Morgunblaðið - 03.06.1978, Blaðsíða 10

10
MÓRGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 3. JÚNÍ 1978
Bókmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
Matthías Johannessen:
MORGUNN í MAÍ.
Myndir Erró.
Almenna bókafélagið 1978.
MATTHÍAS Johannessen hefur
bent á það hve þessi nýju ljóð hans
séu náskyld hversdagslegu máli
þótt þau séu að vissu leyti
háttbundin. Mikið er um rím í
Morgunn í maí, en ljóðstafasetn-
ing er óregluleg. Það vakir fyrir
skáldinu „að finna nýtt form sem
umgjörð um lífið“ á stríðsárunum
i Reykjavík; hann getur hvorki ort
um þessi ár „í hefðbundnu íslensku
ijóðformi né óbundnu formi" eins
og hann komst að orði í blaðavið-
tali. Veröld sem var er lýst í
nokkrum fjarska, en um leið
nálægð. Atburðir liðins tíma
tengjast okkar tíma. Hruninn
heimur rís á ný í ljóði. Við lifum
á myrkum tímum. Um það getum
við verið sammála Bertold Brecht.
Hið gamla er sífellt að falla og
enginn veit hvað tekur við.
Víkjum aftur að formi ljóðanna.
Það má lesa þau með því móti að
leggja áherslu á hrynjandi og rím,
en best fer á því að lesa ljóðin án
hátrðleiks. Þau eru í anda mælts
máls og gildi þeirra felst ekki síst
i hljóðlátri skáldlegri túlkun.
Ellefta ljóð þykir mér dæmi um
helstu eiginleika ljóðanna: sam-
runa alkunnra mynda úr borgar-
lífinu og skynjunar mannlegra
verðmæta. Eða eins og segir á
einum stað: „sú birta sem við
höfum/ að styðjast við er minn-
ing“. Ljóðið er þannig:
XI
I Dómkirkjunni
var dauðinn oft á lerli
cn í erli dagsins var auðvclt
að glcyma því
Ég held að það sé með eindæm-
um hvernig Matthíasi Johannes-
sen tekst að dylja sárar tilfinning-
ar með hálfkæringi, gáska og skopi
sem oft er á mörkum gráts. En
gaman og alvara haldast í hendur
samanber ljóð þeirra Tómasar
Guðmundssonar og Steins Stein-
arrs. Steinn er fyrirferðarmikill í
Morgunn í maí. Um hann er ort og
til hans vitnað, stundum eru
hendingar úr ljóðum hans notaðar
til að tjá hug skáldsins. Gaman er
að því hvernig Matthías tengir
saman Hávallagötu 49 og Hús við
Hávallagötu sem Steinn orti um.
Þessi tengsl eru að sjálfsögðu ekki
út í bláinn því að gat ekki barnið
sem brosti til Steins í ljóðinu alveg
eins verið Matthías.
Meðal þeirra mörgu sem Matt-
hías minnist er amma hans Helga
Magnea. Um „kaldlyndi hennar"
er sagt að það „varð drengnum
eins og þegar/ Vatnajökull/ vefur
Öræfin hlýju". í bókinni er birtur
kafli úr Sálmum á atómöld sem
fjallar um afa Matthíasar, Jó-
hannes bæjarfógeta Jósefsson. Það
ljóð var að vísu ekki þörf á að
yrkja upp, en auðvitað á Jóhannes
heima í Morgunn í maí ásamt öðru
fólki sem hafði áhrif á líf drengs-
ins. Það eru ekki aðeins nánir
ættingjar sem ort er um. Stjórn-
málamenn, skáld, listamenn,
kunnir reykvískir borgarar og
aðrir sem litlar sögur fara af
kveðja sér eftirminnilega hljóðs í
bókinni. Vesturbær og miðbær eru
umhverfi bókarinnar og þótt
Matthías hafi margt ort um
Reykjavík áður er þetta dæmi-
gerðasta Reykjavíkurbók hans.
Gamlar ljósmyndir eru oft
uppspretta ljóðanna. Matthías
stendur um borð í Laxfossi ásamt
félögum sínum og horfir á Fróða
sigla „sundurskotinn í höfn,/ með
fimm kistur umvafðar/ íslenskum
fánum/ á dekki". Árásin á Fróða
verður tákn hinna harmsögulegu
Matthías Johannessen.
Það er leitin að drengnum sem
verður þungamiðja bókarinnar,
minningin, söknuðurinn. Eins má
segja að skáldið sé að leita að
föður sínum og öllu því sem
mótaði líf hans og gerði það þess
virði að lifa því. Á norskan
uppruna skáldsins úr föðurætt er
minnst:
XLII
Að venju
er alltaf logn
þcgar ungur drcngur
mcð rætur
i Askevold
norðan
við Sogn
litur til baka og sér
æskuna rcnna að ósi
i brjósti mér
af einhverjum ókunnum
ástæðum sé ég
i allt öðru
ljósi
Reykjavík stríðsáranna —
Leitin að litlum dreng
en dauðinn cr eins og dragi
dálitið ský
fyrir sól.
Við höldumst cnn í hendur
og hjarta þitt slær
i lófa mér.
Aldrei var lífið
nokkrum manni
nær.
Myndir frá styrjaldarárunum í
Reykjavík skipa mikið rúm í
Morgunn í maí. Þetta er bók um
stríðið og þau áhrif sem það hafði
á fólk. En frá öðru stríði segir líka
i bókinni. Því er lýst hvernig
„grunur sársaukans ókunna" sest
að hjarta drengs, „þessi svart-
klædda vitund skálds" eins og
stendur í inngangsljóðinu Há-
vallagata 49. Persónulegt uppgjör,
innri átök, eiga sér stað í ljóðun-
um, en það stríð er ekki jafn
opinskátt og það sem kom til
íslands 10. maí 1940 og fólst
einkum í „grænklæddum tjöllum
með hjálma“: „En drengurinn
háði/ sitt heilaga stríð/ innra með
sjálfum sér“. Það er minningin um
föður skáldsins, stopular stundir
með honum sem gæða ljóðin trega
og veldur því að á köflum verða
.þau hálfkveðin, hið ósagða talar
sínu máli. Bókina tileinkar skáldið
föður sínum.
þátta stríðsins, en þar eru líka
aðrir þættir með konum „sem tóku
glansann af hernámsliðinu" og
vingjarnlegum hermönnum sem
gáfu krökkum sælgæti.
Við kynnumst drengnum daginn
sem Fróði siglir í höfn og meðal
fólks sem leitar sér skjóls í
loftvarnaræfingu:
frcmst lítill
ok forvitinn drengur
á stuttbuxum. svörtum
sokkum og röndóttu lopavcstii
ég þckki hann að vi'su ekki
lengur
þó ég sjái að hann er ég.
Við fórumst á mis eins og gengur
og héldum hvor sinn veg.
stríð sem er löngu
liðið
hvort sem var barist
með bryndrekum útí hcimi
cða sviðið
var sál mín sjálfsi
ég horfi á líf mitt
og læt mér nægja
að skilja það aðeins
til hálfs.
Það er áreiðanlega meira en til
hálfs sem Matthías skilur líf sitt
i þessari bók. En þótt stíll
ljóðanna sé ákaflega hispurslaus
og beinn leyna sum ljóðin á sér og
á nokkrum stöðum verður leikur
að orðum og hugmyndum til þess
að merkingin verður margræð.
Þorsteinn Hannesson:
Til Jóns Ásgeirssonar
Kæri Jón.
Ekki þarf að taka það fram,
að ég er algjörlega sammála
grunntóninum í grein þinni sem
birtist í Morgunblaðinu hinn 20.
f.m. og bar titilinn „Undir
skugga Orlovs". Heit og sár reiði
þín hlýtur að finna nokkurn
hljómgrunn hjá hverjum manni
sem hefur nokkurnveginn
óbrenglaða réttlætiskennd. Sá
er réttlætir hinar svívirðilegu
aðfarir Sovétstjórnarinnar að
andófsmönnum sem Orlov, er
vissulega ekki hæfur í mannlegu
samfélagi.
Þar sem ég er þér ekki
sammála er, þegar þú 'beinir
spjótum sérstaklega að Emil
Gilels. Rússnesk stjórnvöld
komu hvergi nærri þegar samið
var um komu hans og tónleika-
hald hér, hvorki nú í vor eða
fyrir tveim árum síðan. Við
hann var samið persónulega,
með milligöngu umboðsmanns
hans hér á Norðurlöndum. Ég
trúi því sem Gilels segir í viðtali
í sama blaði og grein þín birtist
í, „ ... ég ferðast eftir geðþótta,
og þangað sem mér þóknast að
fara, það er enginn sem segir
mér fyrir verkum."
Menningarleg samskipti við
Sovétríkin hljóta að orka mjög
tvímælis meðan menntamenn og
listamenn eru ofsóttir þar á jafn
óskiljanlegan hátt sem nú er. Á
þessu sviði ert þú ekki sekur. Ég
held að ég sé það ekki heldur. En
á þessu landi eru menn, sem
sekir eru í þessu sambandi.
Þessir seku menn eru stjórn-
málamennirnir sem gert hafa
samning um menningarleg sam-
skipti við Sovétríkin. Ég veit
ósköp lítið um þennan samning,
hefi enda lítið spurst fyrir 'um
hann. Ég býst ekki við að þú
vitir mikið um hann heldur; við
erum sjálfsagt þar á sama báti
og aðrir íslenskir listamenn.
Það er nefnilega ekki til þess
vitað, að til þeirra hafi verið
leitað um álit á honum, né hvort
þeir óskuðu yfirleitt eftir því að
hann væri gerður. En til eru
þeir íslenskir listamenn, sem
boðið hefur verið til Sovétríkj-
anna samkvæmt samningnum
borsteinn Ilannesson
og afþakkað, vegna þess að þeim
hefur ekki fundist þeir eiga
neitt erindi til Rússlands, með-
an félagar þeirra þar mega ekki
um frjálst höfuð strjúka. Þessir
menn virðast hafa öruggara tak
á kyndli frelsisins en stjórn-
málamennirnir okkar.
Það er árlegur viðburður á
íslandi, að hingað kemur sendi-
nefnd listamanna frá Sovétríkj-
unum. Sendinefndinni er, að því
er virðist, jafnan tekið með
kostum og kynjum. Svo ætti
ekki að vera. Hversvegna? Jú.
Vegna þess, að það er einmitt
fólkið sem í þeim er, sem er
„sendisveinar fyrir járngrímu-
klætt ofbeldi". Viljir þú, næst
þegar slík sendinefnd kemur,
senda þessu fólki opið bréf og
tjá því, að það sé hér ekki
velkomið, svo lengi sem listin sé
hneppt í fjötra í heimalandi
þess, þá skal ég glaður skrifa
undir bréfið með þér. Það eru
hundruð íslenskra listamanna
sem væru reiðubúnir að skrifa
undir slíkt bréf. Taktu frum-
kvæðið.
Með vinsemd,
Þorsteinn Hannesson.
söngvari.