Morgunblaðið - 31.10.1978, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 31. OKTÓBER 1978
á K jarvalsstöðum
Allt fjetur nú skeð í henni
Reykjavík á seinustu og verstu
tímum. Frænir listamenn staldra
hér við oft láta til sín heyra, aðrir
halda jafnvel námskeið til að
miðla af snilli sinni, of? það þarf
ekki Listahátíð til, að einn af
þekktustu málurum veraldar sýni
verk sín á hinum róstusöhiu
Kjarvalsstöðum. Grafík eftir sjálf-
an SALVADOR DALI er þar til
sýnis og sölu um þessar mundir.
Já, er það nokkur furða, þótt
manni verði,að orði: Allt fjetur nú
skeð í henni Reykjavík. Þetta er
auðvitað merkur atburður í lista-
lífi borgarinnar Of; fíerir bæði
íslendinfja of? sjálft landið að
alþjóðlefíra fyrirbrifíði en hugsan-
legt var fyrir eins og tíu árum.
Kjarvalsstaðir væru stórkostlegir,
ef þeir væru rétt notaðir, en því
miður, það er önnur og verri saga.
Einu sinni enn ætla ég að vitna í
vinkonu mína Gertrude Stein, en
hún segir frá því í einni af bókum
sínum, að hún hafi komið í
vinnustofu Picassos einn sunnu-
dag og þar hafi verið margt um
manninn. Þetta var 1924 eða 25 og
þár hafði hún meðal gesta tekið
eftir fallegum ungum manni, sem
var afar hlédrægur og var þarna
ásamt unnustu sinni, sem hann
hafði ekki augun af allan þann
tíma, er heimsóknin stóð yfir. Hún
segist hafa spurt Picasso, hver
þessi ungi maður hefði verið og
hann hafði þá sagt henni, að þetta
væri ungur landi sinn, nokkuð
efnilegur málari, en dálítill sér-
vitringur og svo óframfærinn, að
til vandræða horfði. En tíminn
átti eftir að leiða annað í ljós og
mikið vatn rann til sjávar, áður en
Björn Th. kallaði hann í formála
sýningarskrár á Kjarvalsstöðum
„Brellukónginn mikla". Nú er
hann hvorki ungur og ástfanginn,
heldur gamall og lúinn, orðinn
sjötíu og fjögurra ára, og hefur
hamast allt sitt líf við myndgerð
og fjölmargt annað, ekki hvað síst
við að gera sig frægan á sinn
einstaka hátt. Svo einstakan hátt,
að enginn veit með vissu, hvort
hann er leikari af guðs náð eða
hvort hann er alvöru geðsjúkling-
ur. Hann sjálfur segir aðeins:
Hver er normal og hvað er að vera
normal? Ég er það ekki, og guði sé
þökk. Já, það má skrifa langt mál
um Dali og allt, sem hann hefur
sagt, og allt, sem hann hefur tekið
sér fyrir hendur á langri ævi.
Hann hefur til dæmis skrifað
nokkrar bækur, og þær, sem ég hef
lesið, eru bæði skemmtilegar og
fróðlegar á köflum, en fyrst og
fremst frumlegar. Honum er það
mjög lagið að koma fólki á óvart,
brjóta almennan vana og blanda
kímni í mál sitt. Hann hefur
haldið feiknin öll af fyrirlestrum,
og þeir hafa margir verið nokkuð
sögulegir. Á unga aldri hélt hann
einn slíkan um listir í heimabæ
sínum, Figueras. Þegar hann
sagðist hafa lokið máli sínu, hné
borgarstjórinn örendur niður, þar
sem hann sat á fyrsta bekk. Það
gerðist um leið og ég sagði
FINITO, sagði Dali löngu seinna. I
annað sinn brann samkomuhúsið
til kaldra kola, þar sem Dali
ætlaði að halda fyrirlestur eftir
tvo tíma. í þriðja sinn gerðu
anarkistar uppreisn, eftir að
meistarinn hafði stigið í stólinn,
og þar með var sú samkunda úr
sögunni. Ég ætla að segja enn frá
einum fyrirlestri hjá Dalí, en þar
var ég viðstaddur, og er sú saga
nokkuð á annan veg en þær, sem
ég hef hér sagt frá.
Stuttu eftir að ég kom til
Bandaríkjanna árið 1944 varð ég
fyrir því happi að kynnast mið-
aldra konu, sem var vel efnum
búin og sér til hugarfróunar rak
Gallery í Boston, þar sem mikið
var sýnt af verkum eftir listamenn
frá Evrópu, sem voru landflótta í
Bandaríkjunum vegna ástandsins í
Evrópu á því herrans ári. Þessi
heiðurskona hafði opið hús einu
sinni í viku fyrir skrítið fólk og
listamenn. Þar var oft skemmti-
legt að koma, og þar hitti maður
ótrúlegasta fólk á stundum, en það
er önnur saga og á ekki heima hér.
Eitt var það, sem mér þótti
merkilegast, við þetta heimili, og
það voru málverk eftir Dali, sem
héngu þar á veggjum. Það voru
olíumálverk og voru með því besta,
sem þessi spaugsami snillingur frá
Figueras hefur gert. Svo sterkt
brenndust þessar myndir í huga
minn, að ég man þær enn að
mestu, þrátt fyrir öll þau ár, sem
tíminn hefur gleypt síöan. Svo var
það einn góðan veðurdag, að þessi
kona hringdi til mín og bauð mér
hátíðlega að vera viðstaddur
erindi, sem meistari DALI ætlaði
að halda fyrir nokkra aðdáendur
sína. Ég held ég hafi borið því við,
að ég mundi ekki skilja spænsku
Indriði G. Þorsteinssont Sjötíu og níu af stöðinni (1955). — Land og synir
(1963). — Norðan við stríð (1917). Útgefandi* Almenna bókafélagið,
Reykjavík 1978.
Það er vissulega tímabært, að út
eru komnar enn á ný þær skáld-
sögur Indriða Þorsteinssonar sem
hann hefur nú valið það sameigin-
lega heiti, sem er fyrirsögn þessa
greinarkorns. Hann lýsir þar
sínum tíma með eigin sjón og
reynslu að veganesti, gerir það á
allsérstæðan og persónulegan hátt
og um leið nokkuð nýstárlega, án
þess að misbjóða skáldeðli sinu og
hæfni sinni til mótunar efni og stíl
og ennfremur án þess að virða að
vettugi getu almennra skynbærra
lesenda til skilnings og nautnar
með torrætt táknrænu heildar-
formi, efnisflækjum, útúrdúrum
og stílbrögðum, sem verði efnis-
lega ofviða og afskræmi samfellda
hugsun og tjáningarform íslenzkr-
ar tungu og menningarerfða. Hins
vegar er hann djarfmæltur og
hispurslaus í orðfæri og lýsingum
á ýmsu miður geðslegu úr samtíð
sinni, án þess þó að velta sér í
göturæsum eða grafa göng inn í
daunilla sorphauga.
Indriði varð fyrst þjóðkunnur af
smásögunni Blástör. sem hann
hlaut verðlaun fyrir í smásagna-
keppni Samvinnunnar. Og 1951,
þegar hann var maður hálfþrítug-
ur, kom út fyrsta bók hans, safn
smásagna, sem hann kallaði
Sæluviku. eins og fyrstu söguna í
bókinni, enda er Indriði Skagfirð-
ingur. Bezt sagnanna er Blá.stör.
en þó að höfundurinn hefði ekki
þegar náð ýkjahnitmiðuðu taum-
haldi á skáldafáknum í þennan
tíma, er eitthvað í frásagnarhætti
ög gerð sagnanna alrra, sem ber
sömu einkenni og hinar síðari
skáldsögur þessa gagnmerka höf-
undar.
Árið 1955 kom út sagan Sjötíu
og níu aí stiiðinni. sem skar skýrt
og skilmerkilega úr um það, að
þarna væri á uppsiglingu óvenju
gáfaður og snjall rithöfundur, sem
hefði gert sér fyllstu grein fyrir
örlögþrungnu áhrifavaldi þeirrar
skyndibreytingar á lífsháttum og
viðhorfum manna í höfuðstaðnum,
sem voru í himinhrópandi mót-
sögn við það líf og þau sjónarmið,
í lífí
þjóðar
sem hann hafði kynnzt í bernsku
og æsku. Ymsir vildu kynna
þekkingu sína og skarpskyggni
með því að benda á og telja til
stórlýta, að skáldið hafði auðsjá-
anlega að nokkru gengið í stílskóla
Hemingways, en ég las bókina af
engu minni ánægju, þó að ég yrði
þess vís, að Indriði hefði ekki lesið
bækur Hemingwa.vs án þess að
læra þar eitthvað, enda vissi ég, að
hinn ameríski kynjamaður hafði
haft meiri og minni bein eða óbein
áhrif á fjölda skálda víðs vegar um
heim, enda mun áhrifa hans gæta
að vissu leyti um langan aldur. Eg
fékk heldur ekki betur séð en að
áhrif Hemingsways fSjötíu og níu
af stöðinni samræmdust með
ágætum íslenzku málfari og því
efni, sem um er fjallað. Hjá mér
drógu þau engan veginn úr raunar
auðsæjum persónulegum einkenn-
um hins skarpskyggna, djarf-
mælta og í senn hrjúfa og
launviðkvæma höfundar. Síðan
Indriði G. Þorsteinsson.
hef ég að minnsta kosti tvílesið
söguna, og er engu síður hrifinn af
henni en eftir fyrsta lestur.
Aðalpersónunni lýsir Indriði af
djúpum skilningi og snilli. Hinn
ungi sveitamaður hefur fengið í
hendur eitt af töfratækjum tækn-
innar og lifir státinn í andrúms-
lofti þrungnu bensínþef, angan
ilmvatna og áfengisdaun og leggur
áherzlu á að gerast samgróinn því
tali og þeim háttum, sem ríkja hjá
ökufélögum hans — og honum
finnst vissulega, að hann sé orðinn
ærið „kaldur kall“ og fær í ekki
flestan, heldur allan sjó, enda
tekinnn góður og gildur af starfs-
bræðrum sínum, þó að ef til vill
hafi hinn eini sanni vinur hans,
Guðmundur, lúmskan grun um, að
hann megi gjalda aukinn varhug
við ýmsu, sem kynni að mæta
honum í þeirri hryðju peningasýki,
lostabruna, óheilinda og yfirborðs-
mennsku, er hefur dunið svo til
allt í einu yfir hinn raunar
frumstæða og að ýmsu fátæklega
höfuðstað kotþjóðar, sem hefur
sáralítið fram að þessu haft af að
segja meinskæðri rnengun af hálfu
villtrar og æsilegrar veraldar.
Hinum unga sveitamanni fer svo
álíka og mörgum fleiri hans líkum
á þessum ti'mum í lífi þjóðarinn-
ar. Hann hyggst leika háróman-
tískan ástaleik við kvinnu, sem er í
hans augum hefðarfrú, hikar
hvergi vakinn til stolts af sínum
manndómssigri — og að fullu
trúandi á sig sem heillandi
heimsmann. Og hver verður svo
raunin? Innst inni er hann hinn
einlægi, tilfinninganæmi og sár-
viðkvæmi sveitapiltur, sem hefur
kannski pukrast við að láta vel að
stúlku að loknu sveitaballi, lífgað-
ur af nokkrum sopum af landa, en
vissi varla, að til væri háskaleg
tálbeita í öllum mannheimum. Og
svo hlaut þá hinn margliti, fljót-
glæsilegi, en nauða brothætti
Bókmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
gervihiminn að fara í mola og
hrynja yfir hann. Og þá... þá
verður hann litli drengurinn, sem
óvænt hefur orðið fyrir misþyrm-
ingum í gráum lífsleik, — og
allt... allt innra með honum
hrópar: Heim, heim, heim, þangað
sem fyrst alls og nú sem síðasta
kveðja átthaga og heimilis blasir
við honum hvítur, sólglitaður
snæhestur í tignum hnjúk undir
vorhimni, sem ekki hrynur. Það
verður svo táknrænt, að söguhetj-
an reynist ekki einu sinni hafa
ósjálfrátt á tilfinningunni, hvar
valdi hans á hinu vélræna trylli-
tæki eru takmörk sett.
Gerð þessarar ágætu sögu sýnir
ljóslega það, sem síðán hefur orðið
varanlegt og oft heillandi einkenni
á tjáningarlist Indriða, — sem sé
að móta þannig stíl sinn, að blær
hans í frásögn og orðaskiptum sé
ekki aðeins samræmdur sögusvið-
inu, heldur beinlínis birti oft og
tíðum svo til einn saman gerð
persónanna og erindi þeirra — án
þess að þar komi til skýringar eða
málalengingar. I mörgum smásög-
um hans frá síðustu áratugum
gætir þessa svo mjög, að vel verður
að lesa til þess að ekki fari fram
hjá lesandanum, hvers virði þær
eru sem list og persónuleg tjáning.
Ég nefni til dæmis: Að cnduöum
löngum degi, og Gamla sögu.
báðar í safninu Þeir, sem guðirnir
elska. — Dagsönn við ána. Lífið
er aldrei eitt á ferð og Ilófadynur
um kvöld. — allar úr safninu
Mannþing.
Þessi dulrammi og um leið
Tímar