Morgunblaðið - 09.06.1979, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. JÚNÍ1979
1 Hnrgaji Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Ritstjórnarfulltrúi Þorbjörn Guömundsson.
Fróttaatjóri Björn Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson
Ritstjórn og skrifstofur Aöalstræti 6, sími 10100.
Auglýsingar Aöalstræti 6, sími 22480.
Afgreiðsla Sími 83033
Askriftargjald 3000.00 kr. á mánuði innanlands.
í lausasölu 150 kr. eintakiö.
Slíðrum sverðin
— semjum frið
Sjaldan, ef nokkru sinni í sögu lýðveldisins, hefur verið
dekkra í álinn í þjóðarbúskap Islendinga. Engu er líkara en
atburðarás líðandi stundar leggi stein við stein í vegartálma á
lífskjaraleið þjóðarinnar.
Farmannaverkfallið hefur staðið á annan mánuð með
óhjákvæmilegum afleiðingum vegna stöðvunar á flutningi
aðfanga til atvinnugreina og afsetningu framleiðslu okkar.
Þessar afleiðingar segja til sín í öllum landshlutum og flestum
atvinnuþáttum þjóðfélagsins.
Verðþróun olíu á heimsmarkaði og óhagstæð verðviðmiðun
olíuinnflutnings frá Sovétríkjunum hefur komið sem reiðarslag
yfir undirstöðuatvinnuveg þjóðarinnar, sjávarútveginn, og
valdið því, að fiskiflotanum hefur verið stefnt til hafnar.
Langvarandi stöðvun fiskveiðiflotans og þar með fiskvinnslunn-
ar þýðir hrun í íslenzku þjóðfélagi og stefnir þjóðarbúskap
okkar, atvinnuöryggi og lífskjörum í bráða hættu.
Vorharðindi hafa komið illa niður á landbúnaði, einkum
sauðfjárbúskap. Þegar afleiðingar þeirra bætast við þann
vanda, sem fyrir er, vegna umframframleiðslu og útflutnings-
bóta, sem fyrst og fremst á rætur í langtum örari verðbólguþró-
un hér á landi en í markaðslöndum, blæs ekki byrlega fyrir
bændum. Ástæða er til að óttast, að afleiðingar leiði til þess að
mun fleiri bændur flosni upp en verið hefur á undanförnum
árum. í því sambandi er skylt að minna á, að vel flestir
þéttbýlisstaðir á íslandi byggja helft atvinnutækifæra og
afkomumöguleika á aðliggjandi landbúnaðarhéruðum: úr-
vinnslu búvara og verzlunar- og iðnaðarþjónustu við bændur.
Verkbann, sem boðað hefur verið til sem mótaðgerð
vinnuveitenda vegna verkfalla, getur, ef framkvæmt verður,
haft mjög víðtæk áhrif í íslenzku atvinnulífi og stöðvað
starfsemi langt út fyrir þann ramma, sem því í fljótu bragði
virðist settur. Einstakir starfshópar í atvinnurekstri utan þessa
ramma kunna að grípa til „samúðaraðgerða“, er stöðva margs
konar fyrirtæki og um leið vinnu annarra starfsmanna þeirra.
Keðjuáhrif þessarar aðgerðar, ef til kemur, verða ekki séð fyrir,
en skylt er að horfast í augu við afleiðingar hennar sem annarra
uppákomna í þjóðfélaginu.
Loks verður að nefna það ráðleysi og samstöðuleysi, sem
einkennt hefur stjórnarsamstarfið frá upphafi þess. Óttinn við
kosningar, og hann einn, heldur ríkisstjórninni saman, en
samstaða innan stjórnarliðsins er ekki fyrir hendi, hvorki um
eitt né neitt. Við ríkjandi aðstæður er sýndarstjórn af þessu tagi
verri en engin, enda er traust þjóðarinnar á stjórninni hið sama
og traust stjórnarflokkanna hvers í annars garð. Dæmigerð er
sú uppljóstrun Tímans, málgagns forsætisráðherra, í gær, að
framkvæmdastjórn Alþýðubandalagsins hafi sent trúnaðar-
mönnum sínum herhvöt, þar sem menn eru beðnir að setja sig í
stríðsstellingar vegna gliðnunar milli stjórnarflokka.
Við ríkjandi aðstæður í þjóðfélaginu er ekki að undra að ugg
setji að mönnum. Þessi uggur spannar allt þjóðlífið, er hinn
sami í röðum launþega og vinnuveitenda. Forystumenn
fyrirtækja og atvinnugreina horfa fram á meiri óvissu um
rekstrarafkomu og starfsmöguleika en um langt árabil.
Stjórnendur launþegafélaga horfa.fram á samdrátt í atvinnu-
rekstri, sem þegar er tekið að gæta, ekki sízt í byggingariðnaði,
en getur breiðst út til allra atvinnugreina þjóðfélagsins, ef fram
heldur sem horfir. — Samdráttur, að ekki sé talað um langtíma
stöðvun í verðmætasköpun í þjóðarbúinu, hlýtur fyrr en síðar að
setja sín mörk á lífskjör þjóðarinnar, bæði sem heildar og
einstaklinga. Svo langt er gengið að gam'alt óyndisúrræði,
landflóttinn, er ekki fátítt umræðuefni meðal almennings í
landinu.
Við þær aðstæður, sem nú hafa skapast í þjóðfélaginu, felst
lítil lækning í bræðravígum. Hrikaleg stéttaátök, nokkurs konar
ný Sturlungaöld, verður ekki leið til farsældar. Vandamál verða
sjaldan leyst með kröftunum einum, ef hyggindi eru lögð til
hliðar. Þvert á móti verður nú að höfða til sáttfýsi þegna og
þjóðar; samstarfs skipshafnarinnar, ef skútunni á að bjarga til
hafnar. — Víðast í þjóðfélaginu, í hverri starfsstétt, búa öfl
sáttfýsi og samstöðu. Það eru þessi öfl sem þarf að virkja til
samstöðu og samstarfs. Það er hinn þögli meirihluti þjóðarinnar
sem þarf að rísa upp og segja: hingað og ekki lengra — það má
leiða okkur fram á hengiflugið, en ekki fram af því.
Morgunblaðið hvetur alla góða þjóðfélagsþegna, ábyrga
forystumenn launþegasamtaka og vinnuveitenda, öll ábyrg
þjóðfélagsöfl, til samstöðu um að leysa þá alvarlegu vá, sem nú
ógnar þjóðarbúskap okkar, efnahagslegu sjálfstæði, atvinnu-
öryggi og lífskjörum. „Litla þjóð, sem átt í vök að verjast, vertu
ei við sjálfa þig að berjast."
A ROKSTOLUM
________HANNES_________
HÓLMSTEINN GISSURARSON:
Austurríski hagfræðingurinn og nóbelsverðlauna-
hafinn Friedrich A. Hayek, sem er líklega fremsti
hugsuður frjálshyggjunnar á tuttugustu öldinni, gaf
snemma á þessu ári — áttræður að aldri — út þriðja
og síðasta bindi ritsins Frelsis, laga og lagasetningar
(Law, Legislation and Liberty, Routledge and Kegan
Paul 1979), sem hann hefur unnið að síðustu árin.
Mér barst það fyrir skömmu og ætla að segja örfá orð
um það í þessari grein, með því að Þjóðviljaritstjór-
inn Árni Bergmann hefur þegar ráðizt nokkrum
sinnum á það, þótt hann hafi ekki lesið það, heldur
aðeins ritdóma í brezkum blöðum („ólyginn sagði
mér...“). En rækilegri umsögn um þetta merka rit
allt bíður betri tíma.
Hayek nefnir þetta bindi:
„Stjórnskipulag frjálsra manna"
— og má skipta því í þrjá hluta.
í fyrsta hlutanum ræðir hann
um vanda vestræns fulltrúalýð-
ræðis. Hann er sá, að hinir
lýðræðislega kjörnu fulltrúar,
þingmennirnir eða stjórnmála-
mennirnir, sem hafa (og geta
ekki haft annað en) endurkjörið
að viðmiði, kaupa sér það með
aukinni þjónustu ríkisins við
þrýstihópana svonefndu. Vald-
svið ríkisins þenst þannig út, en
valdsvið einstaklingsins dregst
saman — þangað til einstakl-
ingsfrelsið verður að engu og
réttarríkið fellur. Með öðrum
orðum útrýmir samkeppni
stjórnmálamannanna um at-
kvæðin þeirri samkeppni fram-
leiðendanna um hylli neytend- Friedrich A. Hayek
NÝ BÓK
FRIEDRICHS
A. HAYEKS
anna, sem er forsenda góðra
lífskjara. Stjórnmálin útrýma
framleiðslunni. Stjórnarfarið í
ríki fulltrúalýðræðisins felst í
samkomulagi þrýstihópanna um
að sinna kröfum hver annars á
kostnað ríkisins — það er: alls
almennings, þegar til lengdar
lætur.
Hayek deilir á fulltrúalýðræði
í venjulegri, vestrænni mynd
þess. Hann er þó Iýðræðissinni
og hefur miklar áhyggjur af því,
að menn hafni lýðræði vegna
galla fulltrúalýðræðis. En hvaða
lýðræði velur hann? Hann segir,
?? lýðræði sé bezta tækið, sem
menn hafi fundið, til að varð-
veita einstaklingsfrelsið. Aðal-
kostur lýðræðis er auðvitað sá,
að valdsmennirnir missa ríkis-
valdið, ef þeir misnota það.
Lýðræðið, sem Hayek velur, er
þannig ekki ótakmarkað meiri-
hlutaræði — sem á sér ekki aðra
talsmenn en lýðskrumarana og
Árna Bergmann — heldur um-
fram allt tæki til að skipta
friðsamlega um valdsmenn.
En kostur getur verið galli, ef
hann er í óhófi. Endurkjörslöng-
unin, sem rekur stjórnmála-
mennina til þess að fullnægja
þörfum almennings, getur líka
rekið þá af hinum gullna meðal-
vegi einkaframtaks og ríkis-
valds, þannig að þeir fullnægi
öðrum þörfum þeirra en þeim,
sem ríkið á að réttu lagi að
fullnægja, brjóti markaðslög-
málin, en refsingin fyrir það sé
kreppan, sem sé á Vesturlönd-
um, þar sem saman fara at-
vinnuleysi og verðbólga. Megin-
reglan eigi að vera sú, að ríkið
fari ekki með vald sitt inn á þau
svið, þar sem frjáls samkeppni
framleiðenda sé eða geti verið í
reynd.
í öðrum hluta bókarinnar
bendir Hayek á eina lausn þessa
vanda fulltrúalýðræðisins, og
sneri Árni Bergmann mjög út úr
ábendingu hans. Hayek dregur
upp mynd af stjórnskipulagi, þar
sem framkvæmdarvaldið og
lagasetningarvaldið er skilið
miklu betur að en er í vestræn-
um lýðræðisríkjum. Lagasetn-
ingarvaldið verði hjá samkomu,
sem setji keppni borgaranna að
markmiðum þeirra þær almennu
leikreglur, sem lög eru, svo sem
hegningarlög. Til þessarar sam-
komu verði ekki kjörnir fulltrú-
ar flokka eða hagsmunahópa,
heidur einstaklingar. Því leggur
Hayek til, að árlega kjósi þeir,
sem séu 45 ára það árið, nokkra
einstaklinga á samkomuna til 15
ára úr hópi jafnaldra sinna, og
séu hinir kjörnu aðeins kjör-
gengir einu sinni. Samkomu-
mennirnir hafi þannig ekki
endurkjörið að viðmiði (og
reyndar er meðalaldurinn 52 V2
ár, lægri en á flestum þingum
lýðræðisríkjanna). En fram-
kvæmdarvaldið verði hjá venju-
legu þingi og þeirri ríkisstjórn,
sem það velji. Það þing taki þær
einstöku ákvarðanir, setji ein-
stakar reglugerðir og semji
fjárlög, sem þingmenn (og ráð-
herrar í umboði þeirra) taka nú
á tímum, stjórni með öðrum
orðum rekstri ríkisins, en vald
þess takmarkist bæði af stjórn-
arskrá og settum lögum. Til
þessa þings verði kjörnir fulltrú-
ar flokka í almennum kosning-
um með nokkurra ára millibili,
en Hayek telur mjög koma til
mála, að þeir, sem þiggi laun hjá
ríkinu, hafi ekki kosningarrétt
til þessa þings — fái ekki að
semja við sjálfa sig.
Tillögur Hayeks eru óvenju-
legar og koma illa við „hina nýju
stétt" atvinnustjórnmálamanna
og aðstöðubraskara, sem starfar
í skriffinnskubákninu og nýtur
skömmtunarvalds síns. Hún ótt-
ast auðvitað ekkert fremur en
aðhald frjálsrar samkeppni, því
að hún er sjálf ekki samkeppnis-
hæf á markaðnum. Ég er
þó ekki viss um, að lausn Hayeks
sé heppileg, og held, að einkum
verði að reyna að leysa vanda
vestræns fulltrúalýðræðis með
betri og almennari skilningi á
eðlilegri verkaskiptingu ríkis,
frjálsra samtaka og einkafram-
taks — með gagnbyltingu í hug-
myndaheiminum, þannig að
ríkisafskiptasinnar séu hraktir
úr vígjum sínum með röksemd-
um, því að þær eru nægar. Það
breytir því þó ekki, að vandinn
er mikill og krefst lausnar.
I þriðja og siðasta hluta
bókarinnar ræðir Hayek um
tortímingaröflin, sem séu að
verki í hugmyndaheimi vest-
rænna manna. Hann segir, að
reglur séu ekki annaðhvort sett-
ar eða náttúrlegar, heldur einnig
þróaðar, þær geti verið hefðir.
Menningin hafi orðið til við
langa þróun, víxlverkun mann-
legra vitunda, samkeppni hug-
mynda, sífellda ögun þeirra til-
hneiginga, sem fylgja manninum
úr dýraríkinu. Oftrú samhyggju-
manna (sósíalista) á skipulagn-
ingu sé vegna ofmats á mætti
einstakra mannshuga og blindr-
ar dýrkunar náttúruvísindanna.
Menningin skapi eins manns-
hugann og hann menninguna.
Hayek telur, að einstaklings-
frelsið sé skilyrði fyrir fram-
þróuninni, en það verði að vera
innan takmarka laga og siða —
þeirrar menningar, sem orðið
hafi til við sífellda samkeppni
mannanna um að ná sem beztum
árangri. Tveir spámenn tuttug-
ustu aldar séu spellvirkjar. Karl
Marx skildi ekki þróun markaðs-
skipulagsins. Og Sigmund Freud
skildi ekki, að menningin fælist
í ögun, jafnvel bælingu, tilfinn-
inga og tilhneiginga. Sálfræð-
ingar, sem vinni í anda Freuds,
ætli að frelsa menn frá almennu
siðferði, en sleppi reyndar villi-
manninum lausum í manninum.
(Hayek segir, að sér komi ekki á
óvart, að margir afkastamestu
hryðjuverkamenn síðustu ára
hafi numið félagsfræði eða sál-
fræði í háskólum.).
Hayek berst gegn hjátrú tutt-
ugustu aldarinnar, gegn tilraun
samhyggjumanna og hjáfræð-
inga til þess að snúa mannkyn-
inu af þeirri leið út úr ánauðinni,
sem það lagði á fyrir mörgum
árþúsundum. Sú barátta er ekki
einungis þörf, heldur einnig lífs-
nauðsynleg. Hayek gegnir ekki
sama hlutverkinu með frjáls-
hyggjumönnum og Marx með
róttæklingum, hann er ekki spá-
maður þeirra, því að þeir, sem
eru sjálfstæðir í hugsun, þurfa
enga spámenn, heldur umfram
allt snjall hagfræðingur og
heimspekingur. Og hið nýja og
merka þriggja binda rit hans
verða allir þeir að lesa, sem hafa
áhuga á stjórnmálum.