Morgunblaðið - 16.06.1979, Qupperneq 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. JÚNÍ1979
Sögur
af
Stefánum tveim
Guðrún Helga Sederholm:
TVÆR SÖGUR AF STEFÁNI.
73. bls.
Bókaútg. Örn og Örl. hf. 1979.
SUMIR höfundar skrifa vegna
stílsins. Aðrir vegna efnisins.
Guðrún Helga Sederholm telst til
síðarnefnda flokksins. Saga henn-
ar gaeti eins verið í ritgerðarformi.
Þetta er dæmisaga — og jafn--
framt ádeilusaga, hygg ég megi
segja. Höfundurinn byrjar á for-
mála. Það er móður í konunni. »Ár
. barnsins 1979. Verða fleiri börn
hamingjusöm árið 1979 en önnur
ár? Erum við fullorðna fólkið ef til
vill bara að friða samviskuna með
þyí að tileinka börnum þetta eina
ár?« spyr Guðrún Helga.
Dæmisaga, sagði ég, raunar eru
þær tvær. Sömu persónur, sömu
nöfn, en aðrar aðstæður. I fyrri
sögunni eru foreldrar Stefáns litla
forstandsfólk. í seinni sögunni
logar allt í fylliríi og slagsmálum
sem endar náttúrulega með lög-
regluheimsókn og skilnaði. En
Stefán litli er býsna nærri því að
vera samur og jafn báðar sögurn-
ar í gegnum. í báðum er hann
misskilinn og í rauninni forsmáð;
ur þó með mismikilli áherslu sé. í
fyrri sögunni er hann haldinn
þeirri áráttu að skríða undir borð
og híma þar einn með hugsunum
sínum. Hann langar að spyrja og
fræðast, blanda geði við fullorðna
fólkið, en árangurinn er tregur:
»Hann var orðinn hálfragur við að
spyrja eins mikið og áður því
stundum fékk hann engin svör,
bara grettu,
dauflegt bros
eöa hausahrist-
ing.«
Frá sjónar-
miði fullorðna
fólksins lítur
þetta þó öðru
vísi út og endar
sagan með þess-
um orðum:
»Stefáni leið
yfirleitt vel,
hann var elsk-
aður af öllum í
fjölskyldunni og
fékk þá athygli
og umhyggju
sem hann bað
um, stundum
meira. Enda
sagði amma oft
að hann væri
eins mikið
kysstur og fót-
urinn á Sankti
Pétri.«
I seinni sögunni er útlitið
ískyggilegra og getur Stefán nú
ekki leitað til neins nema Lilju,
eldri systur sinnar, sem reynist
ekki aðeins bjargvættur Stefáni
litla heldur lífakkeri alls hins
hrjáða heimilis. Sumar lýsingarn-
ar í þeim hluta bókarinnar eru
naumast við barna hæfi eins og
stundum er sagt.
Guðrún Helga skrifar einarð-
lega en ekki með neinum glæsi-
brag og ætlar sér það sennilega
ekki, kýs heldur að klæða stíl sinn
hversdagsbúningi. Ekki leikur vafi
á að lýsingar hennar eiga stoð í
veruleika. Mörg börn alast upp við
skilningsleysi foreldra, og botn-
laus óregla af því tagi sem lýst er
í seinni sögunni er að minnsta
kosti til þótt ekki sé hún algeng og
bitnar þá á börnunum eins og
öðrum. Umhverfi barnsins er ann-
að í borg nú á tímum en var í sveit
á dögum afa og ömmu. Það krefst
nýrra úrræða og endurnýjaðs
skilnings á þörfum barna. Hitt er
annað, að skilningsleysi, tillits-
leysi, þjösnaskapur, óregla og
vandamál af slíku tagi hafa alltaf
verið til og verða alltaf til. Fyrir
fjörutíu árum skrifaði Guðrún
Jónsdóttir frá Prestsbakka skáld-
söguna Fyrstu árin um svipað efni
og Guðrún Helga bregður hér
undir brennigler, en á allt öðrum
grundvelli vitanlega þar sem sú
saga gerist í allt annars konar
umhverfi og við gerólíkar aðstæð-
ur. Jenna og Hreiðar lýstu í
sögunni Stelpur í stuttum pilsum
afstöðu unglinga til óreglusamra
foreldra. Kynslóðabilið hefur allt-
af verið til og því miður verður
það aldrei brúað til fulls. Sá, sem
telur að allt hafi verið gott í gamla
daga en allt sé illt nú á dögum,
blekkir sjálfan sig. Ég segi þetta
ekki vegna þess að nokkurs staðar
komi fram í þessari bók Guðrúnar
Helgu að hún sé haldin slíkum
blekkingum heldur sakir hins að
slíkur misskilningur skýtur oft
upp höfði þar sem maður á hans
hreint ekki von — og vissulega
hefði mátt koma skýrar fram í
þessum sögum á hvað Guðrún
Helga er í raun og veru að deila,
hvað hún er að fara, hvað hangir á
spýtunni. Tvær sögur af Stefáni
eru góðar svo langt sem þær ná, en
lýsa of skammt. Mér sýnist Guð-
rún Helga einangra um of sögu-
svið sitt, einangra hluti sem í
lífinu og raunveruleikanum
standa í órofa samhengi við aðra
hluti. Ég er ekki á móti stuttum
sögum, en tel að þessar sögur
hefðu þurft að vera bæði lengri og
fyllri.
Það er svo spurning út af fyrir
sig hvers vegna Guðrún Helga
velur þetta form, skáldsöguform-
ið, í stað þess að skrifa ritgerð. Er
það vegna þess að íslendingar séu
svo grunnmúraðir í skáldskap að
þeir vilji ekki
lesa um vanda-
málin í samfé-
laginu nema
þeim sé sagt
efnið í sögu?
Treystum við
ekki á ritgerðar-
formið? Eða vill
höfundurinn
ekki tjá sig
nema svona —
undir rós?
Hugsanlega
velur höfundur
þetta form til að
eiga hægara
með að lita
dökkt og ljóst.
Fyrirgangurinn
í seinni sögunni
er allsvakaleg-
ur. Hann er al-
dökkur. En
samheldni
systkinanna í
sömu sögu er
næstum með ólíkindum —
nálgast að vera eins og í róman-
tísku ævintýri frá nítjándu öld.
Hún er öll í ljósu. Því meira sem
börnin sjá af hinu illa, því betri
verða þau hvort við annað. Getur
hyski af því tagi sem sagan greinir
frá endurnýjast í slíkum afkom-
endum, er þetta ekki að sniðganga
erfðafræðina? Ástandið hefur þau
áhrif á Stefán litla að hann
stirðnar í doða og stjarfa, hverfur
inn í sig, v^rður einmana: Því
meira sem foreldrarnir andskot-
ast því hægara hefur hann um sig.
»Lífið hélt áfram en skildi Stefán
eftir.« — Endir!
Vitað er að börn, sem hreppa illt
atlæti heima hjá sér, hefna þess
oft á götunni, í skólanum, eða
síðar — á skemmtistaðnum eða
vinnustaðnum. Þeirri hlið mál-
anna er ekki lýst hér. Guðrún
Helga leitast við að tjá viðbrögð
barns við tilteknum, afmörkuðum
og einangruðum atferlisdæmum
misgóðra foreldra. Sagan stefnir
ekki hátt sem skáldverk, enda
tilgangssaga frá upphafi til enda.
Ekki er þó þar með sagt að
Guðrún Helga skrifi ekki með
tilþrifum, að minnsta kosti stund-
um. Það er talsverður kraftur í
henni þegar öllu er á botninn
hvolft.
Búkmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
Guðrún Helga Sederholm.
Kári Eiríksson er sérstætt fyrir-
bæri í íslenzkri myndlist, ef hægt er
að flokka viðleitni hans, þessa
furðulegu loftfimleika með
pentskúfinn, til íslenzkrar myndlist-
ar. Allir, er eitthvað þekkja til
alþjóðlegra myndlistar, verða fljót-
lega varir viö áhrif úr mörgum
áttum í myndheildum hans, sem
ekki væri frágangssök, ef það væri
ekki í þá veru, að stílbrögðunum er
hrært saman, hvort sem það fellur
við lífæöar og ryþma heildarinnar
eða ekki.
— Kári tileinkaöi sér viss stíl-
brögð, er hann dvaldi í Flórenz í
eina tíö, og hefur haldið tryggö viö
þau allar götur síðan, en í ýmsum
útgáfum. Þar umgekkst hann aöal-
lega hóp amerískra myndlistar-
manna og er meira en sennilegt, að
þessi sérstaki stíll sé tilkominn út
frá áhrifum þessara kynna og aö
félagar hans hafi sjálfir blandaö
saman áhrifum frá landa þeirra,
Andrew Wyeth, og franska málar-
anum Bernard Buffet. Undirritaður
kannast mjög vel við þessa blöndu
og hennar sér t.d. staö víða í
Evrópu og er m.a. mjög áberandi í
rammaverzlunum og þá í lélegri
útgáfu. Kári bætir hér við Ijóðræn-
um áhrifum af suðrænum uppruna,
bæði héðan úr álfunni og Mexíkó.
Það er gefiö mál, aö það þarf
mikið hugvit og mikla vinnu, ef
takast skal að vinna sterkar mynd-
heildir úr jafn ólíkum áttum og hér
á sér stað, en eftir myndum Kára
Myndlist
eftir BRAGA
ÁSGEIRSSON
að dæma, virðist honum einmitt
flest betur gefið en löng yfírseta yfir
sama málverkinu. Allflestar mynd-
irnar á sýningu Kára að Kjarvals-
stöðum bera það Ijóslega með sér,
að hér sé um skorpuvinnubrögð aö
ræða og að hann sé hamhleypa
með pentskúfin, taki hann á annaö
borð á honum.
— Hinn mikli franski myndhögg-
vari Auguste Rodin mælti eitt sinn í
heyrandi hljóði: „Öll list mín byggist
á því að stela frá öðrum mynd-
höggvurum en „nota bene“ þaö er
ekki sama hvernig það er gert,
þetta eru allt brotabrot annarra
myndhöggvara að viðbættum per-
sónuleika mínum“. — Þetta var
kaldranalegur framsláttur en engu
að síður hárréttur, og hér mælti
maöur, er tekist haföi aö móta einn
persónulegasta stíl samtíðar sinnar
í höggmyndalist og var að auki
frábær teiknari.
Það gefur auga leið, að allir
listamenn eru undir áhrifum frá
öðrum listamönnum og að
persónulegur stíll er þá að sjálf-
sögðu samruni margvíslegra áhrifa,
innsæi viökomandi einstaklings á
umhverfi sitt og samtíð svo og eðli
sjálfs hans og uppruni. — Þannig
hlýtur þaö að vera vafasamt, er
Kári telur sig geta heimfært öll áhrif
sín til Dýrafjarðar, — flutt hluta
heimslistarinnar, — blóð, tár og
svita ótal annarra myndlistarmanna
á heimaslóðir, svo sem þá er hann
segir: „ég er sprottinn úr dýrfirzk-
um jarðvegi, þaðan hef ég allt
mitt“, — og einnig: „sá er illa
settur, er þekkir ekki sinn uppr-
una“!
— Hvaöan skyldi íslenzkum
listamönnum koma sú hugmynd og
heimild aö tengja erlenda lista-
strauma og áhrif alfarið bláma
æskustöðva sinna í stað þess að
tala hreint út og segja sem svo:
„þetta eru áhrif víða aö úr heimin-
um, sem ég hefi meðtekiö meö
kenndum uppruna míns, — eins
konar blanda heimslistarinnar og
lítils dalverpis, þar sem ég fæddist
og ólst upp (svo gripið sé til
skáldlegrar samlíkingar).
Undirritaður var á sínum tíma
nokkur ár í vegavinnu á Vestfjörð-
um, bæði á heiðum uppi og í dölum
niðri, — var þar áður skkamma
hríð í sveit og hefur ferðast vítt um
Vestfirði og Breiöafjarðareyjar.
Þetta er hrikalegur en þó dásam-
legur hluti af landinu, landslagið
fjölskrúðugt og magnað. Ég þykist
jaekkja landið og Vestfirði í römm-
um kveöskap Jóns Helgasonar:
„Kögur og Horn og Heljarvíkr huga
minn seiöa löngum;/ tætist hið
salta sjávarbrim/ sundur á grýttum
töngum;/ Hljóðbunga við Hroll-
augsborg/ herðir á stríðum söng-
um,/ meöan sinn ólma organleik/
ofviðrið heyr á Dröngum.
— Myndir Kára Eiríkssonar
vekja hinsvegar upp hjá mér allt
aðrar kenndir. Ég sé flottheitin
gjörla ásamt gnótt af suðrænu
skrauti, en ekki nakinn íslenzkan né
vestfirskan veruleik.
Vinsældir mynda Kára eru dálítið
merkilegt fyrirbæri, en þó er ekki
ástæöa til annars en að óska
honum til hamingju með þær og
aðra velgengni.
Eitt sinn var ég staddur aö
Bifröst í Borgarfirði og naut þess
aö slappa af í veitingasalnum á
fögru sumarkvöldi. Á veggjunum í
kring héngu málverk eftir nokkra af
höfuðmeisturum okkar og svo ein
mynd eftir Kára (svo sem í öllum
húsakynnum Samvinnuhreyfingar-
innar um gjörvallt ísland). Mér
hugkvæmdist þá aö spyrja frammi-
stöðustúlkurnar, eina af annari,
hvaöa málverk hrifi þær mest, —
það kom fát á þær flestar er ég
spurði, líkast því sem þær sæju
myndirnar í fyrsta skipti, en bentu
svo eftir nokkra umhugsun á mynd
Kára, ein af annarri. Mér varð þetta
umhugsunarefni og er ennþá, en nú
er ég lít málverk Jóhannesar Kjar-
vals á veggjum veitingastofu
Myndlistarhússins á Miklatúni,
rólegar, magnaöar, safaríkar og
jarðbundnar, og ber svo saman við
allt skrautið og flottheitin í mál-
verkum Kára Eiríkssonar í vestri
sal, — þá finnst mér andstæðurnar
slíkar, að helst dytti mér í hug sem
hliöstæöa í samanburðarfræði,
Beethooven og Elton John. Þessir
karlar eiga sína tryggu aðdáendur
og megi báðir hóparnir una vel og
sælir við sitt.
Litið á sýninguna í heild þykir
mér sem fyrr styrkur Kára Eiríks-
sonar liggja í hinni Ijóðrænu kennd.
Þaö getur að líta góða hluti í nær
hverri einustu mynd, en þessi
óskiljanlega ástríða hans að bæta
viö flottum línum og leiftursnöggum
strikum deyða þær einnig næstum
allar. Hér kemur það greinilega
fram, að vinnubrögðin eru ekki
nægilega yfirveguð né hnitmiðuð,
strika- og línuheimurinn ekki nægi-
lega sannfærandi né lífrænn
(organískur). Ég nefni hér sem
dæmi einungis tvær myndir, þar
sem strik og línur íþyngja ekki,
„Logn“ (15) og „Selströnd" (35), og
hvílíkur munur! Af myndum, sem
eru byggðar að mestu upp á
strikum og án Ijóðræns bakgrunns,
er mér minnisstæðust myndin
„Heysáta" (11). Ég vildi mjög gjarn-
an sjá miklu fleiri slíkar myndir frá
hendi Kára Eiríkssonar, í senn
einfaldar og heilsteyptar.
Bragi Ásgeirsson.
Bókmennllr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
August Strindberg:
RAUÐA HERBERGIÐ.
Lýsingar úr lííi
listamanna og rithöfunda.
Hjörtur Pálsson íslenzkaði.
Almenna bókafólagið 1979.
RAUÐA herbergið lýsir lífi lista-
manna og rithöfunda í Stokkhólmi
á tímum Strindbergs og mun
rithöfundurinn Arvid Falk, ein
helsta persóna skáldsögunnar, að
nokkru vera hann sjálfur. Rauða
herbergið dregur upp myndir af
ráðvilltum og svallsömum lista-
mönnum og hégómalegri mennta-
August Strindberg.
Hjörtur Pálsson.
stétt og eru skeyti Strindbergs
mörg og vægðarlaus.
Það eru þó ekki fyrst og fremst
listamenn og ýmiskonar fólk í
kringum þá sem Strindberg vegur
að. Rauða herbergið er ádeilusaga