Morgunblaðið - 22.07.1979, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. JÚLÍ 1979
21
erlendis, því að þá hef ég verið í
fríi frá leikhúsinu og getað gengið
áhyggjulaus að æfingum á hverj-
um degi. Mér buðust reyndar úti
mörg freistandi leikstjórnartilboð.
Ég tók einhverjum, en hafnaði
þeim flestum og tók þetta starf
fram yfir. Það er kannski og seint
núna...
Hvaða hlið persónuleikans hef-
urðu einkum þurft að snúa fram í
þessu starfi?
Ég er nú ekki fær um að
dæma það sjálfur. En ég hef þó
stundum á tilfinningunni, að mín-
ir samstarfsmenn leiti ekki nóg
eftir því sem ég tel sjálfur minn
styrk, en vilji heldur að ég geri
eitthvað, sem ýmsir aðrir gætu
gert.“
Starfið gæti með öðrum orðum
verið meira listræns eðlis?
„Já, en þá þyrfti líka meira
starfslið; mér finnst ég oft vera
hálfgerð miðstöð eða símaþjón-
usta. Þjóðleikhússtjóri ætti að
mínu viti að vera minni skrif-
stofumaður og aðstoða meira við
að láta hugmyndir fæðast og vaxa.
En þessi aðstaða hans hér er
ekkert einsdæmi því miður. Því er
eins háttað á nágrannalöndunum,
og m.a.s. Ingmar Bergman varð að
setja það sem skilyrði fyrir leik-
hússtjórastarfi sínu í Dramaten í
Stokkhólmi, að hann fengi að
leikstýra jafnhliða því. Ástandið
er hins vegar verra hér vegna
mannfæðar."
Stundum hefur það frétzt út úr
leikhúsinu, að þú hafir gripið
fram fyrir hendur leikstjóra á
æfingatímum, t.d. vegna þess að
lengd sýningar hafi verið orðin
of mikil. Hafa slík afskipti ein-
göngu verið vegna tímalengdar
eða kostnaðar?
„Þarna komum við inn á mjög
athyglisverða spurningu: Ef leik-
hússtjóri er valinn til yfirstjórnar
í krafti þekkingar sinnar á leik-
húsi, hversu mikið á hann þá að
skipta sér af starfi listamanna
hússins? Eiga þeir að hafa alger-
lega frjálsar hendur? — Með
árunum lærist manni að þekkja
þarfir og óskir leikstjóra innan
leikhússins, hvenær og hvort þeir
vilja að gripið sé inn í þeim til
hjálpar. Sumir vilja það alls ekki.
Þetta er fínlegt mál, leikstjóri ber
mikla ábyrgð. Og ég held það sé
vont að vera alltaf að klippa af
honum vængina. Hins vegar er
þörf á aðgerðum ef vinna, sem
hófst vel, virðist ætla að enda í
upplausn og ringulreið. Nýlega tók
t.d. leikhússtjóri norska Þjóðleik-
hússins sýningu út daginn fyrir
frumsýningu af þessum sökum. Og
ég á eina ekki ósvipaða minningu
frá starfi mínu í leikhúsunum hér.
En þarna er erfitt að dæma, því að
þótt æfingar virðist hafa gengið
illa, getur sýningin runnið saman
tvo síðustu dagana."
Það virðist þá sem leikhússtjór-
inn hafi talsverð áhrif á svið
leiklistarinnar f húsinu jafnóð-
um. Hvaða mynd heldurðu að
leikhúsgestir hafi af því?
„Ef illa fer, er það leikhússtjór-
anum að kenna, en ef það fer vel,
er það hinum að þakka," segir
Sveinn og brosir.
Nú voru gagnrýnendur óvenju-
sammála um að ráðast á Prins-
essuna á bauninni. m.a.s. þeir
sem að öðrum kosti eru lítt
málgefnir. Hvert beinast þá
spjótin?
„Ég vil nú ekki ræða hana svo
mikið í þessu samhengi, 'eg var í
leyfi erlendis lengst af æfingatíma
hennar og aðrir stóðu í eldinum,
en auk þess er leikstjórinn ekki
hér á landi til að bera hönd fyrir
höfuð sér. — En hún leit ekki illa
út þegar ég fór.“
En hvað gerðist?
„Ja, mér fannst nú ýmislegt gott
í sýningunni og hef heyrt ánægju-
raddir sumra með hana. Hún var
of löng, og skemmtileg atriði voru
um of endurtekin. Hvað snertir
viðbrögð gagnrýnenda, þá eru
söngleikir kannski ekki þeirra
eftirlæti, nema þegar óvenju vel
tekst til, þeir eru flestir bók-
menntamenn."
„Leikstjórinn er þekkt af betri
hlutum, og hún var fengin hingað
vegna eindreginna tilmæla leikar-
anna sem skemmtilegur sam-
starfsmaður. En enginn er óskeik-
ull, og sýningen reyndist ekki
alveg í þá átt sem við höfðum í
huga þegar við völdum verkið, —
þar höfðum við ætlað okkur öllu
„sérbetri" (exclusivari) sýningu,
en í reynd er útfærslan alltaf 60%
af svona söngleikjum. — Það er
hins vegar fullkominn barnaskap-
ur að tala um eitthvert gífurlegt
tap í þessu tilfelli. Það er alltaf
vitað fyrir, að slíkar sýningar
verða dýrar, — heildarkostnaður
er yfirleitt það mikill að hagnað-
arvon er ekki stór. Þannig hefði
leikhúsið komið út svipað fjár-
hagslega, hvort sem sýningar á
Carmen hefðu orðið 10 eða 50. Og í
þessu tilfelli Prinsessunnar beind-
ist áhugi áhorfenda í staðinn að
öðrum sýningun leikhússins, sem
skila meiru af sér á kvöldi. Og við
lékum yfirleitt fyrir fullu húsi
áhorfenda í allt vor.“
Það eru annars óskrifuð lög í
leikhúsinu að meta aldrei einstak-
ar sýningar til peninga; þá erum
við strax komin út í hættulegt
sjónarmið í verkefnavali, þar sem
höllum fæti stæðu verk sem telja
má líklegt að næðu ekki almenn-
ingshylli. Slíkt verður bara að
jafna út á lengri tíma.“
Endurreisnin í
íslenzku leikhúsi
Þekktir leikhúsmenn, eins og
Englendingurinn Peter Brook,
hafa löngum talað um það, að
hefðbundnar leikhússtofnanir á
Vesturlöndum væru dauðar, að
leiklist þeirra næði t.d. sárasjald-
an að lifa í réttum tengslum við
áhorfendur. Hvað hugsar þú,
þegar þú lest slíkar lýsingar?
„Ef einum miklum listamanni
eins og Peter Brook hentar að
hafa um sig fastan hóp fólks, sem
vinnur fyrst og fremst út frá
hugmyndum hans, þá er það á-
gætt. En ég trúi ekki á algildi
kenninga, og það er fjarstæða að
ætla að slíkar lausnir eigi alltaf
við.
Svona hjal um hnignun leik-
hússins og það, að leikhúsið sé
dautt, hefur heyrzt um margar
aldir, og iðulega er það svo, að þeir
sem tala þannig eru sjálfir ó-
ánægðir með sinn hlut í leikhús-
inu og finnst þá að sú óánægja
hljóti að vera almenn. Leikhúsið
er bæði sprelllifandi og steindautt,
og ég sé ekki betur en við upplifum
nú ákveðna endurreisn hér á
landi, bæði hjá atvinnu- og áhuga-
leikhúsum. Leiklistin hefur eflzt
að fjölbreytni og skírskotun og
virðist ná betur til áhorfenda.
Samfara þessu hefur orðið gleði-
leg þróun í íslenzkri leikritun, og á
því sviði lifum við skeið sem er
algerlega nýtt í íslenzkri menn-
ingarsögu, — nú tengist leikritun-
in sjálfri stefnu leikhúsanna, en
t.d. þótt Jóhann Sigurjónsson og
Guðmundur Kamban væru í og
með að lýsa íslenzkum veruleik,
höfðu þeir lítil tengsl við leikhús á
íslandi. Af hálfu leikhúsanna er
hér um að ræða meðvitaða stefnu-
mótun, og hún hefur tekizt. Við
eigum nú hóp mjög hæfra og
spennandi höfunda, sem bæði
kunna að skrifa fyrir leiksvið og
höfða til almennings.
Ef við lítum á síðasta leikár, þá
eru þar fjórar íslenzkar sýningar,
sem allar ná til áhorfenda og eru á
ákveðnu listrænu plani. Nýjasta
verk Jökuls Jakobssonar, sem náði
miklum vinsældum, barnaleikrit
Odds Björnssonar, þar sem reynd-
ar voru nýjar leiðir í samvinnu við
Leikbrúðuland, tveir einþáttungar
eftir Agnar Þórðarson í kjallaran-
um, sem margir telja nýjan pól í
leikritun hans, — og síðast en ekki
síst Stundarfriður Guðmundar
Steinssonar, sem hittir svona
beint í hjartastað landsmanna.
Það hefur verið ýjað að því að
sú sýning boðaði nýjan tón í
leikhúsinu, þar sem höfundur
legði fram hráan efnivið sem
gæfi meiri möguleika en áður á
einhvers konar „leikstjórnar-
fantasíu“ um íslenzkan
veruleika.
Ég lít ekki þannig á það. Ég held
að þarna hafi farið saman vinna
leikhússins og höfundar, sem veit
nákvæmlega hvað hann er að fara,
— predikar án þess að predika,
bendir á meinsemdir án þess að
vera með puttann stöðugt á lofti.
Nákvæmlega þess vegna snertir
það okkur. íslendingum leiðist
alltaf, þegar þeim er sagt eitthvað
sem þeir vissu fyrir, — nema
þegar það er gert af óvenjulegu
listfengi og smekkvísi.
Þessi alda er hins vegar búin að
standa í nokkur ár, — flest af því
sem hér er gert bezt hefur orðið til
algerlega í okkar höndum. Það
hefur nefnilega orðið einkennileg
þróun í alþjóðaleikhúsi. Fyrir
nokkrum árum var leikritun okkar
vestræna umheims mjög sterk og
þar var margt af athyglisverðum
höfundum. En með breyttri
heimsmynd hefur þessi mynd líka
breyzt, Nú leita menn heldur
spennandi efniviðar utan þessa
hrings Vestur-Evrópu og Amer-
íku, sem eru ekki söm og fyrr.
Kannski má líta á þróunina hjá
okkur sem hluta af þessari breyttu
heimsskynjun, — ég tala nú ekki
um ef okkur tekst að koma þessum
verkum á framfæri erlendis.
En nú berást ykkur miklu
fleiri ný, íslenzk verk en tekin
eru til sýninga. Er eitthvað sér-
stakt sem þú veitir athygli varð-
andi þann fjölda leikverka?
„Það má segja það, já. Ég var
nýlega í Bandaríkjunum og kom
þá víða í litil leikhús hér og þar
utan við New York. Þar er nú lögð
höfuðáhersla á ræktun eigin höf-
unda, og virðist það þegar farið að
bera árangur. En þar sögðu ráða-
menn leikhúsanna, að af um 500
leikritum sem bærust þeim á
hverju ári, væru ekki nema eitt
eða tvö nýtileg. Hér erum við hins
vegar oft með 20 til 30 ný leikrit
til umfjöllunar hverju sinni, og
Það er ekki óalgengt að u.þ.b.
fjórði hluti þeirra komist á svið.
Érlendir leikhúsmenn hafa líka
undrazt mjög, hversu stór hluti
frumsýninga hér eru ný, innlend
verk.“
En hefur þá ekki bara verið
slakað á kröfunum til innlendra
verka?
„Það held ég ekki. Undanfarin
ár höfum við séð gjörbreytt við-
horf bæði leikhúsfólks og áhorf-
enda til nýrra, íslenzkra verka, og
ég held að ástæðan sé ekki sú, að
kröfurnar hafi breyzt. Við skulum
horfast í augu við það, að það er
þegar farið að sýna þessi verk í
útlöndum. Herbergi 213 hefur
verið sýnt í Ncw York og Noregi,
Leikir Jónasar Árnasonar hafa
hlotið vinsældir víða erlendis, og í
London hafa menn séð verk Guð-
mundar Steinssonar, Lúkas, að ég
hýgg fyrstu sýningu á íslenzku
verki í þeirri borg, þótt einhverjar
kenningar séu um að Fjalla-Éy-
vindur hafi verið sýndur þar
endur fyrir löngu; mér hefur ekki
tekizt að finna því stað ennþá. Nú
þegar höfum við orðið vör við
mikinn áhuga að utan fyrir Stund-
arfriði.
Stjórnvöld og menn-
ingarpólitíkin
„Það er niðurskurður í þjóðfé-
laginu nú,“ segir Sveinn. „í fjár-
lagatillögum Þjóðleikhússins fyrir
yfirstandandi ár voru skornar
burt á annað hundrað milljónir
króna. Við bentum strax á, að
þessi niðurskurður lenti á þáttum,
sem væru grundvöllur starfsins,
en okkur var þá sagt að afla
mismunarins með sjálfsaflafé. Þá
fórum við tvívegis fram á að
miðaverðið yrði hækkað, en því
var alltaf synjað. Mér er ekki
alveg ljóst, hvernig okkur er ætlað
að fara að láta enda ná saman,
enda er miðaverð í leikhús ekki í
samræmi við annað og meira að
segja ódýrara að fara í Þjóðleik-
húsið en önnur leikhús. Árum
saman kostaði sama að halda
dagblað og fara í leikhús. Nú er
áskrift á dagblaði 75% hærri.
Mér finnst reyndar alltaf furðu-
legt, að þegar listamenn eða lista-
stofnanir hér á landi fá á sig
gagnrýni fyrir árangur sinn og
fólk talar um það fé, sem veitt hafi
verið í þá tilteknu starfsemi,
bregðast listamennirnir alltaf við
með því að benda á einhverja aðra
listastarfsemi sem hafi kostað enn
meira. Þetta finnst mér kolröng
menningarpólitík, — ef menn ætla
að halda uppi ákveðnum gæða-
kröfum, þá felst í því viss kostnað-
ur og jafnframt áhætta, sem gefur
mönnum leyfi til að mistakast.
Við eigum að líta á ráðstöfun
almannafjár í heild og spyrja, hve
miklum hluta þess sé varið til
menningarmála, og þá sérstaklega
lista. Þá sjá menn, hversu ótrú-
lega lítill hundraðshluti það er.
Eða vilja menn lifa á brauði einu
saman?"
En hvert er álit þitt á pólitískri
yfirstjórn hússins, er hún til
góðs?
„Stjórnmálaflokkarnir líta á sig
sem fulltrúa almennings og segja
að þegar þeir setji t.d. fólk í
leikhúsráð, sé þar að verki rödd
almennings. Ráðamenn hafa ald-
rei í minni tíð reynt að hafa áhrif
á verkefnaval hússins, en það gera
þeir hins vegar óbeint með áður-
nefndum niðurskurði, sem olli því,
að leikhúsið gat í vetur ekki sinnt
lagalegri kvöð um óperuflutning.
Ef stjórnvöld ætla sér að reka
ábyrga menningarpólitík, nægja
ekki orðin ein.
Ég hef reyndar áður lýst því
áliti mínu, að þrjár svo vaxandi
listgreinar sem leiklist, óperur og
danslist geti ekki öllu lengur
þrifiast í þessu húsi án þess að
troða hver annarri um tær. Við
höfum lagt til við ríkið að það
keypti Gamla bíó sem bráða-
birgðalausn fyrir tvær síðar-
nefndu listgreinarnar. Eina full-
nægjandi lausnin er hins vegar
sérstakt óperuhús, og miðað við
allan meðgöngutíma á bæði Þjóð-
leikhúsinu og Borgarleikhúsinu,
tel ég alls ekki of snemmt að byrja
að ræða þær hugmyndir nú.“
Litla sviðið í Þjóðleikhúskjall-
aranum er á ýmsan hátt óhentugt
til gróskumikillar starfsemi.
Hvert beinast augun?
„Á Iþróttahús Jóns Þorsteins-
sonar að baki leikhússinu. Þjóð-
leikhúsið kynni að eiga forkaups-
rétt á því húsi.“
Geturðu nefnt fleiri hugmynd-
ir þínar um framtíðarmöguleika
í leikhúsi hér?
„Eitt af því sem ég hef öðrum
þræði haft vonda samvizku út af
er þessi kvöð Þjóðleikhússins að
fara í leikferðir um landið. Við
höfum vissulega gert talsvert af
því og meira en áður var, meira að
segja er farið að tíðka að hafa
frumsýningar á landsbyggðinni.
En í raun ætti að stofna hér
ferðaleikhóp eins og á Norður-
löndum, þar sem sérstakt ríkis-
rekið ferðaleikhús var látið leysa
fyrrnefndan vanda þjóðleikhús-
anna sem síðan geta lagt af
mörkum einstakar sýningar. Ég
vil einnig koma upp leikmiðstöðv-
um í hverjum landsfjórðungi með
kjarna af atvinnuleikurum. Ég vil
að sjónvarpið fastráði leikara, —
ekki ævilangt, í guðanna bænum,
en við erum komin með stóran hóp
af hæfileikafólki, sem þarf að nýta
betur. Svona má lengi telja.
Allt þetta streð hefur ekkert
breytt áhuga þínum á leikhúsi,
t.d. ýtt einhverjum gerðum þess
út af þínu áhugasviði?
„Nei, það held ég ekki, en mig
langar heldur ekkert til að endur-
taka mig. Reyndar á ég ýmsa
framtíðardrauma fyrir hönd þessa
húss, sem hafa enn ekki orðið að
veruleika og óneitanlega væri
gaman að sjá þá rætast. Ég er
óbifanlegur í þeirri skoðun minni,
að leiklist sé af hinu góða í
mannlífinu, meðal þess sem gerir
það eftirsóknarvert, — og jafnvel
bæti það. Þetta hljómar einfalt, en
það skiptir engu. Ég held ekki að
neitt leikhús dafni án hugsjónar.
Ég hef engan áhuga á að sitja hér
bara til að halda einhverjum
völdum. Ég er búinn að starfa við
stjórn beggja stóru leikhúsanna
og veit að það hefur verið mikill
áhugi á starfsemi þeirra þann
tíma. Leikstjórn freistar mín, ég
hef í handraðanum efni, sem mig
langar að skrifa, og það er orðið
langt síðan ég hef komið upp í
sjónvarp. Ég brenn í skinninu að
fást við þessi verkefni og önnur
áður en mörg ár líða.“ HHH