Morgunblaðið - 25.10.1977, Page 12

Morgunblaðið - 25.10.1977, Page 12
12 MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 25. OKTÓBER 1977 Bókmerintir — LLstir — Bókmenntir — Listir — Bókmenntir — Listir — Bókmenntir— Listir — Nákvæm ævisaga Gunnar Bcncdiktsson: I FLAÚMI LlFSINS FLJÓTA. 174 bls. ÖrnofíÖrl. Rvík 1977. Gunnar Benediktsson er ord- inn hálfníræður. Hann var einn þeirra sem skrifuðu í Rauða penna. Nú eru fáir þeirra eftir lífs. Gunnar var skáldsagnahof- undur og ritgerðarsmiður. Fyrir skáldsögur sinar hlaut hann ekki lof nema í meðallagi en þótti þeim mun hressilegri í ritgerðasmíðinni, sérstaklega ef pölitisk kappræðumál voru á dagskrá. Af því má draga þá ályktun að honum sé hentara að hugleiða, velta fyrir sél', rök- ræða en sefíja frá. Virðist mér það enn ásannast í þessum hernsku- or æskuminninfíum. Gunnar Benediktsson Ævisaga er frásögn — eins og skáldsaga. Um bók þessa vil ég segja að mér þykir höfundinum oft hafa tekist betur upp. Meginókosturinn er hve hún er langdregin. Gunnar er ná- kvæmur rithöfundur — og elju- samur. Hálfkák er honum vafa- laust fjarri skapi. Við lestur bókarinnar kom mér stundum í hug að hann væri fremur að stafla endurminningum sínum í eins konar fróðleikshlöðu en að skrifa bók til lestrar. órð- heppni Gunnars, sem minnast má frá ótal ritgerðum, nýtur sin naumast hér. Þetta er fyrst og fremst þurrar lýsingar og frá- sagnir. Sjálfsaal eru þær góðra gjalda verðar frá þjóðfræðilegu sjónarmiði séð en sakir þess hve höfundur fer grannt ofan i saumana á efni sínu verður þétta allt hálftyrfið til lestrar. A kápu stendur að þetta sé: »Bernsku- og æskuár byltinga- mannsins«. Þessi undirtitill vekitr forvitni. Maður ál.vktar sen svoaðí bókinni skýrist hvers vegna Gunnar varð síðar rót- tækur rithöfundur. En það kemur hvergi fram, að minnsta kostí ekki beint. Af öðrum ævi- sögum jafnaldra Gunnars að dæma virðist hann hafa lifað lífinu eins og hver annar sveita- drengur um aidamót nenia hvað hann hefur kannski haft ögn meira að borða og notíð betra atlætis en sumir aðrir. Nógur matur var í búi foreldra Bókmenntlr eftir ERLEND JÓNSSON hans, skortur hefur því naum- ast knúið hann til uppreisnar, ekki heldur bág kjör annarra þvi fólk sýnist hafa haft það nokkuð sæmilegt þarna í Hornafirðinum um aldamót. Faðir Gunnars hefur tamið sér það stranga húsbóndavald sem aðrir urðu að lúta á heimilinu en slíkt var ekki einsdæmi á fyrri tíð heldur nánast regla. Til móður sinnar gátu börnin leitað með öll sin mál, bæði stór og smá og hafa því tæpast steðjað aö Gunnarí það sem nú á dögum er kallað »félagsleg vandamál«. Trúrækni virðist hafa verið i meðallagi eða vel það á heimili hans, húslestrar lesnir svo dæmi sé tekið. Svo lengi bjó Gunnar að kristni- haldinu að þegar hann kom í skóla bakaði hann sér spé tveggja skólabræðra, sem hann nafngreinir með því að stinga upp á að lesinn skyldi húslestur í skólanum. Gunnar naut lang- skólanáms eins og kunnugt er og várð — prestur. Nei, ég kem ekki auga á að þetta sé ævisaga byltingar- manns heldur sýnist mér vera hér á ferð ósköp venjuleg ís- lensk ævisaga — kannski að ýmsu leyti nákvæmari en al- mennt gerist en að öðru leyti lítt frábrugðin öðrum sams kon- ar bókmenntum sem koma hér á markað ár hvert. Ég giska á að ástæðnanna til þess, að Gunnar varð byltingamaður eins og hajin kýs að láta standa á bókarkápunni, sé að leita til einhvers annars en áhrifa frá uppvextinum. í lokakafla bókarinnar, »Skyggnzt til framtíðar«, kveð- ur hann svo að orði að »fram yfir fermingu fannst mér það alit að því fjarstæða, að nokk- urn tima gæti til þess komið, að ég fyndi mig heima annars stað- ar en innan fjalla- og jöklahálf- hrings Hornafjarðar. . . það man ég, að þá var ég hjartan- lega sannfærður um, að hvergi væri hægt að njóta alsælu ann- ars staðar en á þessum slóðum.« Gunnar er nú orðinn aldur- hniginn. En eigi er að sjá að elli hann saki, að hár aldur hafi dregið úr þreki hans til þessara ritstarfa. Endurtekningar koma að sönnu lyrir. En hvorki er slíkt óalgengt i bókum af þessu tagi né auðvelt að fyrir- byggja þvílíkt nema með ær- inni yfirlegu og helst aðstoð annarra. Ég tek fram að ég er alls ókunnugur í átthögum Gunnars en gerí mér í hugarlund að þessi bók hans kunni að hafa meira gildi þar en annars staðar. Þarna kemur við sögu fjöldi karla og kvenna sem mið- aldra fólk og eldra þar eystra hlýtur að vita deili á. Þannig er þvi einmítt háttað um megnið af íslenskum ævisögum — þær eru héraðsbókmenntir fyrst og fremst en skírskota lítt út fyrir þann sjónhring sem blasir við af bæjarburst sögumanns. Erlendur Jónsson Ernest Hemingway Hemingways hafa verið nefndar harðsoðnar vegna skorts á tilfinn- ingasemí og vegna þess hve hraði frásagnarinnar er mikill Satt er það að yfirleitt er lítið um málalengingar hjá Hemingway Þótt lýsingar hans séu nákvæmar, stundum æði smá- smugulegar samanborið við aðra höfunda, er litil hætta á að veggur myndist milli höfundar og lesanda Andblær sögunnar helst frá upphafi til enda Spennan, þvi að vissulega er saga eins og Vopnin kvödd spennandi. er hvergi rofin þrátt fyrir hvíldir á stöku stað Harmsögulegur skilningur höfundar á tilverunni þar sem dauðinn hrósar oft sigri, gleði og sorg eru í eðlilegu jafnvægi, er þess eðlis að hin einfalda frásögn dýpkar og vex i vitund lesandans Þeir eru áreiðanlega fáir sem ekki vöknar um augu þegar Ijós eru örlög Halldór Laxness Gömul opinberun i skáldskap Ernest Hamingway: VOPNIN KVÖDD. Halldór Laxness islenskaði og rit- aði eftirmála Önnur útgáfa. IS/lál og menning 1 977. Vopnin kvödd í islenskri þýðingu Halldórs Laxness eru mér gömul opinberun í skáldskap Ég mun hafa verið fjórtán ára þegar ég las bókina og eftir að hafa lesið fyrstu síðurnar settist ég mður og skrifaði samsögu i anda Hemingways, eða það ímynd- aði ég mér að minnsta kosti Eins og Halldór lét hafa eftir sér i blaðavið- tali nýlega i tilefni annarrar útgáfu bókarinnar tóku margir höfundar Hemingway til fyrirmyndar Sumir áttu i slíkum vanda með að losna undan áhrifavaldi hans að það tafði þroska þeirra Við höfum íslensk dæmi um þetta Stil Hemingways er auðvelt að benda á „hvar sem örlar á honum i verki annars manns” eins og Halldór kemst að orði i Aðfararorðum fyrstu útgáfu Vopnanna (1941) Halldór brýnir fyrir mönnum að öruggara sé „að kunna að varast hann rétt, þó maður þekki hann vel" Þetta gildir að sjálfsögðu um stil yfirleitt En enginn verður góður rithöfundur af því einu saman að herma eftir öðr- um Still Hemingways eins og við þekkjum hann hjá Halldóri Laxness og Stefáni Bjarman, en þýðing hins síðarnefnda á Klukkan kallar kom út 1951, hefur að minu viti frjóvgað islenska skáldsagnagerð Bókmennt- irnar hér heima hafa notið þessara þýðinga Það er erfitt að lýsa stil Heming- ways Besta ráðið er að lesa bækur hans, helst á frummálinu, annars tvær fyrrnefndar skáldsögur i is- lenskri þýðingu. Meðal þess sem Halldór telur Hemingway til tekna er „hnitmiðað og hlutstætt mat raun- sæismannsms á staðreyndum, þótt allt sé í uppnámi kringum hann, samfara takmarkalausri fyrirlitningu á málæði oq tilfinningaeðju" Sögur þeirra Hinriks og Katrínar í Vopnun- um í stíl Hemingways eru margir eiginleikar Ijóðsms Auk hrynjandi málsins og meitlaðra og litrikra um- hverfislýsinga einkennist þessi stíll af því að gefa fremur i skyn en segja berum orðum. Areynsluleysi stils- ins, það hve hann likist mæltu máli, er galdur sem leiðir hugann að mörgu því sem endmgarbest hefur orðið i skáldskap. Ef skáld eru end- urnýjendur máls að því leyti að gera Bðkmennllr eftir JÓHANN HJÁLMARSSON það sem látlausast, líkast daglegu tali og hafna þar með öllu því sem er uppskrúfað, er Hemingway framar- lega i flokki slíkra skálda Vopnin kvödd byggir á reynslu Hemingways i fyrra striði, en þar var hann sjúkraliði á vegum ítala Hinrik i Vopnunum er Hemmgway sjálfur, að minnsta kosti er margt skylt með þeim Katrín á sér fyrirmynd i Agnes von Kurowsky, hjúkrunarkonu sem Hemingway kynntist á Ítalíu, ekki með ósvipuðum hætti og segir frá fundum þeirra Hinriks og Katrínar i Vopnunum Þessu geta áhugamenn flett upp í hinum mörgu bókum sem ritaðar hafa verið um Hemingway að honum látnum, meðal þeirra Ernest Hemingway: A Life Story by Carlos Baker Það sem Hemingway sannar okk- ur m a. með Vopnunum er það hve aflmikil raunsæileg frásögn getur verið Hann lýsir stríðinu og því sem er i kringum stríðið, einkum daglegu lifi hermannanna, án allrar skrum- skælingar Leitast er við að sýna inn i hugskot þessara manna með því að herma það sem þeir segja. Samræð- ur eru fyrirferðarmiklar í Vopnunum, stundum nokkuð langar, en oft fá- orðar og beinskeyttar Atburðir sög- unnar eru tíðum undirbúnir með samtölum, kæruleysislegum orða- skiptum sem viða leyna á sér Það er lítið um hetjulegar bar- dagasenur hjá Hemingway Þaer eru aftur á móti líkar veruleikanum. Hetjur verða menn vegna þess að þeir haga sér eins og menn en ekki tæki Þeir sem játa að þeir séu hræddir segja satt Það er ekkert hetjulegt eða rómantíkst við það að láta sprengja sig í loft upp af ósýni- legum andstæðingi En þannig er stríð og þannig kynntist Hemingway þvi á ítaliu. Eitt af því sem gerir Vopnin kvödd trúverðug er staðsetning atburð- anna Halldóri hefur misjafnlega tek- ist að þýða itölsk staðarnöfn, en vel má við una. Þótt fyrir bregði stirð- leika i frásögninni er Ijóst að þýðing- in var afrek á sinum tima „Þessi þýðing bendir aðems í áttina til þess, hvernig Hemingway skrifar, en ekki meir", sagði Halldór i fyrr- nefndum aðfaraorðum Hann gat þess einnig að sá kostur hefði verið upp tekinn „að þrengja dálitið að íslenskunm heldur en misgera að ráði við stíl frumtextans, þar sem ónákvæmni í útlegginu í staðinn fyrir of harðsnúna íslensku hefðu verið vafasöm kaup" Ýmsum þótti vist Halldór þrengja um of að is- lenskunni, en það fyrirgafst honum fljótlega eins og svo margt annað sem hann hefur gert til að stuðla að þróun islenskrar skáldsagnagerðar Aðsjá R. Broby Johansen: HEIMSLIST HEIMALIST Yfirlit evrópskrar listasögu. Umsjón og þýðing: BjörnTh. Björnsson. Mál og menning 1977. í Heimslist-Heimalist skrifar Björn Th Björnsson eftirmála sem hann nefnir Um höfundinn og verk hans Björn kemst m a. þannig að orði um R Broby-Johansen „Hann lítur ekki á listina ofan frá, sem einangrað munaðarfyrirbæri á hverjum tíma, heldur úr sjónarhorni lifandi og stríðandi samfélags, sem leiðir list- formin af eðli sinu, en ekki af upp- finningum ofurmenna í augum hans eru hversdagslegustu nytja- hlutir, kaffikanna, götuskilti eða póstkassi, jafn mikilvæg birting stíls og tíma sem listaverk snillinga" I kaflanum Stíll okkar tíma má kynnast þeim skoðunum sem Heimslist-Heimalist grundvallast á R Broby-Johansen lýsir því að á endurreisnaröld hafi listamaðurmn tekið að slitna úr tengslum við aðrar vinnustéttir þjóðfélagsins „Æ síðan hafa listamenn verið i meiri eða minni andstöðu við þá samfélags- þróun sem leitazt hefur við að upp- ræta hið mannlega, hin andlegu gildi, úr vitund þpgnanna" R Broby-Johansen talar um þá „for- sendu borgarlegrar hugsunar, að maðurinn sé einangrað fyrirbæri i eðli sínu" og segir að listin hafi teflt fram samhyggjunni gegn henni „I slíkri þjóðfélagslegri einangrun og andstöðu listarinnar felst skýringin á því, að hún hefur hvað eftir annað eflt nýjar uppreisnarstefnur, sem kölluðu fyrst fram hneykslun og að- kast, en sigruðust siðan jafnvel á þeim skoðunum sem harðast stóðu á móti Eftir að sigurinn er unninn og þær eru orðnar fastar í sessi, sölnar hugkvæmni þeirra og kraftur smám saman, og næsta holskefla rís Þannig er listin hið sikvika hreyfiafl" R Broby-Johansen leggur áherslu á að hver ný stefna í listum spretti „af nýjum aðstæðum og þar með nýrri heimsmynd" Enginn skyldi lá honum það Aftur á móti verður þvi ekki neitað að sósialisk lifsskoðun Fratnhald á bls. 32. R. Broby Johansen. Hluti teikn- ingar eftir Kamma Svensson frá árunum 1942—43. Bókmenntir eftir JÓHANN HJÁLMARSSON

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.