Morgunblaðið - 30.12.1976, Blaðsíða 10

10 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 30. DESEMBER 1976
Ingólfur Guðbrandsson:
r
Utvarpssaga
á jólum
Að sigra heiminn
er eins og að spila á spil
með spekingslegum svip
og taka (nefið.
(Og allt með glöðu geði
er gjarna sett að veði).
Og þótt þú tapir, þaðgerir ekkert til,
því það er nefnilega vitlaust gefið.
Steinn Steinarr.
St. Jósefsspítala, Landakoti
á jólum 1976.
Háæruverðuga ráð,
herrar og frúr.
Verði ykkur að góðu, og for-
látið ónæðið í annríki ykkar við
að stýra menningarskútunni,
og þess bið ég lengstra orða, að
þið látið bréfkorn þetta, sem er
skrifað mér til dægrastyttingar,
ekki trufla kaffiveizlur ykkar,
þaðan af síður jólafriðinn á
kærleiksheimili útvarps —
versus sjónvarps. Ykkur veitir
heldur ekki af að siaka dulítið á
spennunni frá öllu amstrinu,
þingmennsku, ritstjórn, hvers
konar félagsforystu og em-
bættisstörfum, að ógleymdri
pólitíkinni, þar sem alltaf er
mikið í húfi Já — hann er
hressandi blessaður kaffisop-
inn, ekki sízt i svartasta skamm-
deginu og jólaönnunum. Það
hlýtur annars að varða við lög
að vinna svona langan dag eins
og á ykkur er lagt! ASI ætti að
láta til skarar skríða og rann-
saka fyrir næsta þing, hvort svo
langur starfsdagur samrýmist
vinnulöggjöfinni, nú þegar
stytting vinnutímans er mottó
dagsins.
Jólin krefjast síns undir-
búnings, eins og þið vitið
manna bezt, sem hafið svona
mikið fyrir að útbúa gleðileg jól
fyrir alla þjóðina. Hjá mér varð
sá undirbúningur að þessu
sinni með óvenjulegum hætti.
Umhyggja fyrir vinum og
vandamönnum sat á hakanum,
en í staðinn hafði ég — að
beiðni útvarpsins — varið
vinnu heillar viku í að undir-
búa jólakrásir til að kitla eyru
útvarpshlustenda á aðfanga-
dagskvöld jóla. En þið sáuð fyr-
ir því, að þessar kræsingar voru
aldrei á borð bornar. Það er
alltaf skemmtun að rifja upp
orgelleik hins látna snillings
Páls Isólfssonar og jólaþáttinn
úr Messíasi, undir stjórn Sir
Adrians, þótt hvorugt væri ný-
lunda. Margt í útvarpinu er orð-
ið allt of vanabundið og leiði-
gjarnt. Þó verð ég aldrei leiður
á að heyra í þulunum Jóni Múla
og Pétri og kynni ekki við út-
varpið án þeirra. Það borgar sig
aðeins að halda í góðar
traditionir, en finna annars
eitthvað nýtt í staðinn. Hversu
lengi á að halda áfram að
„öskra sálmana" I kirkjum
landsins, eins og Laxness komst
að orði fyrir löngu I einu rita
sinna, og útvarpa því yfir lands-
lýðinn meira að segja á helgri
jólanótt? Annars fer bezt á að
segja sem minnst um þá söng-
list, sem framin var í útvarpið á
þessu kvöldi.
Ad komast
í útvarpið
Þegar mætur maður, prúð-
menni hið mesta og þraut-
reyndur dagskrárgerðarmað-
ur, Baldur Pálmason, hringdi
til mín þeirra erinda að fela
mér val hefðbundinnar 40 mín-
útna dagskrár með jólatónlist
og ljóðalestri á aðfangadags-
kvöld, varð mér svarafátt i
fyrstu, en taldi ekki að verið
væri að gabbast að mér. I huga
mér rifjaðist upp, að brezka út-
varpið föl mér í fyrra klukku-
stundar útvarpsþátt með eigin
skýringum á sjálfvöldu efni í
tilefni þess, að ég var staddur
með Pólýfónkórinn í Skotlandi
og stjórnaði flutningi oratorf-
unnar Messías I Edinborg. Mig
skortir fremur tfma en verk-
efni, enda *hef ég aldrei falast
eftir neins konar starfi á snær-
um ríkisútvarpsins, hvorki fyrr
né nú, og væri undir venjuleg-
um kringumstæðum ekki til
þess falur. Þegar þetta bar að,
hafði ég um skeið kennt mér
nokkurs krankleika og afráðið
með læknum mínum í tfma-
sparnaðarskyni að ég eyddi jól-
unum í sjúkrahúsi.
Lffið er svo dýrmæt gjöf, að
ég finn til skyldu gagnvart
þeim, sem gaf það að reyna að
nýta hvern dag til nokkurs
góðs, meðan kraftar endast. Nú
taldi ég þetta verkefni í senn
verðugt og gott. Hvern langar
ekki að gleðja aðra á jólum?
Hví skyldi ég ekki grfpa tæki-
færið að fylla eyru útvarps-
hlustenda fögrum hljómum úr
tónheimi og nokkrum þeim feg-
urstu hugsunum, sem islenzk
skáld hafa tengt minningu jól-
anna í formi ljóðs? Um leið ætti
ég f leynum þessa stund sam-
eiginlega með vinum, þótt fjar-
lægðin aðskildi okkur. Ég fékk
unga, vel menntaða leikkonu,
Ragnheiði Steindórsdóttur,
með glit æskutöfra i röddinni,
til liðs við mig að lesa ljóðin. Af
jólatónlist frá ýmsum tímum og
löndum í flutningi beztu lista-
manna á ég sennilega stærra
safn sjálfur en ríkisútvarpið og
hafði ég valið úr því ýmsar
perlur. Var þetta nú allt fast-
mælum bundið við Baldur
Pálmason og tfmi til hljóðritun-
ar ákveðinn að morgni dags 20.
desember. Til þess kom þó
aldrei, eins og sfðar verður
greint frá.
Listin þá og nú
Sá löstur af mörgum í fari
mínu hefur reynzt mér hvað
verst gegnum tíðina að eiga erf-
itt með að kasta höndum til
nokkurs þess verks, sem ég
tókst á við.
Hafi ég nokkurn tíma átt
nokkrar skapandi gáfur, sem
alls ekki er víst, þótt hugur
minn ungur væri fullur hug-
mynda, oftast í tónhendingum,
sem runnu eins og óstöðvandi
lækur fyrir eyrum mér, en
standum f brotum ljóðs eða
sögu, þá hefur þetta glatast
gegnum árin, vegna þess að
nostursemin átti ekki samleið
með námi og brauðstriti. Þá
voru námslánin heldur ekki
komin til sögunnar og lifsbar-
áttan hörð eins og nú. Um fátt
eitt hirti ég svo mikið sem að
festa á blað. A meðan nótna-
blöðin mín gulnuðu og rykféllu
á háalofti ásamt kvæðabrotum,
sem aldrei sáu dagsins ljós, og
fluttust þaðan á öskuhaugana,
skálduðu aðrir og skrifuðu,
sumir ortu af snilld, aðrir
börðu eitthvað saman af litlum
efnum og létu samt á þrykk út
ganga. Þegar ég komst til vits
og ára, skildist mér loks að búið
væri að kveða og yrkja og orða
allt miklu betur en ég gæti
nokkurn tíma gert. En tímarnir
breytast. Nú virðast allir geta
orðið tónskáld og stórstjörnur,
ef þeir kunna nokkur gítargrip,
þótt þeir þekki ekkert til undir-
stöðuatriða tónlistar. Einhverj-
ir velja sér ljóð góðskáldanna,
annað hvort af ást á þeim eða
hégómagirnd og klambra tón-
um við. Er það að vissu marki
lofsvert, þótt ekki beri vott um
sérstaka hógværð og mikið vilji
hallast á um listrænt gildi ljóðs
og lags. Nú til dags verða menn
lfka stórsöngvarar án þess að
læra svo mikið sem undirstoðu-
atriði raddbeitingar, og skáld
geta nú allir orðið, án þess að
þekkja nokkuð til bókmennta
eða ljóðaforms. Á vissan hátt
ber allt þetta vott um ríka sköp-
unarþrá, sem með þjóðinni býr.
Það er ekki unglinganna sök
heldur þjóðfélagsins, að sköp-
unarþráin fær ekki útrás á
hærra plani. Skemmtitónlistin
á fullan rétt á sér fyrir ungu
kynslóðina, einnig í útvarpi —
innan vissra takmarka — en
fáránlegt er að heyra kynning-
arnar f hinum ýmsu poppþátt-
um, sem er orðin slík fræði-
grein að helst mætti líkja t.d.
við nútíma læknavísindi, eða að
sjá það rúm, sem slík fræðsla
skipar í sumum fjölmiðlum
landsins, þar sem hvers kyns
síðhærðir dúllarar einhvers
staðar utan úr heimi eru kynnt-
ir eins og um hálfguði væri að
ræða.
Lágmenningar-
land?
Tónmennt er enn þann dag f
dag aigjör hornreka f skólum á
íslandi. Mér er ókunnugt um
nokkurt annað ríkisútvarp, þar
sem menn létu sér detta í hug
að útvarpa öðrum eins söng —
eða réttara sagt öskrum og
þeim, sem stundum heyrast hér
frá barnaheimilum borgarinn-
ar og enginn kemur nálægt
lagi. Hvers vegna er ekki tekin
upp skipulögð söng- og #núsfk-
kennsla í útvarpinu, jafnvel
sjónvarpinu líka? Barnagælur
og einföld sönglög — en fyrir
alla muni ekki í popp-stíl! Sjón-
varpið væri tilvalinn vettvang-
ur til kynningar á hljóðfærum
og til að kenna undirstöðuatriði
nótnalestrar og tónheyrnar fyr-
ir börn og fullorðna. Mætti
þannig gera stórátak til að tón-
mennta þjóðina með vel gerð-
um, lifandi þáttum f útvarpi og
sjónvarpi.
Öldutúns- og Hamrahlíðar-
skólinn hafa sýnt, að íslenzk
börn og unglingar hafa bæði
getu og hæfileika til að tileinka
sér, njóta og flytja tónlist eins
og bezt gerist með öðrum þjóð-
um, sé kunnátta, hæfileikar og
áhugi fyrir hendi hjá
kennurum til að skíra þann
málm, sem f hverju brjósti býr.
Rannsóknir f erlendum stór-
borgum hafa löngu leitt í ljós,
að afbrot unglinga og iðkun
tónlistar fer ekki saman.
I þriðju grein útvarpslaganna
stendur: „Ríkisútvarpið skal
stuðla að almennri menningar-
þróun þjóðarinnar og efla is-
lenzka tungu. Það skal m.a.
flytja efni á sviði lista, bók-
mennta“ o.s.frv.
Á því er títt klifað að undan-
förnu, að tsland sé orðið lág-
launaland, og hafa þó allir
fengið að spreyta sig á efna-
hagsvandanum — bæði til
vinstri og hægri. En dettur eng-
um í hug, að tsiand sé að verða
lágmenningarland, sem glatar
óðum þjóðlegum verðmætum
en tileinkar sér erlenda skríl-
menningu í staðinn? Getur ver-
ið að hávaðamengun sú, sem
m.a. útvarpið veldur, og efnis-
val sjónvarpsins eigi þátt í að
móta þessa nýíslenzku menn-
ingu? Hverjir halda uppi ís-
lenzkri hámenningu í dag, eða
er hún ekki til? Kemur enginn
auga á, að á Islandi er naumast
að verða vettvangur fyrir þá
einstaklinga þjóðarinnar, sem
skara framúr að gáfum og
Ingólfur Guðbrandsson.
menntun á einu eða öðru sviði
og þeir leita í æ ríkara mæli til
stórþjóðanna? Við eigum há-
skóla, handritastofnun, þjóð-
leikhús og borgarleikhús, út-
varp, sjónvarp og sinfóníu-
hljómsveit. Það er dýrt að vera
íslendingur, en af öllu þessu
getur þjóðin stært sig, og það
gerir hún. Stofnanir verða þó
eins og kalkaðar grafir, nema
forystumenn þeirra haldi vöku
sinni. Afrek þjóða mælast alltaf
við framlag einstaklinganna,
sem bera höfuð og herðar yfir
samtíð sina.
Ad verda læs
En hvað er ólæs maður að
þenja sig um starfsemi útvarps
og menningarmál?
Það er kunnara en frá þurfi
að segja, að ég hef orðið fyrir
ýmsu aðkasti um dagana, en
aldrei verið dæmdur ólæs fyrr.
Við kné móður minnar mun
ég hafa lært að lesa á bók um
fimm ára aldur og án teljandi
fyrirhafnar. Eftir það las ég
flest, sem fyrir augu bar, Biblí-
una og Passfusálma Hallgrfms
Péturssonar, Kviður Hómers og
Þúsund og eina nótt í ágætum
þýðingum og lærði flest Ijóð
Jónasar Hallgrimssonar og
fjölda annarra utanbókar.
Þetta er ekki skrifað mér til
hróss, ég var einfaldlega ófor-
betranlegur bókaormur. Ég
svalg í mig bækur Laxness,
(Vefarinn stóð mér einna næst
hjarta af öllum bókum), hreifst
af kliðléttri kveðandi Davfðs og
Tómasar og djúphygli Einars
Benediktssonar. Ég var ungur,
saklaus sveinn og hrifnæmur,
og mér fannst fegurðin alls
staðar og í öllu í kringum mig.
Seinna kynntist ég heiminum
og sá Evrópu skríða úr sárum
seinni heimsstyrjaldarinnar.
Mér tókst meira að segja að
verða sæmilega læs og talandi á
nokkrar þjóðtungur. Það virð-
ist fáfengilegt að vera að rifja
þetta upp hér, og þetta sögu-
korn ætti ekkert erindi við
hæstvirt útvarpsráð nema fyrir
þá sök, að það hefuivdæmt mig
ólæsan, og svo nærri æru minni
finnst mér ekki áður hafa verið
gengið.
„Dýrd, vald,
virðing og veg-
semd hæst, vizka
magt, speki!...”
•Hinn 19. desember s.l. barst
mér aftur elskulegt bréf frá
Baldri Pálmasyni, þar sem
hann afturkallar fyrri beiðni
varðandi umsjá dagskrár á að-
fangadagskvöld, þar eð hæst-
virt útvarpsráð hafi fellt þá til-
lögu sfna og falið öðrum í hend-
ur.
Þóttist ég nú illa gabbaður,
þar eð ég hafði varið miklum
tíma til undirbúnings. Ekki hef
ég þó þreytt eyru útvarpshlust-
enda hin síðari ár, nema þá í
fréttaviðtölum. Fyrr á árum
naut ég tilsagnar tveggja af-
bragðsmanna um framsögn.
Haraldar Björnssonar og Lárus-
ar Pálssonar. Eitt verk fluttum
við Lárus saman opinberlega,
og um þær mundir kom ég
nokkrum sinnum fram ásamt
honum og fleirum i útvarps-
þáttum með blönduðu efni.
Munaði minnstu um skeið, að
ég flæktist út f leiklistina fyrir
hans tilstilli. En útvarpið hefur
annars verið mér óviðkomandi
stofnun, að öðru leyti en þvi að
ég hef lagt því til meira rekstr-
arfé en almennt gerist í
greiðslu ótalinna milljóna f
auglýsingafé á liðnum árum. Jú
— að visu hef ég líka lagt því til
útvarpsefni fyrir gjafverð. Það
er deginum ljósara, að afstaða
útvarpsráðs til fyrrgreinds út-
varpsþáttar, sem útaf fyrir sig
er lítilsvert mál, hlýtur að eiga
sér annarlegar rætur. I hópi
starfsmanna útvarpsins hef ég
kynnzt mörgu afbragðsfólki.
Mér finnst líka margt gott
um starfsemi útvarpsins og
margir dagskrárþættir vel
unnir, bæði tónlist og mælt
mál. En svo fhrðulega vill til að
viðbrögð útvarpsins við því
menningarmáli, sem ég hef nú
staðið fyrir og borið fyrir
brjósti nærri tvo áratugi, hefur
skipst eftir hæðum og deildum
í útvarpshúsinu við Skúlagötu.
I hvert sinn, sem Pólýfónkór-
inn hefur haft nokkur umsvif,
hefur fréttastjóri útvarpsins
ævinlega greint frá því sem
stórfrétt og á eins greinargóðan
hátt og bezt verður á kosið.
Hins vegar hefur tónlistardeild
útvarpsins viljað sem minnst af
þessum kór vita, þótt mér sé
ljóst, að kórinn hefur einnig
þar átt sér fortalsmenn. Eins og
alþjóð er kunnugt, hefur
Pólýfónkórinn í mörg undan-
farin ár tekið hin ýmsu stór-
verk tónbókmenntanna til
flutnings um jól og páska. Það
er óhagganleg staðreynd, að
flutningur kórsins á þessum
verkum hefur vakið þá athygli
og vinsældir með þjóðinni að
enginn flutningur æðri tónlist-
ar f landinu nýtur slíkrar að-
sóknar, Háskólabíó fullt þrjá
daga i röð. Segja má, að útvarp-
ið hafi fengið afnot þessa efnis
með góðum kjörum. Fyrir út-
varpsrétt að H-moll messu
Bachs f vor var greiddur um
það bil 1/16 hluti samanlagðs
kostnaðar við tónleikahaldið,
eða kr. 250 þúsund. Hinsvegar
greiddi kórinn útvarpinu kr.
285 þúsund fyrir auglýsingar á
flutningnum og að auki á árinu
um 100 þús. fyrir aðrar auglýs-
ingar, svo að jöfnuðurinn er
hagstæður fyrir útvarpið.
Ég skil það vel, að fjárhagur
útvarpsins sé bágur og ekki
hægt að greiða nema takmark-
að jafnvel þar sem vinna 200
manns liggur að baki. Það skýr-
ir þó ekki þann þagnarmúr,
sem tónlistardeild útvarpsins
hefur byggt um athafnasam-
asta kór landsins undanfarin ár
og raunar frá upphafi. Mér
vitanlega hefur ekkert verið
endurflutt af því efni, sem kór-
inn hefur tekið til flutnings á
20 ára ferli sínum. Er þarna
skýringar að leita á því, hvers
vegna rödd mfn mátti ekki
heyrast í ríkisútvarpinu á að-
fangadagskvöld? Mér er ljóst
orðið, að vald útvarpsráðs er
mikið. Ekki er mér jafn ljóst,
hverjir séu sérfræðingar þess í
tónlistarmálum. Það kemur
heldur ekki fram í útvarpslög-
um, hvort Sinfóníuhljómsveit-
in, sem útvarpinu hefur verið
fengin til fósturs, heyri undir
útvarpsráð, eða sé bara eins
konar einkakjörbarn tónlistar-
stjórans, sem hann hafi fullan
og óskoraðan umráðarétt yfir.
Hvort heldur sem er, er það
Pólýfónkórnum nauðsyn að fá
orlof fyrir nokkra hljóðfæra-
leikara úr Sinfóníuhljómsveit-
inni síðasta þriðjung júnímán-
aðar á næsta ári. Nú reynir á
skilning og fyrirgreiðslu, því að
það skeður tæpast á næstunni,
að Islendingum standi til boða
að fjölmenna til tónleikahalds á
listahátfð í sjálfri háborg list-
anna, Florens, að viðbættri
dómkirkjunni í Siena,
Markúsarkirkjunni f Feneyj-
um, auk annarra merkisstaða á
landi söngsins, ítalíu.
Megi friður og góðvild jól-
anna fylla hjörtu ykkar árið um
lfring.
Opið bréf til útvarpsráðs