans. í öðru
lagi þykir mér hæpið að gera upp
ágreinings- og deilumál okkar Mý-
vetninga á vettvangi hinna svo-
kölluðu fjölmiðla. Þó ber á það að
líta, að innrás stóriðju og tilheyr-
andi þéttbýlis í gamalgróið
sveitarfélag bænda, eins og hér
hefir átt sér stað, er mál, sem alla
varðar og ekki sizt þá, er eiga slíkt
vfir höfði sér innan tiðar. Reynsla
>kkar Mývetninga af slíkum tíð-
indum, félagslega, menningarlega
og á annan hátt, gæti orðið þeim
nokkur leiðbeining, og því miður
á margan hátt víti til varnaðar.
Fyrir ókunnuga kynni grein
Kristjáns að virðast trúverðugar
upplýsingar í þessum efnum
og þess vegna vil ég gera athuga-
semdir við nokkur atriði í ritsmið
hans, og tek þau nokkurnveginn
í réttri röð eins og þau koma í
grein hans. Þá er það fyrst sak-
leysi kísiliðjunnar hvað viðkemur
mengun. Það hefir vakið hneyksl-
un náttúrufræðinga og annarra,
er Iáta sig vistfræði einhverju
skipta, innlendra sem erlendra,
að velja efnaverksmiðju stað á
bakka Mývatns. Hvorttveggja er,
að Mývatns- og Láxársvæðið þykir
óvenju dýrmætt frá náttúrufræði-
legu sjónarmiði og lífkeðja þess
bæði margslungin og viðkvæm, og
eins hitt, að stóriðjuver með þétt-
býli, sem af því leiðir, hefir yfir-
leitt, eða jafnvel allstaðar erlend-
is, gengið af lífkerfi síns um-
hverfis dauðu innan tíðar, ekki
sízt þar sem verksmiðjurnar eru
reistar við ár, stöðuvötn eða inn-
firði. Það eru því ekki órökstudd-
ar hrakspár, fremur, rökstudd
framsýni, að eins kunni að fara
hér, ef áfram heldur sem horfir.
Hér kæmi ekki einvörðungu til
greina eituráhrif frá verksmiðju-
rekstrinum, heldur einnig meng-
un frá mannmörgu þéttbýli. Varla
gæti hugsast, að frá vistfræðilegu
sjónarmiði væri hægt að velja
2—3 þús. manna bæ vitlausari
stað á landi hér, en við Mývatn,
eins og suma virðist þó dreyma
um. Að því virðist stefnt af núver-
andi ráðamönnum hér í sveit, að
auka bæjarmyndunina við Reykja-
hlið seni allra mest á sem stytzt-
um tíma. Þeir sem benda á hásk-
ann af slíkri stefnu og vilja fara
gætilegar í sakirnar eru kallaðir
dragbítir, sem vilji koma í veg
fyrir framfarir og aukna atvinnu-
lega hagæld. Sömuleiðis er þeim
núið því um nasir að þeir séu að
íjandskapast við það fólk, sem
flutt hefir hingað inn á vegum
Kísiliðjunnar og vilji það endi-
lega burt héðan af tómum illvilja.
Svona gengur vitleysan. Og hún
gengur meir að segja svo langt, að
sumt af þessu, annars ágæta að-
komufólki trúir þessari lygi, sem
lætt er í eyru þess. Þó Kirstjáni
hafi þótt ég iðinn við að hamra á
mengunarhættu frá Kísiliðjunni,
þá hafa mér fróðari og lærðari
menn lagt sitt til þeirra mála og
kveðið fast að orði, svo ég má vel
við una félagsskapinn. Dr. Pétur
Jónasson, sá velmetni náttúru-
fræðingur, sem veitt hefir for-
stöðu náttúrufræðirannsóknum
þeim, sem Iðnaðarráðuneytið
stofnaði til vegna Laxárdeilu, á
Laxár- og Mývatnssvæðinu, telur í
skýrslu, sem hann er að ganga
frá, varðandi rannsóknirnar, að
mengun sé þegar fyrir hendi í
Mývatni fram af Reykjahlið. Enn-
fremur megi finna vott mengunar
framan við barnaskólann, í Álfta-
vogi hjá Skútustöðum. Einn lærð-
an umhverfisfræðing eigum við
Islendingar. Hann heitir Einar
Valur, Ingimundarson, ungur
maður, og er nú í þann veginn að
taka doktorsgráðu í sinni fræði-
grein. Hann var um tíma í fyrra-
vetur viðKísiliðjunaaðrannsókn-
um á vegum Heilbrigðiseftirlits
ríkisins. Rannsókn hans beindist
eingöngu að heilsufræðilegri hlið
verksmiðjunnar fyrir þá, sem við
hana störfuðu og í nágrenni henn-
ar byggju. I þeirri skýrslu er ófög-
ur lýsing á þeirri hlið Kísiliðjunn-
ar, er varðaði hans rannsóknir. Ég
held að það sé hvorki á mínu færi
né Kristjáns, að rengja hans
niðurstöður. Hins vegar þótti
þeim, sem húsum ráða hjá Heil-
brigðiseftirliti rikisins það ráð
vænst að stinga skýrslu hans und-
ir stól og reka Einar Vai úr starfi,
enda bættist það við, að hanri fór
að hnýsast í mengunarvat nir Al-
versins í Staumsvik og væntan-
legrar málmblendiverksmiðju í
Hvaifirði. Þeir eru samir við sig,
sem berjast fyrir stóriðjufram-
kvæmdum hér á landi, þeim hefir
löngum verið illa við að láta
mengunarvarnir eða vistfræðileg
sjónarmið trufla stóriðjufyrir-
ætlanir.
Þessi skýrsla Einar Vals á brýnt
erindi til starfsmanna Kisiliðjunn
ar, en ég þykist vita að hún hafi
ekki komið þeim fyrir sjónir. Ur
því gæti ég bætt, ef áhugi er fyrir
hendi hjá starfsmönnum verk-
smiðjunar, því afrit af skýrslunni
hef ég undir höndum.
Þá víkur Kristján máli sínu að
samþykkt, sem gerð var á fundi I
Veiðifélagi Mývatns vorið 1971 og
birtir þá ályktun í heild. Hann er
enn jafn skilningsvana og
hneykslaður á þeirri ályktun og
hann og fleiri voru þegar hún var
gerð. Þá stóð yfir hin þarfasta
framkvæmd, lagning hitaveitu í
Reykjahlíðar og Vogahverfin,
framkvæmd sem enginn hér i
sveit hafði minnstu löngun til að
bregða fæti fyrir, þvert á móti,
enda stóð hreppsfélagið í heild að
framkvæmdunum. Ilinsvegar
fékkst ekki samþykki þáverandi
Náttúruverndarráðs fyrir að
flytja djúpvatnið frá borholunum
við Námafjall niður að Reykja-
hlíð með affalii í Mývatn.
Þetta háttalag ráðsins þótti
all-kynlegt, eftir að það var
búið að láta það afskipta-
laust frá upphafi, að þetta
vatn streymdi upp úr borholun-
um og væri nytjað til raforku-
framleiðslu og starfrækslu Kísil-
iðjunar og streymdi siðan til Mý-
vatns, en banna hins vegar notk-
un þess til hitunar íbúðarhúsa.
Náttiíruverndarráð hafði sýnt og
sannað, að það hafði hvorki kraft
um, að hitaveituframkvæmdirnar
hafi verið vel undirbúnar. Því
miður fer hann þar ekki með stað-
reyndir. Strax á fyrsta ári, sem
hitaveitan starfaði komu i ljós
stórkostlegir gallar, sem erfitt er
úr að bæta, Segja má að allt
leiðslukerfið hafi lokast vegna úr-
falls í vatninu, sem stafaði af
efnasamsetningu þess.
Hér var, sem oftar, ekki tekinn
nægur tími til undirbúningsrann-
sókna áður en framkvæmd var
hafin. Það hefir nefnilega komið
sitthvað í ljós varðandi djúpvatn-
ið, sem áður var ekki vitað, eða
ekki á orði haft af þeim, sem
betur vissu. Það sýnir sig bezt nú
við undirbúning Kröfluvirkjunar.
Nú er það aðeins spurningin
fyrir þeim, sem þeirri fram-
kvæmd ráða, með hvaða aðferð
skuli komið í veg fyrir að affalls-
vatnið frá virkjuninni lendi til
vatnasvæðis Mývatns, en ekki
hvort það skuli gert. Hér er öðru-
vísi og betur að málum staðið en
þegar Kisiliðjan var drifin hér
upp án minnstu rannsókna varð-
andi vistfræðilegar afleiðingar
þess fyrirtækis. Enda er nú svo
komið, góðu heilli, að Laxár- og
Mývatnssvæðið hefir verið sett
undir sérstaka náttúruvernd með
lögum frá Alþingi. Það er því
undir leyfi Náttúruverndarráðs
komið, sem sér um fram-
kvæmd þessara laga í samvinnu
við heimamenn, hvort þessi eða
hin framkvæmdin nær fram að
ganga. Undir þá sök er selt hið
fyrirhugað Laxeldi h.f., sem
Kristján minnist á, svo sem sjálf-
sagt er. Honum ætti að vera það
bezt kunnugt, að þá fyrst getur
umsögn Náttúruverndarráðs leg-
ið fyrir, varðandi þá framkvæmd,
þegar ráðamenn Laxeldis h.f.
hafa gert Náttúruverndarrá'ði
grein fyrir hvernig þessi fram-
kvæmd er fyrirhuguð í öllum
meginatrium, svo sem Náttúru-
verndarráð hefir sérstaklega
ítrekað við þessa aðila. Kristján
hefði getað sparað sér allar að-
né vilja til að verja þetta svæði
þegar Kísiliðjan átti í hlut, en
hins vegar sýndist það þora til við
bændur og verkamenn. Það var
því fyrirfram vitað, að ekki yrði
orðið við þeirri kröfu, sem í
ályktuninni fólst, að loka bor-
holunum. Ef hættulegt var talið,
að nota vatnið til hitaveitu og lagt
bann við því, hví skyldi þá hið
sama, eitraða vatn nýtt til stóriðju
og annars reksturs? Frammi fyrir
þeirri spurningu stóð þáverandi
Náttúruverndarráð þar með. Það
kaus að láta þeirri spurningu
ósvarað og lagði þar með niður
andstöðu sínagegn hitaveitunni.
Þessi fundarsamþykkt greiddi
því beinlínis fyrir því, að hita-
veituframkvæmdir gætu haldið
áfram hindrunarlaust. Þá hafði
fundarsamþykkt þessi og annað
gildi. Á þessum tíma stóð Laxár-
deila sem hæst, en við bændur
nutum mikils og ómissandi stuðn-
ings náttúruverndarmanna kvar-
vetna. Þetta vissu andstæðingar
okkar og töldu sér hættulegt. Þeir
kunnu strax að notfæra sér deilu
þá, er risin var milli Náttúru-
verndarráðs og bænda út af hita-
veitunni. Þeir sögðu: Þarna sjáið
þið! Þeir heimta stöðvun við Laxá
í nafni náttúruverndar, en þegar
fyrirmæli Náttúruverndarráðs
rekast á við þeirra hagsmuni,
segja þeir nei! Með títtnefndri
fundarsamþykkt var þetta vopn
slegið úr hendi virkjunarmanna.
Það má þvi segja, að Kristján sé
seinheppinn, þegar hann rifjar
upp þessi mál. Þá talar Kristján
dróttanir um, að „vissir aðilar"
hér i sveit leggi stein í götu
þessara laxeldisframkvæmda.
Þá er komið að þeim kapítula i
grein Kristjáns, sem fjallar um
menningar- og félagslíf. Allir
hljóta að sjá og skilja, að frum-
skilyrði þess að menningar-
og félagslíf geti blómstrað í einu
fimmhundruð manna sveitar-
félagi, er að þar ríki samheldni i
stað sundrungar, samtaka félags-
heiid i stað togstreitu. Með félags-
starfi ungs fólks er lagður grunn-
urinn að þvi að upp vaxi félagslega
þroskaðir einstaklingar. Það valt
því á miklu, að félagslíf ungling-
anna væri haldið utan við karp og
ríg og ósamheldni hinna eldri
í veitarfélaginu. Klofn-
ingur Ungm. fél. Mývetnings
var því tvímælalaust eitt
mesta óhappaverk, sem hér
hefir verið unnið. Hitt er svo ann-
að mál, og ekki til umræðu hér,
hverjir úr röðum þeirra eldri
bera höfuðábyrgð á þeim verkn-
aði. Varla eru unglingarnir
einir í ráðum, ef rétt er hermt hjá
Kristjáni, að unglingar á félags-
svæði Eilifs hefðu aldrei gengið í
Ungmennafélagið Mývetning.
Auðvitað eru það þeir eldri, sem
hér ráða ferðinni. Sá sem heldur
því fram, að stofnun Eilifs, sem
þýddi að Ungmennafélagið Mý-
vetningur klofnaði og hér risu
upp tvö ungmennafélög í stað
eins, hafi beinlínis verið spor í
rétta átt, ja, sá maður er tæpast
svaraverður. Svo augljóst hlýtur
það að vera hverjum venjulegum
manni, að eitt sameiginlegt félag
ungs fólks í fimmhundruð manna
samfélagi er liklegra en tvö til að
örva samfélagsanda unglinganna,
sem nauðsynlegt er að rækta, ef
þau síðar meir taka við af þeim
eldri sem íbúar sveitarinnar. Eitt
félag er lílegra til að jafna sem
mest aðstöðu félagsmanna, eitt
félag leggur drýgstan skerf til
þess að sveitarmenn líti á sig sem
eina heild, vinni saman og standi
saman inn á við og út á við. Tvö
félög stefna óhjákvæmilega i
þveröfuga átt. Allt tal Kristjáns
um þróttmikið félagsstarf Eilifs er
út í hött, ef á að skilja það sem
dæmi um blómlegt félags- og
menningarlíf þessarar sveitar. Ei-
lífur hefir ekkert það aðhafst,
sem Mývetningur hefði ekki get-
að innt af hendi. Munurinn er bara
sá, að það sem annað félagið gerir
nær ekki nema til helmings
sveitarmanna. Væri félagið eitt,
svo sem áður var, nytu allir
sveitarmenn starfseminnar. Það
er alveg rétt athugað hjá þeim,
sem telja það heillavænlegt að
kljúfa þetta sveitarfélag á sem
flestum sviðum, að byrja á Ung-
mennafélaginu. Þar voru þeir
yngstu teknir í þann skóla, sem
duga mundi til að innprenta þeim
hinar nýju félagslegu dyggðir.
Það þurfti hálf-erlent stóriðju-
fyrirtæki hingað inn í hreppinn
til að skapa það hugarfar og þær
samfélagsaðstæður, sem þarna
eru að verki. Klofningur Ung-
mennafélagsins var fyrsta sporið,
sem stigið var á formlegan hátt i
þeim anda, að skipta hér öllu í
tvennt eftir búsetu og atvinnu.
Hér mun fleira á eftir fara, eins
og þegar er fram komið. Þó ýmiss
konar sameiginlegur félagsskap-
ur tóri enn, þá hvílir yfir honum
daunillt andrúmsloft, eins og það
getur orðið þyngst í illa loftræstu
fjósi.
Að endingu spyr svo Kristján,
— og þykist þá standa báóum
fótum í jötu, — Hvernig
hefði orðið umhorfs í
þessari sveit, ef Kísiliðjan hefði
aldrei risió hér upp með alla
þá atvinnu, sem hún hefir skap-
að. Ekki efast ég um, að framþró-
un hefði orðið hér í sveit með
ýmsum hætti, sem hefði leitt til
betri afkomu manna og veitt
fjölgandi íbúum bærileg lífskjör.
Mig grunar, meir að segja, að
sú þróun hefði orðið með skap-
legri hætti fyrir sveitarfélagið en
það heljarstökk sem af Kísiliðj-
unni leiddi. Það er stundum vara-
samt að rugla saman tveimur hug-
tökum. Framkvæmdir þýða nefni-
lega ekki ævinlega sama og fram-
farir. Sá sem er andvígur vafa-
sömum framkvæmdum er því
ekki endilega andstæóingur fram-
fara. Þegar á allt er litið er það
ekki neitt torskilið þótt við
Sigurður á Grænavatni teldum
okkur eiga nokkurt erindi á Leir-
árfund. Reynsla Mývetninga er
nefnilega slík af tilkomu Kisiliðj-
unnar, að ekki er ástæða til að
þegja yfir henni við það sveita-
fólk, sem á svipað yfir höfðu sér,
svo sem Borgfirðingar. Utúrsnún-
ingur og bein ósannindi Halldórs
E. landbúnaðarráðherra um hvað
Sigurður á Grænavatni hafi sagt á
Leirárfundi, er Halldór til
skammar. Hann leyfði sér að við-
hafa þessi ummæli úr ræðustól á
Alþingi, daginn eftir Leirárfund,
og Tíminn birti svo þetta kjaftæði
þarnæsta dag. Ekki er svo Tíminn
fyrr kominn hingað norður, en
einn af fyrirmönnum Kísiliðjunn-
ar tekur klausuna upp úr Tíman-
um, býr til úr henni fregnmiða,
sem hann dreifir svo meðal starfs-
manna Kísiliðjunnar. Það var nú
framlag þess ágæta manns til frið-
samlegrar sambúðar Mývetninga
þann daginn. Þessari klausu trúir
Kristján — og tekur upp í grein
sinni.
Að lokum vil ég benda Kristjáni
Þorhallssyni á það, að næst þegar
hann arkar fram á ritvöllinn til að
tíunda ágæti Kísiliðjunar fyrir
Mývatnssveit, þá skýri hann frá
því hversu ágætlega það fyrirtæki
hefir staðið við loforð sín og fyrir-
heit um skattgreiðslur til Skútu-
staðahrepps. Á því sviði var þó i
eina tið lofað gulli og grænum
skógum.
Með kveðju til fjósamannsins
frá púkanum á bitanum.
Starri f Garði.