Morgunblaðið - 23.05.1975, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 23. MAI 1975
27
Baldvin Tryggvason:
Vandi
Síðarí hluti
íslenzkrar bókaútgáfu
Sagt hefur verið, að útgefendur
reyndu lítið sem ekkert að lækka
útgáfukostnað og þar með útsölu-
verð bóka. Slíkt er meginfirra. Eg
veit ekki betur en það sé eitt
meginviðfangsefni allra útgef-
enda að draga úr útgáfukostnaði
og reyna þannig að lækka bóka-
verðið. En kröfur islenzkra bóka-
kaupenda eru slíkar, að þeir líta
varla við öðrum bókum
en innbundnum. Við sem hér
erum á bókaþingi getum verið
sammála um, að þessi afstaða eigi
ekki rétt á sér. En hún er fyrir
hendi og það dugir ekki að berja
höfðinu við steininn, hann moln-
ar ekki fyrir það.
Islenzkir bókaútgefendur hafa
ekki sett fram óskir og þaðan af
síður kröfur um beina opinbera
styrki eins og t.d. starfsbræður
okkar í Svíþjóð.
Það sem við höfum farið fram á,
er, að ríkið kosti allsherjar rann-
sókn eða úttekt á stöðu íslenzkrar
bókaútgáfu. Við gerum þetta ekki
aðeins okkar sjálfra vegna heldur
umfram allt vegna þeirrar hættu,
sem við teljum að steðji að ís-
lenzkri menningu ef sjálfstæð
bókaútgáfa kemst I þrot. Raunar
vita útgefendur hver staðan er,
en yfirvöld og þjóðin öll verður að
fá vitneskju um þetta frá öðrum
en okkur útgefendum einum.
Þá förum við fram á að sjálf-
stæð bókaútgáfa i landinu sitji við
sama borð og t.d. dagblaðaútgáf-
an.
Allskyns fríðindi og jafnvel
beinir fjárhagslegir styrkir til
dagblaðaútgáfu hafa verið rök-
studdir með því að tryggja þurfi
tjáningarfrelsi og frjálsa skoðana-
myndun í landinu.
Er tjáningarfrelsi nauðsynlegra
í blöðum en í bókum og eru líkur
til að skoðanamyndun verði
frjálsari I landinu fyrir tilstuðlan
dagblaðanna en bókanna? Það
væri fróðlegt að fá að heyra svör
við þessum einföldu spurningum.
Sannleikurinn mun vera sá, að
stjórnmálamennirnir og þar með
löggjafarvaldið, stjórnarsinnar
sem stjórnarandstaða, hafa átt
svo ríkra hagsmuna að gæta að
tryggja dagblaðaútgáfuna í land-
inu, að þeir hafa sameinazt um að
gæta hagsmuna blaðanna, en
bækurnar hafa á hinn bóginn
skipt þá minna máli, jafnvel engu
þótt líklegt sé að söluskattur af
blöðum færi ríkissjóði drýgri
tekjur en söluskattur af bókum.
Nú óskum við bókaútgefendur, að
þessu misrétti verði aflétt og bæk-
ur njóti sama skilnings og blöð.
Og fyrsta skrefið í þá átt er að
söluskattur af bókum verði felld-
ur niður hið bráðasta, og þær
njóti að því leyti sama réttar og
blöðin.
Á árinu 1974 er líklegt að sölu-
skattur af islenzkum bókum hafí
numið um 78 millj. kr. og á þessu
ári er hann orðinn 20% álag eða
1/6 af útsöluverði hverrar bókar.
En hvort er nú mikilvægara ís-
lenzkri menningu, að rétta hlut
íslenzkrar bókaútgáfu eða bæta
hag ríkissjóðs um tæp tvö pro
mill? Við útgefendur erum ekki i
vafa hvort er réttara og ég er
sannfærður um að niðurstaða
stjórnvalda verður hin sama að
vel athuguðu máli.
Getum lært
af Norðmönnum
Fyrir um einum áratug ákváðu
norsk stjórnvöld að fella alger-'
lega niður söluskatt af bókum og
sú skipan hefur haldizt ætíð
siðan. Meginrök Norðmanna voru
þau, að vegna smæðar hins norska
málsamfélags og erfiðrar sam-
keppnisaðstöðu norskra útgef-
enda við erlenda starfsbræður
væri brýnt að fella söluskattinn
niður. Norðmenn eru rúmar 4
milljónir en við íslendingar 215
þúsund. I Bretlandi hefur aldrei
verið lagður söluskattur á bækur
nema e.t.v. á styrjaldarárunum.
Bókaútgefendur í Svíþjóð vilja nú
fella söluskattinn niður af bókum
og benda á farsæla reynslu Norð-
manna en stjórnvöld vilja halda
söluskattinum en ræða um að
veita þess í stað um 600 millj. ísl.
kr. i styrki til útgefenda. Og I
Danmörku og Finnlandi eru svip-
aðar skoðanir uppi. Með öðrum
orðum áiika vandi steðjar að
milljónaþjóðunum, frændum
okkar á Norðurlöndum, og við eig-
um í, en Norðmenn einir hafa
fyrir löngu leyst hann að nokkru
með afnámi söluskattsins.
Raunar gætum við lært ýmis-
legt fleira af Norðmönnum að því
er varðar skilning á nauðsyn sjálf-
stæðrar bókaútgáfu í landinu.
Árið 1965 voru þau lög sett af
Stórþinginu, að norska rikið
keypti 1000 eintök af sérhverju
norsku skáldriti, sem út kæmi hjá
bókaútgefendum í norska bókaút-
gefendafélaginu og ríkið dreifir
þessum bókum í norsku almenn-
ingsbókasöfnin í landinu.
Ástæðan fyrir þessari lagasetn-
ingu var sú, að norskum skáld-
ritum fækkaði stöðugt á markaðn-
um með sama hætti og nú hefur
verið að gerast hér hjá okkur.
Islenzkir rithöfundar hafa tekið
þetta mál upp á sína arma án
sjáanlegs árangurs. Eg tel, að timi
sé kominn til að við bókaútgef-
endur styðjum þetta mál af heil-
um hug.
tJtlán
almenningsbókasafna
Jafnframt ber okkur að athuga
gaumgæfilega hver áhrif sívax-
andi efling og útlán almennings-
bókasafna hafa haft á bókaútgáf-
una. Eg get .tekið undir kröfur
rithöfunda um greiðslur til þeirra
fyrir útlán úr bókasöfnum, en ef
nokkur jöfnuður á að nást, verða
söfnin að hafa bækur þeirra á
boðstólum. Þessvegna hlýtur sú
krafa að fylgja, að söfnin kaupi
bækur þeirra.
Samkvæmt Hagtíðindum voru
256 almenningsbókasöfn á land-
inu árið 1972, sem áttu þá samtals
um 948.500 bindi. Útlán það ár
voru um 1,5 millj. eða hvert bindi
lánað út að jafnaði I 1 og Vt skipti.
Útlán voru langsamlega mest i
Borgarbókasafninu. Þar var hvert
bindi lánað út að jafnaði 4 sinnum
en i sveitabókasöfnum var aðeins
annað hvert bindi lánað út að
jafnaði.
I 1. tölublaði „Bókasafnsins“
1974, riti Bókavarðafélags Is-
lands, er athyglisverð skrá yfir
þær 50 frumsamdar og endur-
prentaðar íslenzkar bækur ársins
1972, sem mest var keypt af í
söfnunum. Hún sýnir.að mest var
keypt af Guðsgjafaþulu Laxness,
225 eintök, en bækurnar i
40.—50. sæti voru keyptar i 80
eintökum. Samtals voru þessar 50
bækur keyptar I 5377 eintökum
og þar af keypti Borgarbókasafn-
ið í Reykjavík um 2300 eintök. Öll
hin almenningssöfnin, 255 að
tölu, keyptu þvi um 3040 eintök,
eða um 60 eintök að jafnaði af
hverri þessara 50 bóka. Það liggur
þvi i augum uppi að 200 söfn hafa
að jafnaði enga bók keypt. Meira
að segja Guðsgjafaþula hefur lent
utangarðs hjá a.m.k. 100 söfnum.
og um 220 söfn a.m.k. keyptu ekki
bækurnar í 49. og 50. sæti en þær
voru „Séð og lifað“ eftir Indriða
Einarsson og barnabókin „Vippi
vinur okkar“ eftir Jón H. Guð-
mundsson.
Skáldsögur eru greinilega vin-
sælastar Islenzkra bóka þetta árið
og naumast að verulega sé gert
upp á milli höfunda, segir i
framangreindu riti.
Hinsvegar kemst engin ljóða-
bók á þessa skrá þótt allmargar
ljóðabækur þekktra skálda hafi
þá komið út. Eitt einasta smá-
sagnasafn fann ég á skránni.
Óhætt er því að fullyrða, að hlut-
ur islenzkra bókmennta hafi verið
harla lítill þetta árið i almenn-
ingsbókasöfnum utan Reykja-
vikur. Fróðlegt hefði verið að sjá
skrá yfir 50 mest keyptu þýddu
bækurnar, en því miður hafði ég
ekki tök á að afla upplýsinga um
þær.
Erum að
komast í vftahring
Nú vita allir, að bækur eru lán-
aðar úr söfnunum nánast endur-
gjaldslaust. Ég dreg ekki í efa, að
hin gifurlega aukning, sem átt
hefur sér stað í útlánum hefur
haft neikvæð áhrif á bókasöluna
einkum eftir hinar miklu verð-
hækkanir á bókum síðustu ára.
En minnkandi bóksala orsakar
einmitt minni upplög bóka og
leiðir þannig til hins hækkandi
bókaverðs. Við erum því að
komast í vitahring, þar sem aukin
umsvif almenningsbókasafnanna
geta í raun komið bókaútgáfunni
á kné.
En slagorðið er: „Gerum al-
menningi kleift aó lesa sem mest,
eflum almenningsbókasöfnin og
lánum fólkinu ókeypis bækur ís-
lenzkra og erlendra höfunda,
einkum þar sem bókaverðið
hækkar stöðugt."
Fögur orð og góður tilgangur. I
frv. til laga um almenningsbóka-
söfn, sem lá fyrir siðasta Alþingi,
segir I greinargerð með frv. . . .
„Bókakostur æ fleiri heimila
verður rýrari vegna hækkandi
bókaverðs og kaupa á dýrum fjöl-
miðlunartækjum og gögnum, svo
sem útvarpi og sjónvarpi, tón-
flutningstækjum og plötum og
nýsigögnum af ýmsum gerðum.
Bókasöfnin verða því að sjá upp-
vaxandi kynslóð og öllum almenn-
ingi fyrir bókum ef lestrarvenjur
þjóðarinnar eiga að haldast i horf-
inu. Það verður að verulegu leyti
þeirra hlutverk að fullnægja
lestrarþörf og lestrarþrá ungra og
gamalla“. . .
Hér er beinlinis lögð áherzla á
að efla þurfi bókasöfnin vegna
hækkandi verðlags á bókum, en
hvernig verður það hægt nema
öruggt sé að bókaútgáfa geti starf-
að áfram í landinu? Ég fæ ekki
séð hvernig það verði gert nema
með því að skylda bókasöfnin til
að kaupa islenzkar bækur með
svipuðum hætti og gerist í Noregi.
Og hefur verið spurt um það mis-
rétti sem skapast fyrir fólkið í
landinu. Nokkur hluti fólksins
kaupir þær bækur, sem gefnar
eru út jafnvel á hinu svokallaða
háa verði og stendur þannig undir
bókaútgáfunni. En hinn hluti
fólksins, sem fær þessar sömu
bækur lánaðar i söfnunum greiðir
ekkert fyrir sín afnot. Væri það
ekki fullrar athugunar vert, að
lántakendur bóka borguðu bein-
linis fyrir afnot sín, þannig að
þeir a.m.k. gerðu sér ljóst, að
bækur eru einhvers virði, jafnvel
I almenningssöfnum.
Sagt hefur verið, að aukin útlán
bóka örvi sölu þeirra. I langflest-
um tilvikum er þetta alger blekk-
ing og á engan veginn við hér á
Islandi. Þetta er innflutt kenning
frá öðrum löndum, m.a. Norður-
löndum, þar sem bókakaup og
bóklestur almennings er langt
fyrir neðan það, sem gerist hér á
landi. Almenningsbókasöfnin
auka e.t.v. bóklestur en þau draga
alvarlega úr bókasölu, a.m.k.
góðra, þýddra bókmennta. Og
grunur minn er sá, að ef þau auka
bókasölu á nokkru sviði sé það
helzt á sviði afþreyingarbóka og
annarra þeirra bóka, sem sízt
þurfa á stuðningi að halda.
Dreifingar- og
sölukerfi ábótavant
Mér er það fullljóst, að ýmislegt
er það i athöfnum okkar bókaút-
gefenda sjálfra eða athafnaleysi
okkar ekki síður, sem bæta þyrfti
úr.
Dreifingar- og sölukerfi okkar
er mjög ábótavant og hefur raun-
ar lítið breytzt í áratugi. Þótt út-
sölustaðir bóka, sem við köllum
bókaverzlanir, séu nú um 100 tals-
ins og dreifðar um land allt, eru i
raun varla fleiri en 20—30 verzl-
anir, sem með réttu geta talizt
bókabúðir. Ástæðan er sú, að i
fámennum byggðarlögum er óger-
legt að reka verzlun eingöngu
með bækur og ritföng. Og jafnvel
hinar stærri verzlanir eru reknar
með halla meginhluta ársins. Þess
vegna leitast jafnvel þær við að
bæta afkomu sína með sölu rit-
fanga umfram allt, þar næst er-
lendum bókum, einkum pappírs-
kiljum, og erlendum blöðum auk
annarrar gjafavöru. Þannig lifa
þær í raun á því að keppa við
íslenzka bókaútgáfu. Gegn því
getum við að sjálfsögðu ekkert
sagt, a.m.k. kemur ekki til mála
að við spornum gegn þvi, að er-
lendar bækur og blöð séu seld I
Islenzkum bókabúðum. En bóka-
útgáfan krefst þess, ef hún á að
lifa, að umboðssölukerfinu sé
gjörbreytt, þannig að bóksalinn
sjái sér hag í því að kaupa bækur
beint frá útgefanda gegn stað-
greiðslu eða tiltölulega stuttum
greiðslufresti. Endursendingar-
rétt þarf að takmarka mjög veru-
lega, svo að ábyrgðin og hvatn-
ingin til að selja islenzkar bækur
færist i ríkara mæli á herðar bók-
salans. Þetta kann að taka
nokkurn tíma og kosta okkur
jafnvel eitthvað aukin sölulaun.
En slikt mun borga sig þegar
lengra liður. Þá verðum við að
taka á okkur rögg og fá heimild
verðlagsyfirvalda til að mega
hækka eldri bækur í verði í ein-
hverju samræmi við almennt
verðlag i landinu á hverjum tíma.
Það dugir ekki, að bækur séu eina
verzlunarvaran I landinu, sem
stöðugt rýrnar i verði með auk-
inni dýrtíð. Nú á síðustu dögum
myndaðist allt í einu mikil eftir-
spurn eftir bókinni Þjófi í Para-
dís og þau 300 eintök, sem til
voru, seldust upp. Verð hennar
var 400 kr. og að viðbættum sölu-
skatti 480 kr. Fyrir þessa sölu
fékk ríkissjóður 24000 kr. i sölu-
skatt, bóksalar um 30.000.- þar
sem einstaka bóksali staðgreiddi
bókina, en útgefandinn fékk
90.000.- Sú upphæð mundi varla
nægja til þess að binda inn sams-
konar bók í 300 eintökum. Svona
viðskiptahættir eru algerlega út í
hött, því að hér við bætist, að
megnið af þessum 90.000,- fær út-
gefandinn ekki greitt fyrr en í
marz á næsta ári.
Tilfinnanlegur
fjármagnsskortur
Okkur útgefendum hefur verið
legið á hálsi fyrir að gefa mestan
hluta bóka okkar út rétt fyrir
jólin. Ástæður fyrir því eru ýms-
ar. M.a. neyðir núverandi um-
boðssölukerfi útgefendur til að
selja bækur sinar með sem
stytztum greiðslufresti, en
einnig ræður hér miklu um, að
lánastofnanir lita oftast á bókaút-
gáfu eins og venjulega verzlun,
sem kaupir inn vörur og selur
þær á einum og hálfum mánuði, i
bezta falli þremur mánuðum. Þótt
bókaútgáfa sé auðvitað verzlun að
nokkrum hluta, þá er hún miklu
líkari iðnaði, sem unninn er á
löngum tíma. Það tekur ekki
minna en 6—8 mánuði að fram-
leiða meðalbók frá því að handrit
er fullfrágengið til prentunar. Og
ef útgefandi vill láta rita fyrir sig
bók eða greiða höfundi, þýðanda
eða teiknara, þá geta liðið jafnvel
tvö til þrjú ár frá því að útgefandi
tók að greiða kostnað við útgáf-
una þar til hann getur vænzt þess
Framhald á bls. 31
Erindi flutt á bókaþingi —