Morgunblaðið - 06.12.1975, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 6. DESEMBER 1975
17
Þjóðlegir
þankar
Skúli Guðjónsson: SVO
HLEYPUR ÆSKAN UNGA.
□ 180 bls.
□ Skuggsjá 1975.
Skúli Guðjónsson segir frá
þvf í formála þessarar bókar að
hann hafi í fyrrahaust hringt til
Olivers Steins „til að þakka
honum fyrir ánægjuleg við-
skipti í sambandi við útgáfu á
Heyrt en ekki séð“ og spurt
hann um leið hvort hann væri
til með að gefa út aðra bók eftir
sig. Útgefandinn hefði svarað:
„Já, því ekki það.“ Sfðan segir
Skúli: „Þegar eg fór að hug-
leiða þetta samtal okkar eftir á,
fann eg mér til mikillar skelf-
ingar, að eg hafði hagað mér
eins og glópur. Eg átti ekkert
handrit að bók.“
Nú voru góð ráð dýr — að
drifa saman handrit. Og út er
bókin komin. Með hliðsjón af
ofangreindum gangi málanna
skilst gerr en ella að hér er
samtíningur á ferðinni, haria
sundurleitur, og tveir veiga-
mestu þættir bókarinnar hafa
áður verið fluttir í útvarp og á
ég þá við erindin Um gesti og
gestakomur og Fornar ástir og
þjóðlegt klám. Auk þeirra eru
þarna minningabrot frá
bernskuárum, þættir af minnis-
stæðum mönnum á heimaslóð-
um höfundar, þáttur sem heitir
Með blindu fólki og að lokum
stutt minningargrein um telpu,
jafnöldru og skólasystur höf-
undar, sem lést ung að árum.
Segir höfundur það vera „svip-
mynd úr mínu eigin lífi frá
þeirri stund, er ég gerði mér
það ljóst, að bernskan var á
enda og gangan mikla gegnum
lífið var hafin. Sú ganga, er hjá
Skúll Guðjónsson
öllum endar á einn og sama
veg.“
Skúli Guðjónsson er löngu
þjóðkunnur maður, sumpart af
bókum sínum sem nú eru orðn-
ar fjórar talsins en þó fyrst og
fremst af erindum sínum sem
Pétur Sumarliðason hefur flutt
Bókmenntir
eftir ERLEND
JÓNSSON
í útvarpinu. Hafa þau, að
minnsta kosti sum hver, verið f
flokki áheyrilegasta útvarps-
efnis sem borist hefur úr dreif-
býlinu á seinni árum, fjörlega
samin, nokkuð háði blandin
stundum en einnig oft fróðleg.
Um gesti og gestakomur er að
mínum dómi í tölu bestu erinda
Skúla en þar rekur hann eftir
eigin minni og öðrum heim-
ildum ýmsar venjur tengdar
þeim atburði sem ærið þótti til-
breytingasamur f gamla daga,
það er þegar gest bar að garði;
viðtökur, viðurgerning, kveðj-
ur, fylgd úr hlaði og þar fram
eftir götunum. Skúli hefur
tekið eftir smáu atriðunum f
daglega lífinu en þau skipta
verulegu máli þegar verið er að
lýsa þjóðháttum fyrri tíðar sem
nú eru óðum að fyrnast og
gleymast og fáir eru orðnir
dómbærir um hvort rétt sé
hermt eður eigi.
Hitt erindið, Fornar ástir og
þjóðlegt klám, er fjörlega samið
og skemmtilegt en því miður
berandi ranga fyrirsögn því
klámi er þar lítt fyrir að fara
heldur eru þetta hugleiðingar
um afstöðu fólks almennt til
kynferðismála fyrr á tfð með
skírskotun til frjálslegra um-
ræðna um sömu mál nú á dög-
um. Og ósköp ffnt í sakirnar
farið. I rauninni er erindið
ámóta upp byggt og fyrrnefnda
erindið, um gestakomurnar,
segir t. d. frá gömlum venjum i
sambandi við trúlofanir og til-
hugalíf og er það út af fyrir sig
fróðleg upprifjun á athyglis-
verðu efni. En klám er það
ekki, hvorki þjóðlegt né óþjóð-
legt.
Á titilblaði stendur að Pétur
Sumarliðason hafi búið bókina
til prentunar og séð um útgáf-
una. Ekki þarf að fetta fingur
út í það verk nema hvað benda
má á að prófarkir hefðu þurft
að vera betur lesnar. Prentvill-
urnar eru hvimleiðar, einkum
ef hliðsjón er höfð af að Skúli
Guðjónsson er vandvirkur rit-
höfundur og skrifar jafnan
málfarslega hreinan texta.
Þjóð í járnum
Q Björn Th. Björnsson:
□ HAUSTSKIP.
J Heimildasaga.
□ Teikningar: Hilmar Þ.
Helgason.
□ Mál og menning 1975.
íslenskir sakamenn í
dönskum þrældómi á tímabil-
inu 1745—1763 er viðfangsefni
Björns Th. Björnssonar f Haust-
skipum. Hin svokölluðu haust-
skip fluttu þessa menn frá ís-
landi til Danmerkur. I kafla,
sem nefnist Þjóðin týnda,
kemst Björn Th. Björnsson
þannig að orði:
„Islenzkir valdsmenn létu
sér ekkert koma við hvað um
fólkið varð sem þeir dæmdu;
vissu naumast sjálfir hvert þeir
dæmdu það. Islenzk fræði,
snapvísustu persónufræði sem
til munu um jarðarkringluna,
hafa og af trúnaði gætt þessa
arfasiðs: Hvergi er þar ýjað að
þessu fólki, fremur en það hafi
aldrei verið til. Enginn slíkur
er ættfaðir neins, móðir, sonur
né bróðir: I þeim fræðum er
þetta og þjóðin týnda.“
Magnús Gíslason amtmaður
skrifar konungi bréf 27.
september 1757, m. a. um
nauðsyn þess að koma upp ís-
lensku tugthúsi svo að ekki
horfi til landauðnar vegna út-
flutnings sakamanna. Hann
segir einnig svo að stuðst sé við
þýðingu Björns Th. Björns-
sonar á bréfinu „að dómur til
æviþrælkunar hafi glatt marg-
an slfkan syndara, sem þá hafi
verið vissaður um lífsframfæri,
er honum hafi verið ógerningur
að sjá sér fyrir hér heima; slfk
eymd er óheyrð í nokkru öðru
landi“. Björn Bendir á að
„jafnvel íslendingarnir í Kaup-
mannahöfn, ættjarðarvinir eins
og Jón Eiríksson, Sæmundur
Hólm eða Eggert Ólafsson, vita
ekki af því að í annarri næstu
götu við þá eða næsta hverfi
þreyi heil þjóð landa þeirra
sem muni aldrei aftur sjá ís-
land risa úr sæ. Jón Sigurðsson
klígjaði jafnvel ekkert við því
að taka sér búsetu á þriðju hæð
hússins á horni Austurveggjar
og Stokkhússgötu, þaðan sem
sjá mátti úr gluggum beint
niður í húsagarða þrælakist-
unnar“.
íslenskir valdsmenn fá
heldur lélega einkunn í Haust-
skipum að undanskildum þeim
Magnúsi Gíslasyni og Skúla
Magnússyni. Þeir eru ráðlausir
og fákunnandi, en umfram allt
skoplegir eins og til dæmis Guð-
mundur Sigurðsson sýslumaður
á Ingjaldshóli, sem varð að lúta
Björn Th. Björnsson
í lægra haldi fyrir Árna Gríms-
syni Grundarfjarðarkrambúð-
arþjófi. Sagan af Árna hefur á
sér ævintýrablæ, enda einstök.
Vegna þess að dómurinn yfir
honum var ekki staðfestur af
rétti vildu Danir ekki taka við
honum og sendu Guðmundi
hann aftur.
Birni Th. Björnssyni er það
vitanlega ljóst að saga eins og
þessi yrði þurr lesning, ef hún
væri eingöngu heimild, enginn
skáldskapur. Hann grípur þess
vegna til sama ráðs og Thorkild
Bökmenntir
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
Hansen í Slavernes skibe og
öðrum bókum um danska
þrælasölu í Vestur-Indíum að
gæða frásögnina skáldlegu lífi,
leyfa ímyndunaraflinu að njóta
sfn. Höfundur Haustskipa er af
þessum sökum ákaflega frjáls
þegar hann setur saman texta
sinn. Hið skáldlega millispil fer
hann sparlega með, en óhætt er
að segja að það er oft hugvits-
samlegt og skemmtilegt þött
sumt orki tvímælis. Haustskip
er viðamikil bók og væri hún
nær eingöngu Upptalning á
högum íslenskra sakamanna í
dönskum járnum yrði hún til-.
breytingarlaus lestur. Millispil
Björns auk mynda Hilmars Þ.
Helgasonar, sem eru óvenju
heilsteyptar myndskreytingar,
gera bókina aðgengilegri.
Að sjálfsögðu eru Haustskip
merkileg bók fyrir heimilda-
könnunina eina saman. Björn
Th. Björnsson dregur fram í
dagsljósið vanræktan þátt Is-
landssögunnar og tekst með því
móti að vekja okkur til umhugs-
unar um visst tímabil og þá
getur endurmat verið skammt
undan. Verk hans má skoða frá
ýmsum sjónarhornum þótt Ijóst
sé með hverjum sambúðin er.
Einhvern veginn er þó eins og
sögunni sé ekki lokið. Vorið
1763 voru íslensku fangarnir
fluttir norður á Finnmörk.
Hvað varð af þeim eftir það
lýsa Haustskip ekki, en sagt er
frá sumrinu góða 1759 þegar
manndauða lýkur á Islandi og
útlegðardómum slotar.
Stíll Björns Th. Björnssonar
er skrautlegur, stundum of-
hlaðinn. Að þessu sinni virðist
mér hann hafa gaett hófs og er
það út af fyrir sig virðingarvert
vegna þess að aldarfarið, sem
lýst er, gefur tækifæri til stíl-
æfinga, samanber málfar emb-
ættismanna. Danskt og þýskt
mál er víða í textanum, yfirleitt
endursagt á íslensku, en þó
ekki alltaf. Ef einhverjir
skyldu halda að þetta gæti fælt
almennan lesanda frá bókinni
er það mikill misskilningur.
Þetta er ekki einungis bók
handa sérfræðingum og lærð-
um mönnum þótt mörgu sé til
skila haldið. Helsti kostur
fræðimennsku Björns Th.
Björnssonar (þetta gildir lika
um listrýni hans) er ljós fram-
setning, yljuð rómantískri glóð.
Þetta veldur þvi að hann á auð-
velt með að ná til lesenda og
nýtur hylli þeirra.
Peningarnir
og valdið
Q Frederick Forsyth:
□ BARIZT FYRIR BORGUN.
(The dogs of war)
□ Hersteinn Pálsson þýddi.
Q Isafoldarprentsmiðja 1975.
I sögum Fredericks Forsyths
er venjulega sterk blanda af
glæpum og stjórnmálum. Þetta
vita þeir, sem lesið hafa Dag
sjakalans og Odessaskjölin.
Þriðja skáldsaga hans Barizt
fyrir borgun bregst ekki heldur
að þessu leyti. I henni er fjallað
um erlenda ásælni í nýfrjálsu
Afríkuríki, baráttuglaða mála-
liða og ýmislegt fleira, sem ekki
má vanta í metsölubókum.
Hetja bókarinnar, Shannon,
fræðir ástkonu sína um hlutina
eins og þeir blasa við frá hans
bæjardyrum og er ekki ólíklegt
að hann tali fyrir munn
höfundarins: „I heimi komm-
únista — og þú skalt ekki vera
það barn að halda, að leiðtogar
kommúnista séu friðsamir — er
gjaldmiðillinn vald, vald, vald
og meira vald, hversu margt
fólk sem þarf að deyja, til þess
að þeir öðlist það. 1 heimi auð-
valdsins er valdið peningar.
Meiri og meiri peningar. Olía,
gull, hlutabréf og verðbréf,
fleiri og fleiri, eru keppikeflin,
jafnvel þótt menn þurfi að
ljúga, stela, múta og svikja til
að öðlast þetta. Slíkir menn
græða peninga, og með pen-
ingunum má kaupa vald. Þegar
öllu er á botninn hvolft, veltur
allt á valdagræðginni. Ef þeir
halda, að aukin völd fáist ekki
nema með stríði, þá verður
strlð. Allt þetta tal um hug-
sjónir er hreinn þvættingur."
Væntanlegir lesendur Barizt
fyrir borgun, sem kaupa bókina
til að ná sér í gott afþreyingar-
efni, skulu ekki hræddir með
fleiri tilvitnunum af þessu tagi.
Slíkar ræður eru ekki algengar
hjá Frederick Forsyth þótt þær
segi töluvert um höfundinn.
Aftur á móti má segja að
óvenju langur aðdragandi sé að
þessu sinni að þeim atburðum,
Bókmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
sem úrslitum ráða, sjálfum bar-
daganum. Höfundurinn er
kunnur fyrir að lýsa smáatrið-
um með þeim hætti að les-
andinn áttar sig betur en ella á
því, sem máli skiptir. Hér
virðist mér hann of smámuna-
samur og eins og hann sé að
treina sér efnið. Sagan, sem á
sér ýmsar hliðstæður, verður
ekki nógu trúverðug i höndum
höfundar vegna þess hve hann
leggur mikla áherslu á reyfara-
kennda frásögn. Oftast er þó
eins og hann sé á báðum áttum.
Hvaða lesendum ber höfundi
eins og honum að þóknast:
þeim, sem vilja sögu með stoð í
veruleikanum, eða þeim, sem
vilja ekkert annað en æsisögu.
Þegar Frederick Forsyth tekst
að fara bil beggja, og það kann
hann flestum höfundum betur,
eru sögur hans skemmtilegt
lestrarefni. A Barizt fyrir borg-
un eru nokkur þreytumerki
höfundar, sem samið hefur
tvær metsölubækur og komið
með þeim í senn til móts við
vandláta lesendur og þá, sem
gera minni kröfur. Það er skilj-
anlegt. Sagan veldur nokkrum
vonbrigðum af því að hún er
eftir Frederick Forsyth. Þrátt
fyrir það munu margir hafa
gaman af henni.