Morgunblaðið - 06.01.1980, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. JANÚAR 1980
Síðla árs 1880 var einn virtasti
læknir Vínarborgar, dr. Josef
Breuer, kvaddur í hús eitt við
Lichtensteinstrasse. Húsmóðirin,
frú Pappenheim, tók á móti hon-
um í íburðarmikilli stofu sinni og
tjáði honum að hún óttaðist að
Bertha dóttir hennar væri komin
með berkla. Hún hefði um langt
skeið verið með hósta, en enn
ríkari ástæða fyrir hinum illa
grun væri sú, að húsbóndinn, sem
var auðugur kornkaupmaður, væri
að dauða kominn af berklum,
þannig að hætta hlyti að vera á
því að Bertha hefði smitazt af
honum. Stúlkan hefði stundað
föður sinn í heimahúsum í veik-
indunum. Sjálf hafði frú Pappen-
heim stundað mann sinn á daginn
undanfarna fimm mánuði, en
Bertha hafði vakað yfir honum um
nætur, þar til hóstinn var orðinn
svo slæmur að hún varð að hætta
því.
Þegar Breuer kom inn í her-
Anna 0. Áreiðanlega frægasti geðsjúklingur, sem um
getur, enda þótt löngum hafi lítið verið um hana vitað
annað en að hún var komin af góðborgurum í Vín,
afburðagreind en snargeggjuð unz hún var búin að
kenna lækni sínum aðferð, sem varð til þess að hún
náði geðheilsu á ný. Þessi aðferð var sálkönnun, sem
síðan hefur reynzt notadrjúg í viðureign við geðsýki af
ýmsu tagi. Aðferðin hefur að sjálfsögðu þróazt mikið
síðan Anna 0. var og hét, en í þeirri þróun er hlutur
Freuds án efa mestur. Enda þótt sálkönnun hafi í
mörgum tilvikum reynzt árangursrík þá hefur aðferðin
þann annmarka helztan, að hún er tímafrek með
afbrigðum og gerir gífurlegar kröfur til hæfni og
reynslu læknandans.
Nýlega er út komin í Bandaríkjunum ævisaga Önnu
0. eftir Lucy Freeman, en frá hennar hendi er
væntanleg önnur bók um skylt efni, „Freud Redis-
covered“. The New York Times Magazine birti fyrir
skömmu grein um Önnu 0. eftir Lucy Freeman, og er
eftirfarandi frásögn að mestu leyti byggð á henni.
Dáleiðsla
Breuer var ekki vanur að af-
greiða hysterískar konur með því
að þær væru ímyndunarveikar og
gætu átt sig. Hann var í hópi
þeirra lækna, sem réðust til atlögu
við sjúkdóminn, en flestir þeirra
beittu dáleiðslu í því skyni. Nú,
árið 1979, eru um tvö hundruð ár
síðan „höfundur dáleiðslu", Fried-
rich Mesmer (á erlendum tungum
er nafn hans í stofni orða yfir
dáleiðslu, sbr. to mesmerize — að
dáleiða) varð að flýja til Parísar
vegna ásakana lækna í Vín um að
hann stundaði skottulækningar.
En í tíð Breuers voru læknar í
borginni farnir að beita dáleiðslu,
einkum við móðursjúkar konur.
Þegar sjúklingurinn var fallinn í
dá fór læknirinn að innprenta
honum að hann mætti til að láta
af hegðan sinni þegar hann vakn-
aði á ný, að ekkert væri í raun og
veru að. Breuer hafði komizt að
því að með dáleiðslu var hægt að
Tveir heimar
Læknirinn varð þess áskynja að
svefnsiðir sjúklingsins voru hinir
undarlegustu. Bertha svaf ekki um
nætur, nema smástund fyrir sól-
arupprás. Síðdegis féll hún í
djúpan svefn og vaknaði ekki
aftur fyrr en kvöldsett var orðið.
Þegar hún vaknaði var hún rugluð
í ríminu og afar óróleg. Stundum
sá hún sýnir, sem henni stóð
stuggur af. Hún átti það til að
ráðast á móður sína og hjúkrun-
arkonuna, æpandi að þeim brigzl-
um um ávirðingar, sem voru fjarri
raunveruleikanum. Breuer áleit að
svefnleysið um nætur og syfjan á
daginn væru að kenna afbrigði-
legum svefntíma hénnar þegar
hún vakti yfir föður sínum.
Dag nokkurn varð Breuer það á
að endurtaka nokkur orð, sem
Bertha sagði í dáinu. Það varð til
þess að hún fór að útlista þau
nánar, og spinna út frá þeim sögu,
sem auðvitað var hugarburður
bergið duldist honum ekki að unga
stúlkan, sem lá undir blúndu-
ábreiðunni, var fársjúk. Hún
hóstaði án afláts og rétt gaut til
hans sljóum augum.
Breuer komst fljótt að því, að
það var fleira sem amaði að
Berthu Pappenheim en hóstinn.
Báðir fætur hennar voru lamaðir,
svo og hægri handleggur. Þá átti
hún í verulegum erfiðleikum með
vinstri hendi og var ófær um að
bera hana upp að munninum,
þannig að hún gat ekki matast
sjálf. I hnakkanum var lamaður
vöðvi, svo hún gat vart snúið
höfðinu. Sjóntruflanir voru svo
alvarlegar að hún gat ekki greint
stafi á bók. Móðir hennar hafði
leitað ráða hjá tauga- og augn-
sjúkdómafræðingum, en engum
þeirra hafði tekizt að finna
líkamlegar orsakir fyrir þessum
einkennum. Frú Pappenheim tjáði
Breuer, að sjaldnast liti út fyrir
það að Bertha skildi það, sem við
hana væri sagt, og þegar hún segði
eitthvað sjálf lyki hún sjaldnast
við setninguna. Stundum virtist
hún mjög óttaslegin og ætti það til
að hrópa að „svartir snákar" og
„höfuð dauðans" væru að ryðjast
inn í herbergið.
Stúlkan, sem var 21 árs að aldri,
var aðframkomin. Hún hafði
einskis neytt í marga daga, að
frátöldum nokkrum appelsínum,
sem hjúkrunarkonu hafði tekizt
að koma ofan í hana. Breuer, sem
var snjall í sjúkdómsgreiningu,
grunaði strax að hóstinn stæði í
engu sambandi við veil lungu,
heldur taugaveiklun. Honum kom
í hug, að það, sem amaði að henni,
væri „móðursýki".
Það var sjúkdómur, sem hann
hafði oft rekizt á hjá öðrum
konum og hagaði sér undantekn-
ingarlaust þannig, að sömu ein-
kenni og Bertha Pappenheim var
haldin gerðu vart við sig, án þess
að sýnilegar líkamlegar orsakir
væru fyrir hendi. Móðursýkisein-
kenni höfðu löngum valdi læknum
heilabrotum. Þeir vissu ekki
hvernig þeir áttu að meðhöndla
sjúklingana og tóku margir hverj-
ir til bragðs að bera skjólstæðing-
um sínum á brýn að þeir létust
vera veikir. Orðið „hysteria" (móð-
ursýki) er komið af gríska orðinu
„hystera", sem þýðir leg eða móð-
urlíf. Því var talið að karlmenn
tækju ekki þessa „ímyndunar-
veiki".
ná verulegum árangri í því að lina
þjáningar hinna móðursjúku
kvenna, en hann hafði líka tekið
eftir því að sá árangur varð
sjaldnast varanlegur. Að skömm-
um tíma liðnum fóru sömu sjúk-
dómseinkenni að gera vart við sig
á ný. Samt sem áður fannst
honum dáleiðslan ómaksins verð,
því að hann kunni ekki annað ráð
við sjúkdómnum.
Breuer dáleiddi Berthu Papp-
enheim. En í stað þess að innræta
henni að ekkert væri að henni og
að hún skyldi sanna til að sjúk-
dómseinkennin yrðu horfin er hún
vaknaði úr dáinu, brá hann á það
ráð að spyrja stúlkuna hvernig
henni liði og hvað væri að henni.
Hún svaraði honum með óskiljan-
legum orðaflaumi. Breuer hlustaði
með athygli. Hann greindi orða-
skil og komst að raun um það að
hún var ekki að þrugla á þýzku,
heldur voru orðin hrærigrautur af
þýzkum, frönskum, enskum og
ítölskum orðum. Ekkert sem hann
sagði megnaði að stöðva orða-
flauminn, svo hann vakti hana úr
dáinu og fór.
Næstu kvöld kom hann til að
dáleiða hana, aftur og aftur. Þótt
ekki væri heil brú í því sem
stúlkan sagði skildi Breuer að hér
var eitthvað dularfullt á ferðinni.
Hann langaði til að skilja það sem
stúlkan var að reyna að segja
honum, og hann hallaðist meira og
meira að því að hugsanir hennar
væru að einhverju leyti tengdar
sjúkdómi hennar.
Svo bar það við eitt kvöldið, að
Bertha fór að tala í samhengi á
þýzku. Hún fór að segja honum
ævintýri af áhyggjufullri stúlku
sem sat við sjúkrabeð manns
nokkurs. Þegar hún vaknaði úr
dainu spurði Breuer, hvort hún
hefði nokkurn tíma skrifað sögur
fyrir börn. Hún kvað nei við, en
sagðist una sér við vökudrauma
langtímum saman. Þannig hefði
hún komið sér upp því, sem hún
nefndi „einka-leikhús“, þar sem
hún skemmti sér við að sviðsetja
hinar kostulegustu sýningar.
Bertha Pappenheim eft-
ir að hún var farin að
hressast og fara á hest-
bak, en svo búnar stund-
uðu hefðarkonur um
aldamótin þá íþrótt.
eins og annað. Læknirinn skyldi
strax að með þessum hætti væri
hægt að veiða upp úr henni
sitthvað, sem olli hugarangri
hennar, og beitti þessari aðferð í
næstu heimsóknum sínum. Hann
fór að gruna að dagdraumarnir
væru orsök svefnleysis hennar um
nætur. Hann sá ekki betur en að
hún lifði í tveimur heimum. I
öðrum heiminum var henni fyrir-
munað að hugsa rökrétt og þar
voru líka á sveimi allskyns af:
skræmi, sem hún óttaðist mjög. I
hinum heiminum var hún yfirleitt
með réttu ráði, en kvartaði þó
undan því að innra með henni
væri „algjört myrkur" og að hún
væri í rauninni ekki ein mann-
eskja, heldur tvær. Önnur væri
raunverulega hún sjálf, en hin
væri „þessi vonda“, sem spillti
henni. Þessi skilgreining gefur til
kynna skarpskyggni Berthu Papp-
enheim og hæfileikann til skyn-
semdarmats. Breuer hafði eftir
Berthu, að jafnvel þegar ástandið
var sem verst, „sat yfirvegaður og
athugull áhorfandi í hugskoti
hennar og fylgdist álengdar ná-
kvæmlega með öllu brjálæðinu".
Eitt sinn bar svo við, án nokk-
urrar sýnilegrar ástæðu, að
Bertha fékkst ekki til að tala,
hvorki við Breuer né nokkurn
annan. Hún lét ekki eitt orð út
fyrir varir sínar í tvær vikur.
Breuer kom til hennar á hverju
kvöldi eftir sem áður. Hann var
farinn að halda að hann hefði sagt
eitthvað sem móðgaði hana, eitt-
hvað sem hún treysti sér ekki til
að tala um. Loks tókst honum að
fá hana til að ræða málið. Upp frá
því breyttist hegðun hennar mjög.
Hún beið heimsókna hans með
óþreyju, sat uppi í rúminu þegar
hann kom, og skrýdd nýrri og
nýrri blúndutreyju í hvert skipti.
Hún fór í fyrsta sinn í marga
mánuði að leggja sér til munns
annað en fljótandi fæðu, þó ekki
nema Breuer mataði hana.
Bertha Pappenheim var farin að
hressast til muna. Hin líkamlegu
sjúkdómseinkenni bundu hana að
vísu enn við rúmið, en andleg líðan
hennar var öll önnur. Breuer var
orðið ljóst að stúlkan var flug-
greind, eldfljót að gera sér grein
fyrir eðli mála og gædd óvenju-
legu innsæi. Hún var fylgin sér,
svo jaðraði við þrákelkni, en ef í
harðbakka sló varð tillitssemi
hennar í garð annarra og með-
fædd brjóstgæði yfirsterkari