Morgunblaðið - 14.12.1978, Side 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 14. DESEMBER 1978
Ævintýr - dæmisaga?
GuAmundur L. Friðíinnssoni
BLÓÐ. Skáldsaga.
163 bls. Alm. bókaí. Rvík, 1978.
Guðmundur L. Friðfinnsson er
höfundur sem saekir í átt til
fjölhæfni. Fyrstu skáldsögur hans
þóttu góðar. Hinumegin við
heiminn ágæt. Ævisagnaritari er
Guðmundur framarlega í röð. Og
nýlega hefur hann gerst ljóðskáld.
Skáldsagan Blóð, sem Guðmundur
sendir nú frá sér, er saga af dýrum
— refum og fleira. Dýrasaga? Svo
má segja. Og þó. Að formi til
er þetta ljóðræn skáldsaga en í
annan stað dæmisaga með raún-
sæju, opinskáu ívafi. Þegar
nefndar eru dýrasögur koma
okkur í hug sögur Þorgils
gjallanda og Guðmundar Friðjóns-
sonar. Blóð getur ekki flokkast
með þeim. Dýrin eru hér í sínu
rétta umhverfi, að vísu, refur á
heiðum og svo framvegis, en hins
vegar eru þeim gefnir ýmsir
mennskir eða mannlegir eigin-
leikar, t.d. mannlegt mál —
tjáskipti þeirra grundvallast á
heilmikilli samræðulist. Að því
leytinu er þessi saga í ætt við
ævintýr.
Er Guðmundur þá fyrst og
fremst að segjá ævintýr? Já og nei.
Sá sem skrifar sögu af þessu tagi
er oftast að gefa í skyn eitthvað
annað og meira en hann segir
berum orðum og svo vil ég meina
að sé hér. Maðurinn er gæddur
sínum góðu eiginleikum: ást og
umhyggju og þess háttar — einnig
dýrin. Maðurinn er næmur fyrir
göllum annarra en harla glapsýnn
á eigin ávirðingar Þess konar
bresti yfirfærir Guðmundur á
dýrapersónur sínar. Hann gefur
rebba orðið og þar með tækifæri
til að verja sig og refskap sinn og
bera sig saman við »'oyssurefinn«
bóndi áður en hann gerðist rit-
höfundur og býr búi sínu enn. Sem
bóndi er hann ræktunarmaður og
sem skáld hefur hann mætur á
hinni óspilltu náttúru; þekkir hana
líka flestum betur. Hann ann
töfrum heiðarinnar: »Dul er
heiðin, og virðist nær óendanleg,
með melöldum sínum, víðigeirum
og flám, Jökull í fjarlægum
bláma...« — þannig hefur hann
sögu sína. Náttúrulýsingarnar eru
það hugþekkasta í þessari sögu.
Hið tvíeina andlit öræfanna, sem
sýnir sig blítt á sumri en strítt á
vetri, er hið sama sem hin eilífa
hringrás lífsins þar sem fæðing og
dauði skiptast á. Með því að láta
sögu gerast svona í óspilltri
náttúrunni er auðveldara að leiða í
ljós frumhvatir þær sem öllu lífi
stjórna, einnig hinu spillta sem
hefur búið sér gerviumhverfi og
dulbýr þá að sama skapi athafnir
sínar. Með öðrum orðum: í og með
náttúrunni eru frumhvatirnar
eðlilegar og nauðsynlegar, þar
stendur refurinn á rétti sínum en
byssurefurinn er vargur í véum.
En svo er það aftur dæmisagan.
Persónurnar í náttúrunni eiga
erfitt með að setja sig hver í
annarrar spor, refur jafnt og
maður. Refurinn tjáir t.d. silungn-
um samúð sína vegna þess að hinn
síðarnefndi verður að vera oní
vatni sí og æ. í löngum og
blæbrigðaríkum samtölum
sögunnar er höfundur ekki endi-
lega að segja dýrasögu, í rauninni
alls ekki, heldur er þá verið að
skoða lífið yfirhöfuð — en aðeins
frá öðru sjónarhorni, en því sem
við okkur blasir hversdagslega.
Það eru ýmiss konar dagsdagleg
vandamál sem dýrin ræða hvert
við annað, fyrir nú utan að þau
ræða rök tilverunnar og eru sum
þeirra talsvert heimspekileg í
þankagangi. Flest má það með
einhverjum hætti heimfærast upp
á mannleg viðhorf.
Höfundurinn hefur auðsjáan-
lega lagt sig fram við að skrifa
þessi samtöl og sýnt í því hug-
kvæmni og dramatíska innlifin.
Og í raun og veru stendur og fellur
þetta raunsanna ævintýr með
þeim því atburðarásin er hvorki
hröð né tilþrifamikil og hinar
litauðugu baksviðslýsingar, þó
hugnæmar séu, væru merglausar
án þeirra. Guðmundur er því hér
— alveg eíns og í ljóðabók sinni —
að koma á framfæri skoðunum og
lífsviðhorfum. Samtölin eru með
köflum nokkuð gáskablandin og
má þá segja að þau stingi nokkuð í
stúf við hinar ljóðrænu og stemm-
ingarfullu náttúrulýsingar. En
Guðmundur kemst þokkalega frá
að skeyta þetta saman. Og læsileg-
ur er þessi texti því hér er að miðla
lífsreynslu sinni maður sem veit
hvað hann er að segja.
Aldarfjórðungur er nú liðinn
síðan Guðmundur hóf að senda frá
sér sínar breiðu sveitalífssögur.
Með þeim eignaðist hann lesenda-
hóp sem hann hefði getað gengið
að meðan hann skrifaði eins! En
Guðmundur er áræðinn og til-
breytingagjarn höfundur og kýs að
kanna nýjar leiðir í skáldskapnum
Guðmundur L. Friðíinnsson
fremur en þræða aftur eigin
troðna slóð — sem hefði að
sjálfsögðu verið auðveldara.
Það er eðli góðs skáldskapar að
fleira sé gefið í skyn en orð fá tjáð.
Vissulega greinist þessi skáldsaga
undir þann flokkinn, hún er ekki
öll þar sem hún er séð. Þetta er
bók sem þarf að lesast nokkuð vel;
og með vakandi athygli. Þetta er
vandaður skáldskapur.
Erlendur Jónsson.
Með Útivist um landið
ÚTIVIST. 4. 96 bls. ritstj.i Einar
Þ. Guðjohnsen og Jón I.
Bjarnason. Rvík, 1978.
KOMIÐ er út fjórða ársrit Utivist-
ar. Það er allt prentað á einkar
vandaðan pappír, enda prýtt fjölda
litmynda sem dreift er um text-
ann. Minnist ég varla að hafa séð
jafnskýrar og vel prentaðar lit-
myndir fyrr í íslenskri bók.
Myndirnar hafa líka þann kost
með sér að vera til raunverulegrar

Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
en svo kallar refurinn manninn,
skæðasta keppinaut sinn og and-
stæðing. Eins og maðurinn verður
refurinn að afla sér brauðs í sveita
síns andlitis, sjá fyrir sér og
sínum, auka kyn sitt og flytja
reynslu sína frá einni kynslóð til
annarrar. Eins og maðurinn leitar
hann hamingjunnar þó hvorugur
geri sér kannski grein fyrir í
hverju hún sé fólgin né hvar
hennar sé að leita. Ýmiss konar
metingur og hégómi — ættar-
dramb t.d. — þekkist í refaheimi
eins og í mannheimi. En fleiri
sjónarmið eru til refs og manns.
Hryssan er þarna í sjónmáli og
hún heldur því hiklaust fram að
kjöt sé »svívirðileg fæða« þvert á
móti skoðunum refsins, en »græn-
metið, hins vegar, heldur við
lífsvökvunum og náttúrlegheitun-
um eins og þau leggja sig.«
Með því að bera saman refalíf og
mannlíf má meðal annars draga
þá ályktun að refurinn sé gæddur
ýmsum þeim góðu eiginleikum sem
maðurinn eignar sjálfum sér
öðrum fremur þar sem maðurinn
sé á hinn bóginn langt frá að vera
laus við klæki þá sem hann eignar
refnum. Kannski er »byssurefur-
inn« haldinn mesta refseðlinu
þegar öllu er á botninn hvolft?
Svona má, á ýmsa vegu, velta
þessari dæmisögu fyrir sér.
En hér er vitaskuld fleira á
ferðinni en dæmisaga. Guðmundur
hefur aldrei á rithöfundarferli
sínum ástundað að löðrunga sam-
félagið. En hann segir sína
meining! Efni og stíll þessarar
sögu vísar til ýmissa átta. Þetta er
eins og fyrr segir ljóðræn skáld-
saga þar sem höfundurinn málar
með orðum baksvið það sem hann
velur söguhetjujm sínum en að
hinu leytinu er þetta svo lífspeki-
saga þar sem horft er af háum
sjónarhól.
Ef einhver skyldi ekki vita það,
þá skal hér upplýsast að
Guðmundur er bóndi á Egilsá í
Norðurárdal í Skagafirði, var
leiðbeiningar fyrir ferðamenn auk
þess sem fagurt landslag gleður
augað, ekki síst í skammdeginu
þegar mest er þörf fyrir endur-
minning um sól og sumaryl.
Auk efnis varðandi félagsstarfið
eru í þessu ársriti fjórir þættir.
Fremst er þáttur er heitir
Mæðgurnar á Sprengisandi eftir
Björn Jónsson lækni. Kveðst Björn
hafa fallið í »Einarsvillu, orðið
áhangandi kenninga Einars Páls-
sonar um hugmyndakerfi forn-
manna, og hann hefur lýst að
nokkru í fjórum útkomnum verk-
um sínum.« Þáttur Björns er
fjörlega skrifaður.
Brynjúlfur Jónsson prentari
ritar þáttinn A Ströndum sumar-
ið 1973. Brynjúlfur er ekki að
leggja hér fram frumraun sína
sem ferðasagnahöfundur. Hann
Einar Þ. Guðjohnsen
hefur t.d. sent frá sér bók um
Færeyjaferð, en hún mun að vísu
vera í fárra höndum. Þessa
ferðasögu frá Ströndum ritar
Brynjúlfur í þeim gamla greina-
góða stíl að rekja saman ferð og
frásögn og geta um hvaðeina sem
honum þykir markvert í ferðinni í
þeirri röð sem það bar fyrir sjónir
hans. Inn í ferðalýsinguna er svo
skotið markverðum sögulegum
atriðum, t.d. um landnám og
fleira.
Gísli Sigurðsson á tvo þætti í
ritinu um gönguleiðir út frá
Hafnarfirði: Krísuvíkurleið og
Dalaleið. Uppdrættir fylgja. Þarft
er að benda á heppilegar göngu-
leiðir hér í grennd við meginþétt-
býlissvæði landsins. Margir vilja
ástunda útivist og gönguferðir
miklu oftar en tími og tækifæri
gefast til langferða. Hins vegar er
landslagi ekki svo háttað hér í
grennd að heppilegar leiðir blasi
beinlínis við augum. Abendingar
Gísla munu því vel þegnar.
Að lokum er svo þáttur Einars
Þ. Guðjohnsens: Ferð í Lónsöræfi.
En hvar eru þau? »Lónsöræfi er,«
segir Einar, »nýtt heildarnafn yfir
óbyggðina inn af Lónssveit, og
mun vera runnið frá kvikmynd
Ásgeirs Long. Sagt er, að heima-
menn kunni allvel við þetta nýja
nafn á þessum afréttun.«
Bæði þetta og eins fyrri ársrit
Útivistar bera með sér að félagið
hefur gerst brautryðjandi á nýjum
ferðaleiðum um landið. Slóðir þær,
sem Einar Þ. Guðjohnsen segir hér
frá, munu vera allhrikalegar og
voru til skamms tíma fáfarnar.
Sama máli gegnir um Strandirnar
sem Útivist hefur mjög haft á
dagskrá sinni. Fáförult hefur verið
þar eftir að byggð fór í eyði,
ferðalög þangað reyndar ýmsum
erfiðleikum háð. Því er auðveldast
að fara um bæði þessi svæði í hóp
auk þess sem hópferðir undir
öruggri leiðsögn eru ólíklegastar
til að valda skaða á lífi landsins.
»Þessi dagur er orðinn alllangur
og mjög góður. Við höfum séð
mikið,« segir Einar Þ. Guðjohnsen
eftir að hafa lýst einum deginum í
öræfaferðinni, vel heppnuðum
degi. Tilgangur gönguferða er
margvíslegur, kannski finnur hver

Útivist
4
Okkar veröld
Gunilla Woldei
TUMI SMÍÐAR IIÚS
TIIMI TEKUR TIL
Þýðing Þuríður Baxter
Iðunn. Rcykjavík 1978
Bækur Gunille Wolde eru sér-
lega góðar handa yngstu börnun-
um. Frásögnin er einföld og efnið
unnið úr þeim athafna- og hugar-
heimi, sem barnið skilur svo vel,
þegar það hefur þroska til að
hlusta á sögur, eða er að byrja að
lesa sjálft. Atburðarásin er svo
eðlileg að barnið getur oftast
fundið sjálft sig og athafnir sínar í
frásögninni.
Tumabækurnar tvær, sem nú
eru komnar, eru engin undantekn-
ing. Tumi smíðar hús. — Hvaða
barn kannast ekki við að eiga
verkfærakassann sinn óg langa til
þess að smíða eitthvað.
Biðja pabba og mömmu liðsinnis
og jafnvel: „Mamma á mjög
annríkt. Hún er að leggja saman
búreikningana". Og ef þá er farið
til pabba og hann beðinn: „Pabbi á
líka annríkt. Hann er að lesa allar
fréttirnar í blaðinu".
En faðirinn sýnir verkinu
áhuga, lofar að fylgjast með því.
Húsið rís upp og „Pabbi mamma
og Tumi og Bangsi fara öll inn í
litla húsið hans Tuma. Gunilla
Wolde gleymir ekki mikilvægi þess
að foreldrar láti sig skipta leik og
störf barnanna.
Bðkmenntlr
eftir JENNU
JENSDÓTTUR
Tumi tekur til. Öllum börnum er
það eiginlegt að hafa allt á rúi og
stúi þegar þau eru að leika sér.
Hafa svo áhuga fyrir einhverju
sérstöku leikfangi en finna það
ekki innan um öll hin. Hann er að
leita að Bangsa um allt herbergið".
En hvernig sem Tumi leitar finnur
hann hvergi Bangsa. — Og „Tumi
byrjar að taka til. Það er mikið
verk“. Að lokum finnst Bangsi.
„Þarna ertu þá bangsi minn“, segir
Tumi. „Mamma verður glöð þegar
hún sér hvað hér er orðið fínt“,
segir Tumi við Bangsa sinn að
lokum.
Þessar bækur þroska ungan
hugarheim. Það er líka einhver
hljóðlát hlýja í þýðingum Þuríðar
Baxter á þessum litlu bókum. Það
þarf varla að taka fram hve
myndirnar falla vel að efninu og
eru mikilvægar litlum hlustendum
og lesendum.
og einn sitt út úr slíkri ferð, en eitt
markmiðið er örugglega að sjá
landið, að kynnast því, komast í
snerting við það á hinn eina sanna
hátt; að ganga um það. Gönguferð-
ir efla líkamsþrekið en — hressa
ekki síður upp á sálarþrekið.
Hópurinn heldur heim á leið,
»fagnandi yfir góðu sumarleyfi að
baki og strax farinn að ráðgera
næsta sumarfrí á svipaðar slóðir,
eða kannski eitthvað allt annað
næst.«
Þessu fjórða ársriti Útivistar
lýkur svo með eftirmála Jóns I.
Bjarnasonar þar sem hann gerir
grein fyrir efninu og höfundunum.
Það er ágætt, fólk vill vita deili á
þeim sem það slæst í för með — þó
aldrei sé nema í ferðasögu. Jón
minnist sérstaklega á þætti Gísla
um Hafnarfjarðarleiðirnar og
segir: »Með slíkum leiðarlýsingum
er unnið þarft brautryðjendastarf,
því nú eru þessar fornu leiðir
aflagðar, vegna breyttra atvinnu-
hátta og annarra aðstæðna í
þjóðfélaginu. Það er því ekki
seinna vænna að staðsetja hin
mörgu örnefni, sem orðið hafa til í
aldanna rás, og mörg hver eru
tengd sögnum og sögum og vitna
um lífsbaráttu og atvinnuhætti
horfinna kynslóða. Það væri verð-
ugt verkefni að setja upp skilti
með helstu örnefnum á þessum
fornu leiðum, til glöggvunar fyrir
þá, sem fara þar í dag sér til
heilsubótar og skemmtunar.«
Alveg er ég sammála þessu. Ég
efast um að nokkrir landsmenn
þekki jafnklénlega nánasta um-
hverfi sitt og við hér — íbúar
Stór-Reykjavíkursvæðisins. Félag
eins og útivist getur bætt úr því,
bæði með hópferðum og eins með
prentuðum leiðbeiningum handa
þeim sem kjósa að ganga einir síns
liðs.
Erlendur Jónsson.