Morgunblaðið - 08.03.1977, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 8. MARZ 1977
Valdimar Björnsson, fyrrverandi fjár-
málaráðherra Minnesota, er nú
staddur hér á landi ásamt konu sinni í
boði Ísiensk-ameríska félagsins.
Ræðuna sem hér er birt, flutti hann á
árshátíð félagsins sl. laugardags-
kvöld.
TENGSL íslands og Bandaríkjanna eru kunn-
uglegt efni, og yfirgripsmikið er það líka. Að
ýmsu leyti væri vel við hæfi að taka það til
umræðu hér í kvöld. Einn þáttur þess eru
tengsl íslendinga heima á ættjörðinni og „út-
laganna" erlendis, þeirra manna, sem fluttust
héðan búferlum, og afkomenda þeirra. En það
eru ekki nama þrjú ár liðin frá því, að haldið
var hátíðlegt 1100 ára afmæli íslandsbyggðar
árið 1975 og f fyrra voru einnig haldin hátíð-
leg 100 ára afmæli íslendingabyggða í Kan-
ada og Bandaríkjunum. Mér er þvi útlátalaust
að gera að beiðni Sigurðar Helgasonar, for-
manns íslenzk-emerfska félagsins, og fjalla
um annað efni. Hin, sem ég nefndi áðan,
verða þó ekki sett alveg hjá. Það væri reyndar
ógerningur, eða nærri þvi, þó ekki væri nema
vegna mála, sem svo hafa gripið hugi manna f
Bandarfkjunum upp á sfðkastið, að jaðrar við
faraldur þetta eru þjóðræknismál. Ég mun
víkja að þeim siðar.
Sigurður stakk upp á því, að ég fjallaði um
stjórnmál; viki að þeim í upphafi, að minnsta
kosti. Hann mun telja mig bæran um það
vegna þess, hve ég hef lengi verið við þau
riðinn. En þessi uppástunga sýndi jafnframt
hve honum er hugleikið það kappsmál, sem
ég tel, að einkenni íslendinga fremur en flesta
aðra, það er flokkapólitfk. Á henni hafa þeir
óbilandi áhuga, seint og snemma. Vafalaust
er veðrið helzta umræðuefni allra manna
hvar, sem er i heiminum. En min skoðun er
sú, að íslendingum séu stjórnmál næstkær-
ust.
Það væri því ekki nema rökrétt, að ég gerði
bandarísk stjórnmál að umræðuefni hér í
kvöld. Ég gæti rætt um það, sem að mér
sjálfum sneri: ég hef varið repúblikani alla
mina tíð og nú ráða demókratar lögum og
lofum í Bandarfkjunum. Ég gæti sagt hug
minn um það. Mér þykir þó ekki rétt að setja
efninu svo þröngar skorður.
Mér er það minnisstætt, er ég var fenginn
til þess fyrir nokkrum árum að flytja þrjú
erindi hér i Reykjavik; þau flutti ég reyndar á
islenzku. En þau voru flutt á vegum Stúdenta-
félags Reykjavíkur og það var þáverandi for-
maður þess, Eyjólfur Konráð Jónsson, sem
bauð mér að koma. Ræðuefnin voru „ pönt-
uð" fyrir fram. Eitt erindið átti að helga því
gamalkunna efni „gamla landið, góðra
erfða"; það er ættlandinu og tengslunum við
afkomendur íslendinga erlendis. Önnur
„pöntun" hljóðaði upp á tvennt, sem allir
menn eiga víst; þaðeru dauðinn og skattar.
Skattavandi er þekktur um allar jarðir, og
hann er líka eitt helzta umræðuefni manna
um víða veröld. En þriðja efnið, sem um var
beðið, það var öllu ótrúlegra: Ég átti að lýsa
greinarmuninum á Repúblikanaflokknum og
Demókrataflokknum. Mérflaug í hug þá og
ég hef ímyndað mér það upp frá því, að það
væri áreiðanlega íslandsferðar virði að fá að
heyra þessum muni skilmerkilega lýst — að
ekki sé minnzt á undirbúning erindis um
hann.
Tvenn sjónarmið, tveir flokkar
Ég reyndi að fara að þessu með dálitlu
fræðimannssniði. Ég sótti í tvær heimildir. Ég
þýddi heilmikið upp úr tveimur ritum, sem
ættu að vera afdráttarlaus um þetta efni.
Annað heitir „ Why I am a Democrat", að ég
held, og er eftir Averill Harriman, gamlan
forvígismann Demókrataflokksins og viðfræg-
an af stjórnmálaa’fskíþftim sínum. Hitt var
svar við hinu stutta en merkilega riti H: rri-
mans, og hét „Why I am a Republican". Það
var eftir Arthur Larson, gamlan nágranna
minn, ef svo má segja, frá Sioux Falls i
Suðurdakóta, og bráðskýran mann, Hann var
varaatvinnuráðherra í stjórn Eisenhowers og
siðar varð hann framkvæmdastjóri Upplýs-
ingaþjónustu Bandarikjanna. Larson brást við
bók Harrimans af mikilli snerpu og lánaðist
honum með ágætum að sýna fram á það, að
demókratar nú á dögum vildu bara koma
nýskipan (New Deal — „uppstokkun")
Roosevelts og aðferðum á aftur, enda þótt
hvort tveggja væri löngu úrelt. Báðir þessir
menn gerðu vel grein fyrir sínu máli og
munurinn á sjónarmiðum þeirra kom vel i Ijós.
Ekki veit ég þó, hvort áheyrendur hér i
Reykjavik voru nokkru nær eftir endursögn
mina og eigin athugasemdir, en það er annað
mál.
Tveir stærstu stjórnmálaflokkar Bandaríkj-
anna, Demókrataflokkurinn og Repúblikana
flokkurinn, eru ólíkir í ýmsum g einum. Það
er efalitið, enda þótt stundum vefjist fyrir
mönnum að greiða þann mun i sögunni. Mér
hefur jafnan þótt þaðkaldhæðni orlaganna,
að eitt sinn komu repúblikanar saman við
grafhýsi Abrahams Lincolns i Springf ield i
lllinois til þess að lýsa fylgi sinu við rétt
einstakra fylkja. Þangað til hafði Demókrata-
flokkurinn haft nokkurs konar einkerétt til
þess, jafnvel í borgarastyrjöldinni, þegar þetta
var eitt höfuðmála. En um það leyti, sem ég
nefndi, þótti Repúblikönum sýnt, að Demó-
krötum hef ði alveg snúizt hugur. Þeir höf ðu
aukið miðstjómarvaldið i Washington geysi-
lega, einkum í stjornartið Roosevelts. Þeir
höfðu dregið völd úr höndum yfirvalda ein-
stakra fylkja, svipt þau fraumkvæði til þess
aðfást viðeigin vandamál. Repúblikanar
vildu, að þessi yfirvöld réðu eigin málum sjálf
í rikara mæli. Þessi held ég, að hafi alla tíð
verið höfuðmunur flokkanna tveggja — og sé
enn.a
Það hefur auðvitað reynzt örðugt að hamla
gegn straumnum, og reyndar hefur það ekki
tekizt enn. Enn er valdið að mestu saman
komið í Washington, hverjir svo sem ráða
hverju sinni. Bandarikjaþing fer yfirleitt frem-
ur að almenningsáliti, en löggjafarþing ein-
stakra fylkja.
í stjórnartíð Nixons kom fram eitt ráð við
þessum vanda, sem ég nefndi. Skipting alrik-
istekna er það nefnt. Það er í höfuðatriðum á
þá leið, að fé úr alríkissjóði er veitt aftur til
einstakra fylkja og sveitarfélaga — þangað,
þaðan sem þaðkom. Fylkin og sveitarfélögin
fá sem sé aftur nokkuð af þeim sköttum, er
þau greiddu, — og það þótt alríkissjóður
verði að taka lán til þess að greiða þeim það.
Fylkin fá þarna aukið ráðstöfunarfé, og það
ætti að verða yfirvöldum þeirra hvatning til
þess að taka aftur frumkvæðið hver í sínu
héraði.
Það ætti ekki að dyljast neinum, að það er
mikils háttar munur á stefnu James Earl
Carters og Geralds R. Ford. Ford forseti lagði
á það mikla áherzlu, að grundvallarþættir
efnahagslífsins hefðu nægilegt svigrúm.
Hann lagðist gegn áætlunum um „tilbúin
störf'', atvinnubætur, og hélt því fram, að
ekki væri hægt að halda uppi raunhæfri at-
vinnu nema þjóðarhagur væri heilbrigður og
færi hækkandi. Eftirmaður hans, Jimmy Car-
ter, hefur viðurkennt, að ríkið eitt gæti ekki
dregið úr atvinnuleysi, heldur yrðu einkaaðil-
ar og fyrirtæki að gera það. Samt er hann enn
að mæla með einhvers konar hallarekstri
líkum þeim, sem stjórn Roosevelts tók upp í
kreppunni.
Valdimar Björnsson
Íhaldsmenn
Fyrir einum þremur vikum rakst ég á blaða
grein, sem mér þótti einkar skilmerkileg; hún
var eftír íhaldsmann, James J. Kilpatrick hjá
Washington Star Syndicate. Hann fjallaði þar
um ræðu, sem Ronald Reagan hélt nýlega og
var að hvetja ihaldsmenn til þess að rísa upp
og láta að sér kveða. Reagan er mikill bar-
áttumaður, þótt honum tækist ekki að verða
útnefndur frambjóðandi Repúblikanaflokksins
í forsetakosningunum. En þessa ræðu flutti
hann á þingi, sem ihaldsmenn héldu í Wash-
ington. í grein sinni fjallaði Kilpatrick um
siðavendni fhaldsmanna annars vegar, en
hins vegar nauðsyn þess að afla atkvæða.
Grein Kilpatricks lauk með þessum orðum:
„Þessi er höfuðvandi íhaldsmanna. Þeir
geta ekki sætt sig við neitt misjafnt. Þótt
þeim hefði lánazt að útnefna Reagan og fá
hann kjörinn í fyrra, væru þeir áreiðanlega
famir að gera honum lífið leitt þegar hér væri
komið. Stundum verður manni spurn, hvort
ihaldsmenn vilji vinna, vilji það einlæglega.
langi í raun og veru til að koma saman
rikisstjórn og stjórna landinu. Ég veit ekki
hvað halda skal um það.
Aftur á móti veit ég annað. Það er það, að
virkir íhaldsmenn, hvort sem er I Repúblik-
anaflokknum ellegar öðrum flokki sem þeir
kunna að stofna, verða að temja sér umburð-
arlyndi við sérhyggjumenn, verða að læra að
Eeita sátta og samkomulags, viðurkenna ýmis-
legt. sem ekki verður umflúið i stjórnmálum.
Þeir munu verða utangátta þangað til þeim
tekst að höf ða til fjölda manna misjafnra
skoðana. Og ég. fyrir mitt leyti sem eiglægur
stuðningsmaður, er orðinn allleiður á þvf að
standa úti í kuldanum". Þannig endaði grein
Kilpatricks.
Vist ber mönnum saman um það, að Ford
var frjálslyndari en Reagan — I vanalegri
merkingu þess orðs. Báðir eru þeir Repúblik-
anar og glöggt sást, þegar kom að útnefn-
ingu. að hvor um sig hafði mikið fylgi. En Ford
er þó nokkru íhaldssamari en Jimmy Carter.
Og Carter er aII sjálfstæður eftir þvi, sem
gengur og gerist með Demókrötum i suður-
rikjunum, miklu f rjálslyndari en ýmsir flokks-
bræður hans, Hermann Talmadge öldunga-
deildarþingmaður og „Tip" O'Neill deildarfor-
seti til dæmis að nefna, en öllu íhaldssamari
þó er varaforseti hans, Walter Mondale. Þessi
nöfn sem ég nefndi og dæmin, sem ég tók
gefa til kynna þann vanda, sem flokkarnir
báðir eiga við að etja hvor i sinum hópi.
Það vakti mér talsverða undrun, hversu
Jimmy Carter var tekið i sænskum blöðum
eftir, að hann var kjörinn forseti i nóvember
siðast liðnum. Þannig er, að ég sé um út-
varpspistil meðfréttum frá Norðurlöndum;
hann var.fluttur vikulega i St. Olaf College
útvarpsstöðinni, WCAL. Þátturinn er tekinn
upp á segulband upp úr miðri viku og póst-
sendur til Northfield. Honum er svo útvarpað
á sunnudag. Fréttirnar i honum eru ekki
beinlinis glænýjar, en þær fjalla um efni, sem
annars er heldur litið sinnt. Stundum eru
jafnvel fréttir frá islandi! En ég get nefnt það
til dæmis um að fréttirnar eru yfirleitt ekki
nýjar af nálinni, að áður en ég hélt hingað las
ég eina þrjá sunnudagspistla inn á segulband.
Sumar heimildir að þessum þáttum fæ ég
frá Stokkhólmi; þær eru sendar simleiðis til
New York og opinbera sænska fréttastofan
dreifir þeim svo. Rétt eftir forsetakosningarn-
ar barst mér slatti af útdráttum úr forystu-
greinum helztu dagblaða í Stokkhólmi,
Gautaborg, Málmey og einhverjum öðrum
borgum. í öllum þessum forystugreinum var
hinn nýkjömi forseti talinn íhaldsmaður. Það
má segja, að þetta sé sjónarmið út af fyrir sig.
En heldur kemur þessi einkunn Svianna
Bandarikjamanni undarlega fyrir sjónir.
Ef til vill eru báðir. ég og áheyrendur, orðnir
ruglaðir i ríminu af þessari stuttu úttekt á
bandariskum stjórnmálum. Og nú mun bezt,
að ég viki að efninu, sem ég lofaði — eða
hótaði öllu heldur— aðfjalla um, þ.e. þjóð-
ræknismálum; annars kynni svo aðfara, aðég
kæmist aldrei að þvi. Mér dettur i hug það.
sem gamall kunningi minn, blaðamaður i
Minesota. segir oft: „Timinn flýgur áfram —
enn ekki langt!"
Í orðabók Websters er orðið „ethnic" skýrt
þannig:....um eða viðvíkjandi kynþáttum
eða stórum hópum manna flokkuðum eftir
sameiginlegum einkennum og siðum". Orðið
„ þjóðrækni" á sér djúpar rætur i hugum og
lífi manna i Bandarikjunum og það svo, að
erfitt er að gera sér fulla grein fyrir þvi.
Óafvitandi notaði ég orðið „rætur"; en þaðer
einmitt titill bókar um þjóðrækni, sem orðið
hefur feykivinsæl í Bandarikjunum. Hún er
eftir Alex Haley, gáfaðan blökkumann. og
fjallar um ætt hans og uppruna, sem hann
rekur aftur til þess forföður sí, er var fluttur
nauðungarflutningum frá Afríku til Bandarikj-
anna og hnepptur i þrældóm. Eftir þessari bók
voru gerðir sjónvarpsþættir. Þeir voru sýndir
samfellt á hverju kvöldi i vikutima og hlutu
meiri hylli áhorfenda en flest annað sjón-
varpsefni. Þetta varð samlöndúm Haleys
hvatning til þess aðgefa meiri gaum að
uppruna sínum en áður. Það varð lika til þess
að vekja hvitum mönnum aftur smánarkennd:
Þrælahald er Ijótur blettur á síðum sögunnar,
og ekki sizt þrælahaldið i Bandarikjunum
forðum. Yfirleitt hefur bók Haleys glætt mjög
þjóðræknislogann i Bandaríkjunum, ef svo má
að orði komast.
Ég held, satt að segja. að ekki séu nema
fáein ár frá þvi, að ég heyrði orðið þjóðrækni
fyrst nefnt i Bandaríkjunum. En nú er það á
allra vörum. Búið er að stofna alls kyns
samtök og stöðvar til þess að rannsaka og
rekja ættir og uppruna þjóðarbrota i landinu.
og ótal rit eru gefin út um þessi efni.
Þegar Sigurður Helgason kom aftur frá
New York fól hann mér það verkefni að taka
saman ritgerð um íslendinga i Bandarikjun-
um. Ég spurði, hvað ætti að verða um þá
ritgerð. Hún átti þá aðfara f „Harvardalfræði-
bókina um þjóðabrot i Bandarfkjunum." Og i
þvi safnriti þessa mikla menntaseturs verður
áreiðanlega fjallað um alla þá. sem nöfnum
tjóir að nefna, frá Aröbum til Zúlúmanna. En
hvað mér viðvikur get ég nefnt það til gam-
ans. að i fyrsta bréfinu, sem þeir Harvard-
menn sendu mér var ég nefndur „Björnsson
prófessor". Ég afþakkaði titilinn þegar i stað.
Ég hafði fyrst veruleg kynni af þessum
efnum á heldur óvanalegu þingi, sem haldið
var i Minneapolis snemma i mafmánuði árið
1973. „Scanpresence" var þing þetta nefnt.
og er það nafn dæmi þess, hve Bandarfkja-
menn eru hneigðir fyrir nýyrðasmið. Á þing-
inu var fjallað um norrænar þjóðir, og norræn-
ar ættir vestan hafs. Frá flestum Norðurlönd-
unum, Danmörku, Finnlandi, islandi, Noregi
og Sviþjóð. komu hinir færustu menn í þess-
um fræðum. Menn af islenzkum uppruna áttu
þarna ágætan fulltrúa þar sem var Haraldur
Bessason. prófessor i islenzku við Manitoba-
háskóla í Winnipeg, og Hólmfriður Daniels-
son, formaður Þjóðræknisfélags íslendinga í
vesturheimi; hún er Ifka frá Winnipeg. Bæði
skiluðu sinu frábærlega vel. Fjölluðu þau um
islenzk f ræði, íslenzk blöð í Norðurameriku,
íslenzka bókaútgáfu og menningarmál i Kan-
ada, og fleiri efni.
íslendingar eru miklum mun færri i Banda-
rfkjunum en Kanada. Af þvi leiddi, að ég
talaði ekki langt mál á þinginu. Um það leyti,
sem kom að mér var fundarstjóri reyndar
farinn að minna menn i sifellu á það að vera
stuttorðir! En ég sagði hinun lærða þingheimi,
að mál mitt yrði varla miklu lengra en frásögn
í gamalli brezkri alfræðibók, sem ég minntist.
Ég hef sjálfur séð f rumútjjáfu þess verks. Einn
kaflinn i þvi ber fyrirsögnina: „Snákará
íslandi". Og kaflinn hljóðar svo í heild sinni:
„Snákar fyrirfinnast ekki á íslandi" . Það er
allt og sumt. Ég bætti þvi svo við. að islend-
ingar i Bandarikjunum hefðu ekki stofnað
með sér nein féiög til ræktar við uppruna
sinn, lik þeim er menn af hinum norðurlanda-
þjóðunum hafa í sínum hópum: „Sonum
Noregs", „Vasareglunni" og „Danska
bræðrabandinu". Kvað ég það skoðun mina,
að kirkjan hefði verið helzta einingaraflið i
hópi Íslendinga fyrr á árum — enda þótt þeir
hef ðu reynzt trúir gróinni islenzkri hneigð og
skipzt nokkuð iflokka um trúarsetningar.
Okkur hjónunum er Ijúft og skylt að þakka
Flugleiðum gestrisnina vegna boðs Sigurðar
Helgasonar hingað. En ég vil láta þess getið.
að SAS — og stjórnir Sviþjóðar, Noregs og
Danmerkur — báru allan kostnað af þingini,
„The Scandinavian Presence in North
America", sem ég nefndi áðan og haldið var i
Minneapolis fyrir tæpum fjórum árum. Ég get
og nefnt það, aðframhald verðurá þvi þing-
haldi. Næsta þing verður haldið i Minneapolis
i október næst komandi; verður þá. ef til vill.
ýmislegt metið á nýjan leik.
Það er eftirtektarvert, að það var Gyðingur
frá New York, sem hóf fyrstur máls á þingi
þessu. Flutti hann tölfræðilegan fróðleik um
norðurlandamenn i Bandarikjunum; vék að-
eins litillega að norrænum mönnum i Kanada.
Þessi maður heitir S. Ralph Cohen og sér um
almannatengsl i Norðuramerikudeild SAS.
Það er enginn efi á þvi, að hann þekkir
norðurlandamenn vel.
Gyðingur var það og. sem flutti eitthvert
merkasta erindiðá þinginu öllu.„Framtið
þjóðrækni i Bandaríkjunum" hét það. Höf-
undurinn heitir Joshua A. Fishman og hefur
verið forstöðumaður og prófessor i málvisind-
um I Hebrezka háskólanum í Jerúsalem. Ég
ætla að tilfæra hér svolítið úr máli hans og
einnig ræðu Einars Haugen, erflutti nokkurs
konar samantekt um þingið sjálft og erindin,
auk þess, að hann vék stuttlega að norður-
landamönnum. Einar Haugen er „páfi"
norksra menntamanna. Hannn var um tima
prófessor i germönskum og norrænum tung-
um og bókmenntum í Harvard, en er nú
hættur. Annars kenndi hann lengstum i Wis-
consinháskóla í Madison. En einn vetur fékk
hann leyfi frá kennslu þar og flutti þá fyrir-
lestra i Háskóla Islands. Auk norsku kenndi
hann norrænu árum saman. En hann lærði
islenzkt nútimamál allvel þegar hann var hér i
Reykjavik. Eftir það hafði hann á orði, að aðrir
þeir, sem kenndu norrænu svo nefnda, ættu
að gera slíkt hið sama, þ.e. læra og nota
íslenzkan nútimaframburð fremur en tilbúinn
framburð þann, sem tíðkast hefur og óvíst er,
að formenn hefðu skilið nokkuð i.
Framtið þjóðarbrota
Dr. Fishman lýsti sjálfum sér þannig i upp-
hafi erindis sins, að hann „tilheyrði ákveðnu,
óensku þjóðarbroti, og mælti á og aðhylltist
ákveðna óenska tungu". Sú tunga er vitan-
lega hebrezka. Hér gefst timi til þess að hafa