Morgunblaðið - 01.06.1978, Blaðsíða 14

14 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 1. JUNI 1978
Veturliði Gunnarsson:
Nokkur orð
Engilberts í Norræna húsinu
Vafalaust þykir það meir en
lítið undarlefít uppátæki að vera
staddur í Ameríku ojí skrifa
þaðan um sýninfju norðaustur á
Islandi. En þannif; er málum
háttað að ég þekki allar þessar
myndir sem (íamla kunninfíja,
tilurð þeirra Of; söf;u.
Hefi reyndar alist upp með
þeim ot; lifað með þeim litríkt og
fjölbre.vtt mannlíf.
Ævintýraheimur Jóns Enf;il-
berts of; hans furðuveraldir eru
eins konar uppeldissystkini mín.
Þess vef;na leyfi éf; mér að
skrifa um þau alla leið frá
Vínlandinu f;óða. En ég vil alls
ekki f;anf;a inn í hlutverk
f;at;nrýnenda blaðsins, heldur
finnst mér það heilöf; skylda
mín, með nokkrum orðurn, að
vekja athyt;!i fólks á þessari
merkilef;u of; óvenjulefíu sýn-
inf;u. Jón hefði orðið 70 ára 23.
maí, en hann andaðist 12.
febrúar 1972.
Það er haft eftir franska
málaranum Matisse, að sá sem
ætlar sér að gerast málari
skyldi byrja á því að skera úr
sér tunf;una. Sem sai;t: Vel
heppnuð mynd á ekki að þurfa
á að halda útskýrinf;um Of;
orðafýálfri, heldur halda lífi
með eif;indum sínum lit of;
formi. Þess vegna mun éf; ekki
fremja þá bábilju að f;reina
einstakar myndir á þessari
sýninfíu.
Gaman er að athuf;a hvað
Picasso hefur skrifað um mynd-
listina. Hann var einu sinni sem
oftar beðinn að skrifa eitthvað
um list sína, sem birta átti í bók
ásamt verkum hans oj; annarra
listamanna. Allir skrifuðu þeir
mikið, vel oj; vandlef;a um verk
sín, en þrátt fyrir ítrekaðar
beiðnir dróst Picasso á að skrifa.
Loks blöskraði honum svo
kvabbið, að hann í vonsku á
andartaki teiknaði 32 bókstafi
A.B.C.D. o.s.frv. sem saf;t staf-
rófið og er það allt sem hann
skrifaði um myndlist um ævina
— 92 ár. Svo er nú það.
Þessi snjöllu of; hnitmiðuðu
skrif meistarans Picassos ættu
að verða leíðarljós ýmissa
þeirra penna);löðu manna, sem
um sjónmenntir skrifa. En það
hafa svo sem margir snjallir
listamenn átt lípran bírópenna
og orðað haglega hugsanir sínar
og verið ljóðrænir höfundar
máls og stíls. Mér kemur í hug
Chagall, Paul Klee, Braque,
Munch og fleiri.
Jón Engilberts á heima í
þessum hópi fagurkera orðs og
mynda.
Ég hefi notið þeirrar gæfu og
náðar að fá gluggað í dagbækur
og hugleiðingar Jóns um listina
og lífið og er það mikii lesning
og mikil reynsla, því skrif hans
eru einlæg og sönn og rituð með
hjartablóði lífsnautnamanns.
Að auki á ég í fórum mínum
viðtalskompur og athugasemdir
sem við í dagsins önn áttum
saman. Því miður hef ég ekki
nema lítið eitt af skrifum hans
við höndina hér í henni Amer-
íku. En gaman hefði verið að
láta Jón sjálfan tala með sínum
verkurn og birta ummæli hans
sjálfs um eigin verk.
En allt hefur sinn tíma og
mun ég síðar í bók minni um Jón
gera dagbókum hans og hug-
renningum verðug skil. Jón var
fljúgandi mælskur, talaði heill-
andi litauðugt og myndríkt mál,
seiðandi og magnað voldugum
sannfæringarkrafti.
Jón hugsaði og vann oft verk
sín í myndröðum, þannig að
sama mótívið endurtekur sig í
mörgum verkum, þau eru eins
og ótal tilbrigði við sama stefið.
Sýning þessi er að mestu
frumdrög að stærri verkum og
Jón Engilberts
verða menn að hafa það í huga
þegar myndirnar eru skoðaðar.
Reyndar eru fyrstu skissur oft
áhrifameiri og ferskari upplifun
og hlaðnar magnaðri spennu en
síðari verk, og skulum við þess
vegna ekki meta né virða
myndverk eftir fersentimetra-
kerfi né uppmælingu. Ég man
þegar Jón var að vinna stóru
myndina — Vorgleði — fyrir
Búnaðarbankann. Þá teiknaði
hann fjölda frummynda sem hér
eru á sýningunni og jafnframt
skrifaði hann mikið um tákn
þeirra og sögu. Meðal annars
eftirfarandi í dagbók sína:
. „Lífið og listin eiga að vera
eitt en ekki aðskilið. Þannig
getur listin ekki skotið sér
undan þróuninni. Jeg hef því
gert tilraun til að sameina hina
frjálsu óháðu æsku í sterku
björtu ljósi v rsins. Nakta konan
í miðju á að sýna hið komplex-
lausa líf, óþvingað í samspili við
jörðina og dýrið. Hún veit að
fyrir hinum hreina er allt
hreint. Hún er hið nakta Is-
land.“ Fáir munu vita að frum-
gerð Jóns að myndinni var
hafnað og stúlkan færð í fínan
kjól af siðferðisástæðum og eftir
kröfum kaupendanna. Þá leið
vini mínum ekki vel þegar lúta
skyldi lágkúrunni vegna matar-
peninga.
Jón fékkst ekki lengi við að
mála landslags — elta uppi fjöll
og dali. Enda skrifar hann í
kompu sína 1944: „Við lifum öll
í of mikilli efnishyggju, það nær
til dæmis enginn til yztu enda-
marka jarðar sem málari við að
stæla fjöll á Islandi." Og enn-
fremur: „Andinn á að vera herra
yfir efninu, en ekki öfugt, of
efnisbundinn list hefur of lítið
svigrúm." Enda hélt Jón sig
eftirleiðis við ævintýrin og
draumaheima. Konan, ástin,
afbrýðissemin og dýrið í mann-
inum var Jóni sérstaklega hug-
leikið viðfangsefni og ómætandi
náma verkefna. Þá kom sér vel
að eiga einlæga menntaða og
skilningsríka konu sem Tove,
því þegar hann þóttist vera
ástfanginn í einhverri stelpunni,
skildi hún að það var uppspretta
hugarflugsins og næring andans
og þar af leiðandi fæðing
listarinnar. Og á stundum sagði
Jón, að lífskúnstin væri að elska
eina konu en dásama þó allar
aðrar...
Þetta listræna viðhorf mis-
skilja aðeins andlausir öfugugg-
ar og kynlausar, ófullnægðar
rauðar brussur. í tilefni þessar-
ar sýningar er nú tækifæri fyrir
aðdáendur Jóns að halda hópinn
og koma saman og ræða um
möguleika á varðveislu þessara
og annarra verka hans. Hjálp-
um nú Tove að gera draum hans
að veruleika. Það má ekki ske að
myndum þessum verði dreift í
alltof marga staði. Það er skylda
okkar gagnvart stórkostlegum
listaverkum að varðveita þau
fyrir komandi kynslóðir.
Listamenn verða aldrei of
mikið st.vrktir. Það eru lista-
mennirnir sem styrkja okkur og
gefa lífi okkar gildi sem mann-
eskjur.
Að lokum gefum við Jóni
sjálfum orðið, úr dagbók 1943:
„Myndlistin á að vera HREIN
og EINFÖLD, styrkur hennar
vald og fegurð á að liggja í
þessum tveim orðum — HREIN
OG EINFÖLD."
Svo óska ég þjóðinni til
hamingju með þessa sýningu, og
þakka frú Tove fyrir að leyfa
okkur að njóta þessa dulda
fjársjóðs sem mölur og ryð fá ei
grandað — en lifir áfram í
hjarta okkar og sálu. Lífsskeið
Jóns Engilberts var eitt alls-
herjar drama hins lífsþyrsta
manns. Megi lífsgleði og lífs-
nautn hans tendrast og lifa í
brjóstum vorum og hjörtum.
Með kærri kveðju.
New York í maí.
Veturliði Gunnarsson
Líf og skáldskapur
Yael Dayan: RYK. !fiá bls.
Ilersteinn Pálsson ísl.
Ingólfsprent hf. Rvík 1977.
Israelsríki var reist yfir daftrar
minningar en stór fyrirheit. Ilvort
tveggja ntarkar svipmót bessarar
skáldsögu. Aðalsöguhetja og sögu-
þulur er ung stúlka, Vardena ;tð
nafni. Hún er í hópi fjolda fólks
sent er að reisa af grunni nýja
borg í eyðimörkintrf þar sein áður
var óbyggt land. Þar eru meðal
annarra tveir ungir ntenn sem
togast á um hjarta hennar, Davíð
og Lení. Davið missti fjölskyldu
sína í heimsstyrjöldinni og er
þunglyndur og fjarrænn. Lení
safrar steinum og er skrítinn.
Yardena elskar Ilavíð en virðist þó
ekki fráhverf Lení. En erfiðlega
gengur að knýja Davíð til ásta,
minningarnar liggja á honum eins
og farg, hannn er allur í þeim. Og
Lení handfjatlar steina, leikur sér
að þeim, sýnist taka þá fram yfir
kvenholdið, einnig hann er fjar-
rænn og eins og firrtur tilfinningu
fvrir hinu hlutlæga og efnislega.
Eigi að síður láta þessir karlmenn
tilleiðast að hafa mök við harta og
gerist slíkt einhvern veginn tilfall-
andi og næstum að segja —
áhugalaust.
Þannig líður sagan áfram í
einhvers konar sveimhygli og
firringu. Hversdagsleikanum er
blásið frá en ýmiss konar geð-
flækjur drcgnar upp úr sálardjúp-
unum. Og magnaðar. Borgarsmíð-
in verður aukaatriði Hvi'rsdags-
leikinn þarna í auðninni verður
líka aukaatriði. GegnunV ryk eyði-
merkurinnar glittir hvorki á þil né
slafna nýbvgginga þar seni þjnð er
að koma sér fyrir og reisa nýja
borg heldur jui'r manniegu tilfinn-
ingar sent einstaklingurinn ber
með sér hvert sent Umhverfið er og
hverjar sem aðstæðurnar eru; úr
þeim smíðar skáldkonan þessa
hugarborg sína.
Ekki veit ég hvort ber að skilja
sögu þessa að einhverju leyti
táknrænt, hvort söguhetjurnar
eiga að vera fulltrúar fvrir stærri
heildir í landi skáldkonunnar eða
eiginleika í fari þjóðar hennar, en
vel má vera að svo sé.
ísraelsþjóðin er tæpast orðin
þjóð í okkar skilningi heldur
samsafn einstaklinga og hópa sem
komnir eru víðsvegar að úr heim-
inum. Þegar gyðingar tóku að
flykkjast til síns forna föðurlands
var það ekki sameiginlegt tungu-
ntál sem knýtti þá saman eins og
flestar þjóðir, heldur trúin. En
einmitt þessi fjölskrúðuga blanda
skapar jarðveg fyrir litríka bók-
menning. Þetta er þjóð sem er að
bera saman bækur sínar í eiginleg-
um skilningi — segja frá sínum
margháttaða uppruna og fjöl-
brevttu re.vnslu. Ef draga má
óbein dæmi af þessari skáldsögu
Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
er þjóðin ekki enn búin að hrista
sig saman, skuggar fortíðarinnar
og erfið sambúð við nágranna ala
enn á tortryggni sem erfi.tt reynist
að ufqiræta, þarna er fólk sem
byggir á mismunandi menningar-
hefð. En vill þó umfram allt vera
ein þjóð og eiga sér land. borg,
heimili.
Sem ástarsaga er þetta lesning
i daufara lagi. Frægð sína má
skáldkonan hafa þegið að ein-
hverju leyti vegna nafns síns en
hún mun vera dóttir ráðherrans
með sama nafni. Einnig má vera
að stíll hennar á frummáli feli í
sér það lífsmagn sem lyfti texta
hennar hærra en ráða má af hinni
íslensku þýðingu. Er ég þó hvorki
að lofa né lasta þýðingu Hersteins
Pálssonar, hún er slétt og felld-og
hnökralaus en ekki sérlega
tilþrifamikil. Hersteinn mun vera
langafkastamestur núlifandi
skáldsagnaþýðenda hérlendra.
Hann hefur aðallega þýtt það sem
kalla má fyrsta flokks skemmti-
sögur og tekist vel. Ég hef ekki við
höndina frumtexta þessarar sögu
Y'acl Dayan
(hún mun vera skrifuð á ensku) og
get því ekki borið saman textana.
Hitt vil ég segja að skáldsaga af
þessu tagi hlýtur að eiga verulega
mikið undir stílnum. Ef hann er
hvorki margræðari né magnaðri á
frummáli en í þýöingu tel ég þetta
varla til heimsbókmennta svo ekki
sé meira sagt.
Skáldkonan er ekki herská eins
og ætla mætti af uppruna hennar
að dæma. Þvert á móti er hún á
huglæga sviðinu mest, samanber
orð aðalsöguhetjunnar: »Vegna
fjörugs hugmyndaflugs tókst mér
að lifa hvers konar spennandi,
hörmulega, mikilfenglega reynslu
í huga mér, flétta söguþræði,
semja samtöl, þar sem fólk að-
hafðist og sagði hluti, sem voru
stórkostlegri en lífið sjálft — og
þegar við mér blasti lí'fið í hinni
eðlilegu mynd þess, kom ég fram
við það eins og það væri annars
flokks, leitaði hælis í hugarheimi
mín.um ti! að fullkomna myndina
og forðaðist þannig vonbrigði.«
Einhvern veginn finnst mér
þessi orð soguhcljunnar lýsa
þessari skáldsögu betur en nokkur
útlistun eða ritskýring. Þetta er
ekki fjörleg sags. ekki hlóðrtk,
ekki opinská, heldur miklu fremur
dulúðug og hafieyg.
Erlendur Jónsson
Hjálmar
Jónsson
formadur mál-
arafélagsins
MALARAFÉLAG Reykjavíkur.
hélt nýlega aðalfund sinn. Á
fundinum kom fram að fjárhagur
félagsins er góður og sóknarhugur
í félagsmönnum.
Magnús H. Stephensen sem
gegnt hefur starfi formanns í sl. 12
ár baðst nú undan endurkjöri og
voru honum þökkuð gifturík störf
fyrir félagið.
Stjórn félagsins skipa nú eftir-
taldir menn: Hjálmar Jónsson
formaður, Sæmundur Bæringsson
varaformaður, Jónmundur Gísla-
son ritari, Leifur Ö.' Dawson
gjaldkeri og Hörður Guðmundsson
ritari stjórnar. Varamenn í stjórn
eru Kristján Guðbjartsson og
Sigurður Pétursson.