Morgunblaðið - 21.01.1979, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. JANÚAR 1979
Ræða Þorsteins Pálssonar íRotaryklúbbi Reykjavíkur sl. miðvikudag
Fjölmiðlar hafa verið hálfgert
tískuumræðuefni á undanförnum
árum. Tilefni þessara fjölmiðla-
umræðna eru af ýmsum toga
spunnin. En ég hygg þó að sú
sprenging, sem varð í útgáfufélagi
Vísis fyrir tæpum fjórum árum
hafi a.m.k. ekki dregið úr þeirri
umræðugleði, er ríkt hefur um
þetta efni. I sjálfu sér skiptir
tilefnið þó ekki miklu máli í þessu
tilliti. Miklu áhugaverðara er að
gera sér grein fyrir því, hvort
einhver tilgangur er með almenn-
um umræðum um blaðaútgáfu og
aðra fjölmiðlun. Mín skoðun er sú,
að ærin ástæða sé til að ræða á
víðum grundvelli hlutverk fjöl-
miðla í okkar þjóðfélagi óg það er
brýnt, bæði frá sjónarmiði fjöl-
miðlanna sjáifra og þjóðfélagsins í
heild, að menn freisti þess á
hverjum tíma að meta, hvernig
þeir standa í stykkinu.
„Nei takk..
Áður en dagblöð hófu göngu
sína hér á landi sendu vikublöðin á
stundum út fregnmiða um mark-
verð tíðindi, sem gerðust milli
útgáfudaga blaðanna. Vilhjálmur
Þ. Gíslason segir frá því í
blaðamannabók sinni, er góðborg-
ara nokkrum var boðinn slíkur
fregnmiði til kaups á Skólavörðu-
stígnum fyrir 2 aura, þá svaraði
hann að bragði: „Nei takk, ég frétti
það hvort sem er seinna." I hraða
nútímaþjóðfélagsins gildir ekki
lengur þetta viðhorf, þó að það
hafi verið gott og gilt á sinni tið.
Menn verða að fá upplýsingar um
atburði líðandi stundar með skjót-
um hætti. Fyrir þá sök höfum við
sex dagblöð í landinu og tvenns
konar ríkiseinokunarfjölmiðla, út-
varp og sjónvarp.
Gagnrýnin á síðdeg-
isblaðamennskuna
Fjölmiðlaumræður síðustu ára
hafa einkum snúist um dagblöðin
og ekki hvað síst um þá blaða-
mennsku, sem þróast hefur í
samkeppni hádegisblaðanna, sem
sumir kalla síðdegisblöð. I þessum
umræðum hefur að mínu áliti
yfirleitt verið gert of mikið úr
þeim nýju straumum, sem þessi
samkeppni á að hafa leitt til. Á
hinn bóginn hefur gagnrýnin á
svonefnda síðdegisblaðamennsku
verið heldur léttvæg.
Gagnrýnisatriðin hafa fyrst og
fremst beinst að því, að sölu-
mennskusjónarmið hafi um of
ráðið efnistökum, þannig að efnið
hafi hvorki verið merkilegt né
áreiðanlegt. Menn tala gjarnan í
þessu sambandi um hneykslis-
fréttir og leikaraslúður. Þá telja
margir að þessi blaðamennska
hafi rofið eðlilega persónulega
friðheigi. Loks heyrast þær raddir,
að síðdegisblöðin svonefndu eða
hádegisblöðin beri höfuðábyrgð á
þeirri upplausn, siðferðilegri, póli-
tískri og efnahagslegri, sem nú er í
landinu. Sérstaklega hefur þetta
síðastnefnda sjónarmið verið ríkj-
andi eftir kosningarnar sl. sumar.
Hádegisblöðin eru talin vera í sök,
þegar minnst er á kjör þeirra
pólitísku poppara, sem í vetur hafa
fyllt sali Alþingis með sérstæðri
andagift sinni.
Engar nýjar bólur
Gagnrýni af þessu tagi er ekki
ný af nálinni. Þannig skrifaði
þýskur prófessor Karl Búcher um
endurbætur í blaðamennsku þegar
árið 1922 og lýsir þá blöðunum
með þessum orðum: „Sem allra
mest efni valið af handahófi, litað
og skreytt sem mest í meðferðinni,
fíkni í orðróm og þvaður, lítill
mergur í hugsun, við og við grein
eftir frægan mann til að sýnast. —
Það er nokkurn veginn reglan sem
meir og meir er unnið eftir.“ Og
hér heima sagði Skúli Skúlason:
„Léttara hjalið er orðið rúm-
frekt í blöðunum, sömuleiðis
æsifregnir af atburðum, sem í I
sjálfu sér eru lítils viðri."
Við erum því síður en svo að fást
við einhverjar nýjar bólur. Það er
hollt að gera sér grein fyrir því.
Við lifum ekki hér á tímum mikilla
spámanna í blaðamennsku og það
sama má segja um gagnrýnendur
hennar. En áður en lengra er
haldið skulum við líta sem snöggv-
ast á þau ádeiluefni, sem við
þekkjum og ég hef þegar minnst
stuttlega á.
Útgáfutíminn en
ekki efnistökin
I fyrsta lagi kemur þá til
skoðunar, að sölumennskan ráði
um of efnistökunum. Um þetta á
við sú almenna athugasemd, að
alhæfingar gilda alls ekki varð-
andi þetta atriði fremur en önnur
þau efni sem hér eru til umræðu,
þegar af þeirri ástæðu að blöðin
eru svo margbreytileg bæði í
morgunútgáfum og hádegisútgáf-
um. Eg get því ekki svarið fyrir, að
þetta sjónarmið komi aldrei við
sögu á ritstjórnum dagblaðanna.
Þau eru í mjög harðri samkeppni
og þurfa að sjálfsögðu að bjóða
lesendum eitthvað, sem þeir hafa
áhuga á. Þetta á jafnt við um
morgunblöð sem síðdegisblöð. En
mitt mat er, að í flestum tilvikum
hafi menn verið að apa eftir
gagnrýni, sem erlendis hefur verið
beint gegn hádegisblöðum eins og
Extrablaðinu og B.T. svo dæmi séu
nefnd. Menn hafa dæmt íslensku
hádegisblöðin eftir útgáfutíman-
um en ekki efnistökunum. Ég
fullyrði að engin rök verði færð að
því, að samkeppni þessara blaða
hafi á báða vegu verið rekin með
þetta sjónarmið að höfuðleiðar-
ljósi.
„Hneykslismálin
allra uppáhöld...**
Svokallað leikaraslúður er ekki
rúmfrekt þegar litið er á blöðin í
heild sinni. Og ég hygg að fimm af
þeim sex dagblöðum, sem hér eru
gefin út hafi ekki í minnsta mæli
fetað inn á þá braut að selja sig
með vandamálasögum af olnboga-
börnum þjóðfélagsins eins og
fjölmörg dæmi eru til um í
erlendri blaðamennsku.-
Hneykslisfréttir eru einangrað
vandamál blaðamennskunnar.
Þær eru mannleg meinsemd. Ég
hygg að Skúli Skúlason hafi hitt
naglann á höfuðið þegar hann
sagði á sínum tima: „Hneykslis-
málin eru allra uppáhald — líka
þeirra, sem þykjast hafa skömm á
þeim.“
Blöðin hafa endur-
speglað ástand, en
ekki búið það til
Lítum loks á þá ásökun, að
hádegisblöðin beri öðrum fremur
ábyrgð á þeirri upplausn, sem nú
er á öllum sviðum þjóðlífsins og
m.a. hefur leitt til þess að Alþingi
er orðinn vettvangur eins konar
pólitískrar poppmennsku. í þessu
sambandi gleyma menn því, að
Alþingi er óstarfhæft af ýmsum
öðrum orsökum. Þingið er öðrum
þræði Reykjavíkursamkoma
hreppsnefndarmanna, sem ekki
sjá út fyrir túnfótinn heima. Og á
móti þingpoppurunum sitja á
Alþingi þingmenn vanans, sem
horfa ekki út fyrir það sem
vanalegt hefur verið. Hverjir
fleyttu þessum mönnum inn á
þing? Er það ekki að finna sama
ábyrgðarleysið? Þingmenn vanans
bera sannarlega sömu ábyrgð á
siðferðilegri efnahagslegri og póli-
tískri upplausn þjóðarinnar eins
og poppararnir.
Kjarni málsins er sá, að fjöl-
miðlarnir eru enginn orsakavaldur
í þessu efni. Þeir hafa einfaldlega
verið opinn vettvangur fyrir
stjórnmálamenn jafnt með nýju
sniði sem vanalegu. Ef þessar tvær
gerðir stjórnmálamanna eru ekki
nægjanlega ábyrgar, er ljóst að
ábyrg öfl hafa alls ekki látið t.il sín
Þorsteinn Pálsson
taka í þjóðmálaumræðum. Og það
er ekki sök blaðanna, hvorki
morgunblaða né hádegisblaða. Að
þessu leyti hafa blöðin fyrst og
fremst endurspeglað ástand, en
ekki búið það til.
Tengsl blaðanna og
stjórnskipulagsins
í framhaldi af þessum almennu
athugasemdum um þær umræður,
sem hér hafa farið fram um
blaðamennsku á allra síðustu
árum, er ástæða til þess að ræða
þá spurningu, hvað við höfum við
blöð að gera. Til hvers eru þau? Að
þessu er of sjaldan spurt. En
gagnrýni á blöðin hlýtur ávallt að
vera hálfgildings marklaus, ef
menn hafa ekki í huga, hvert
markmiðið með útgáfu þeirra á að
vera.
Við höfum hér blöð, sem flytja
fréttir — að mestu sannorðar —
fræðsluefni og áróður ásamt með
ýmis konar afþreyingarefni. Með
almennum orðum má segja, að
fjölmiðlarnir standi að stöðugri
upplýsingu um málefni líðandi
stundar, bæði stór og smá. Að
nokkru leyti taka þeir við af
skólunum, sem veita undirstöðu-
þekkinguna. Almenn og víðtæk
þekking á þjóðmálum er sannar-
lega ein af forsendum lýðræðis-
skipulagsins. Þar erum við komin
að tengslum stjórnskipulagsins og
blaðanna.
Skilyrði frjálsr-
ar blaðaútgáfu
Frjáls blöð eru ekki aðeins
mikilvægur þáttur í lýðræði,
heldur ófrávíkjanlegt skilyrði fyr-
ir vexti þess og viðgangi. Blöðin
hafa gegnum tíðina þróast frá því
að vera sérgæði tiltölulega fárra
manna til þess að vera almenn
nauðsynjavara. Möguleikar blað-
anna til upplýsingamiðlunar hafa
því margfaldast eftir því sem þau
hafa stækkað. Vöxtur þeirra hefur
um leið verið þáttur í viðgangi
lýðræðisins og frjálsrar hugsunar
um allan heim.
Nútíma blaðaútgáfa er hins
vegar ekki aðeins hugsjónastarf-
semi. Hún er undirorpin öllum
þeim takmörkunum, sem fram-
leiðslufyrirtækjum eru sett. Fjár-
magnsmarkaðurinn og vinnu-
markaðurinn sníða nútíma blöðum
stakk í sama mæli og hugsjónir og
eldmóður áður. Þó að blöðin séu
hluti af þeirri hugsjón sem lýð-
ræðið er, þá eru þau eigi að síður
orðin að venjulegum framleiðslu-
fyrirtækjum. Á þau er litið sem
sjálfsagða framleiðslu. í dagsins
önn tengja menn þau ekki háleit-
um hugsjónum eða viðhaldi
stjórnskipulagsins.
En það er fullkomið álitamál,
hvort unnt er að tala um algerlega
frjálsa blaðamennsku meðan hún
þarf að lúta takmörkunum eins og
felast í ýmiss konar geðþótta-
ákvörðunum stjórnvalda t.a.m. um
verðlagsmál. Hér hafa stjórnvöld
beinlínis reynt að vega að útgáfu
óflokksbundinna blaða með verð-
lagshöftum. Því hefur einnig verið
haldið fram, að blaðaútgáfa sé
ekki fullkomlega frjáis meðan hún
þarf að sæta útgáfustöðvun af
völdum kjaradeilna. Víst er að
með almennri skilgreiningu má
fullyrða, að blaðaútgáfa geti því
aðeins talist frjáls að hún sé laus
við íhlutun stjórnvalda og allar
félagslegar þvinganir.
Lýðurinn og áhrifa-
máttur blaðanna
Þetta eru aðeins almenn orð um
hugmyndafræðileg tengsl frjálsr-
ar blaðaútgáfu og þess stjórn-
skipulags, sem við búum við. En
spurning er hversu afgerandi afl
blöðin eru í raun og veru.
Guðmundur Björnsson landlæknir
sagði í Lögréttugrein 1912 um
Björn Jónsson látinn: „Blöðin eru
ekki sjöunda stórveldið eins og
sagt hefur verið. Þau eru stærsta
veldi nú á dögum í hverju því
landi, þar sem allir eru læsir." Þó
að blaðaútgáfan hafi vaxið síðan
þetta var skrifað, hygg ég að
ýmislegt sé ofsagt með þessum
orðum.
Víst er að margir hafa þó
nokkrar áhyggjur af ofurveldi
blaðanna. Að sjálfsögðu eru þau
áhrifamikil og þau eru vissulega
mikið afl í þjóðfélaginu. En að
minni hyggju er of mikið gert úr
áhrifamætti blaðanna. Ég held að
þau móti t.a.m. ekki svokallað
almenningsálit í jafn miklum
mæli og. oft er haldið fram. Hér
hafa meVm til marks um þessa
staðhæfingu unnið mikla kosn-
ingasigra án þess að ráða yfir
flokksmálgagni. í þessu sambandi
má nefna kosningasigur Hanni-
bals Valdimarssonar 1971 og
árangur Alþýðuflokksins í kosn-
ingunum sl. sumar. í Efnahags-
bandalagskosningunum í Noregi
1972 sigruðu einnig þeir, sem
höfðu áróðursvind blaðanna í
fangið.
Með fullum sanni verður því
ekki sagt, að lýðurinn dansi
óafvitandi eftir því sem blöðin
segja. Áhrif þeirra eru miklu
fremur fólgin í því að stjórna því
um hvað daglegar umræður í
þjóðfélaginu snúast. Þau hafa
m.ö.o. áhrif á umræðuefnin og þau
hafa í hendi sér hvaða upplýsingar
komast á framfæri og yfir hverju
er þagað. Sjálf mótun almennings-
álitsins fer á hinn bóginn að
talsverðu leyti fram á skrafsam-
komum eins og þessari, kaffitím-
um á vinnustöðúm og saumaklúbb-
um.
Smásjá
fjölmiðlanna
En hvað sem þessum sjónarmið-
um líður er ljóst, að blöðin eru
áhrifamikið afl í þjóðfélaginu og
ábyrgð þeirra mikil að sama skapi.
Öll stjórnmálastarfsemi í landinu
hefur í vaxandi mæli farið fram
undir smásjá fjölmiðla. Áður lutu
blöðin alfarið boðvaldi einstakra
flokka og flokksleiðtoga. En þau
hafa smám saman verið að öðlast
nýtt hlutverk með því að brjóta
mál til mergjar upp á eigin spýtur.
í vaxandi mæli hafa blöðin reynt
að leggja sjálfstætt mat á gildi
röksemda stjórnmálamanna, og
þær forsendur, sem hverju sinni
eru sagðar liggja að baki ákvörð-
unum þeirra. Þau ákveða sjálf en
ekki stjórnmálamennirnir, hvaða
upplýsingar eru dregnar fram í
dagsljósið. Vinnubrögð af þessu
tagi eru á margan hátt nýmæli
fyrir stjórnmálamenn vanans og
því hefur oftar en áður kastast í
kekki milli þeirra og blaðanna.
Þriðja aflið
Með þessu móti verða blöðin
þriðja aflið í stjórnmálunum á
milli kjósenda og stjórnmála-
manna. Engum vafa er undirorpið
að vönduð blaðamennska af þessu
tagi er til þess fallin að styrkja
lýðræðisskipulagið. Tomas Barnes
ritstjóri The Times á fyrri hluta
19. aldar sagði einhverju sinni, að
blöðin væru ekki tæki ríkisstjórna
til þess að hafa áhrif á fólk heldur
tæki fólksins til þess að hafa áhrif
á ríkisvaldið. Þetta voru orð
hugsjónamanns og brautryðjanda
í frjálsri blaðamennsku.
Sú þróun, sem hér hefur átt sér
stað undanfarna tvo áratugi frá
flokksblaðamennsku til sjálf-
stæðrar blaðamennsku er í anda
þessara fyrri aldar ummæla. Við
erum því engir brautryðjendur í
þessum efnum heldur sporgöngu-
Að þjóna hugsjón-
inni, lúta lögmálinu
en ekki valdboði