Morgunblaðið - 09.02.1980, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. FEBRÚAR 1980
Þórður Friöjónsson, hagfræðingur:
Hér fer á eftir erindi, sem
bórður Friðjónsson. hagfræðingur
Félags ísl. iðnrekcnda flutti á
efnahagsráðstefnu B.S.R.B.
í upphafi er rétt að minna á, að
ógerningur er að draga upp nokkra
heildarmynd af stöðu og þróun
iðnaðar á þeim skamma tíma sem
hér er til stefnu, enda er vafasamt
að stutt yfirlitserindi yfir iðnað
væri áhugavert fyrir þá sem hér
eru. Þess vegna hef ég valið að
sníða erindinu fremur stakk eftir
nokkrum mikilvægum málefnum
iðnaðarins og gefa þannig aukið
svigrúm til ítarlegri umræðu þar
um en kostur væri á, ef fjallað væri
um iðnað almennt. En hér hefur
verið dreift myndriti um iðnað, þar
sem er að finna ýmsar upplýsingar
í myndrænu formi um þróun og
stöðu iðnaðar og er það von mín, að
það rit fylii að nokkru í þær eyður
sem hljót að fylgja þessum efnis-
tökum.
Tímamót í sögu
iðnþróunar
Áttundi áratugurinn markar
vissulega tímamót í sögu iðnþróun-
ar hér á landi. í upphafi áratugsins
gerðist Island aðili að Fríverslunar-
bandalaginu og tveimur árum síðar
eða 1972 var gerður samningur um
viðskipti milli íslands og Efnahags-
bandalagsins. Á þessum tíma voru
því fyrstu skrefin stigin í átt til
frjálsra utanríkisviðskipta með iðn-
aðarvörur. Samið var um að Islend-
ingar fengju áratug til að komast
til þroska og aðlaga sig breyttum
viðskiptaháttum, sem óhjákvæmi-
lega kæmu í kjölfar fríverslunar-
samninganna, og lauk aðlögun-
artímanum um sl. áramót. Þetta
tímabil hefur því haft stórfelldar
breytingar á aðbúnaði iðnaðar í för
með sér.
Þegar litið er til ýmissa mæli-
kvarða á framvindu iðnaðar á
aðlögunartímanum virðist iðnaði
um margt hafa farnast alivel, þegar
litið er yfir tímabilið í heild,
sérstaklega þegar þess er gætt að
óvenju miklar sviftingar og rót
hafa einkennt efnahagslífið á ný-
liðnum áratug. Aukning iðnaðar-
framleiðslunnar hefur verið all-
nokkru meiri en þjóðarframleiðsl-
unnar. Vöxtur iðnaðarframleiðsl-
unnar nam rösklega 70% frá 1970
til 1979 og nemur því árleg meðal-
aukning rúmlega 6% samanborið
við rúmlega 60% vöxt þjóðarfram-
leiðslunnar á sama tíma og tæplega
5'k% meðalaukningu á ári. I gróf-
um dráttum má skipta framleiðslu-
þróuninni í þrjú tímabil. Frá 1970
— 1973 var mikill vöxtur í iðnaðar-
framleiðslunni, sem reyndar hófst
með árinu 1969, en þá var fram-
leiðsluaukningin að meðaltali um
15% á ári, ef ál er meðtalið, en
tæplega 11% án álframleiðslunnar.
Á sama tíma jókst þjóðarframl-
eiðslan mun hægar eða um 8% að
meðaltali á ári. Vöxtur iðnaðar-
framleiðslu hefur óefað verið hrað-
ari á þessu tímabili en í nokkurri
annarri atvinnugrein. Þessi upp-
gangstími í íslenskum iðnaði á sér
margar skýringar, þar á meðal má
telja betri rekstur iðnfyrirtækja,
aukinn útflutning og aukna mark-
aðshlutdeild á heimamarkaði,
ásamt meiri eftirspurn almennt.
í kjölfar olíukreppunnar síðla árs
1973 hægði verulega á vexti iðnað-
arframleiðslunnar, eins og á all-
flestum öðrum sviðum efna-
hagslífsins. Vöxtur framleiðslunnar
staðnaði á árinu 1974 og talsverður
afturkippur varð 1975. Þessi þróun
var mjög í hátt við það sem aðrar
þjóðir upplifðu á þessum tíma og
getur engan veginn talist óeðlileg
miðað við aðstæður í umheiminum.
sem dæmi um áhrif efnahagskrepp-
unnar í heiminum á þessum tíma
má taka, að iðnaðarvöruútflutning-
ur landsmanna dróst saman um
rúmlega 20% í dollurum talið árið
1975.
Nokkur fjörkippur kemur í iðnað-
inum arið 1976, en þá eykst fram-
leiðslan um 6% í kjölfar 3%
samdráttar árið áður. Samkvæmt
bráðabirgðatölum vex iðnaðar-
framleiðslan enn meira árið 1977
eða um nálægt því 8%. Á síðustu
tveimur árum hefur dregið allveru-
lega úr vaxtarhraða iðnaðar miðað
við árin 1976 og 1977. Áætlað er að
iðnaðarframleiðslan hafi aukist um
4% 1978, en 3 - 3,5% 1979 að
undanskilinni framleiðslu járn-
blendis. Vöxtur þjóðarframleiðsl-
unnar var á sama tíma 4,2% 1978
og áætlaður 1979 2 'k %.
Nokkur von-
brygði
Árangur iðnaðar á sl. 10 árum
verður þó ekki eingöngu metinn
með magnbreytingum á iðnaðar-
framleiðslu, og þegar litið er til
ýmissa annarra mælikvarða er ekki
laust við að nokkur vonbrigði komi
manni í huga. Hér vinnst ekki tími
til að rekja alla þá þætti, sem hér
koma við sögu, en ég vil þó
sérstaklega nefna slaka framleiðni-
þróun miðað við stöðu iðnaðar í
upphafi áratugsins, versnandi af-
komu á seinni hiuta tímabilsins og
að lokum hefur útflutningur al-
mennarar iðnaðarvöru ekki aukist
jafn mikið og vonast var eftir í
upphafi aðlögunartímans, þegar frá
er talinn útflutningur fáeinna
iðngreina.
Hér má skjóta inn í, áður en við
víkjum nánar að þessum þáttum, að
magntölur yfir framleiðslu hafa
ýmsa annmarka og gefa því ekki
nema takmarkaða mynd af því sem
þeim er ætlað, Er þar fyrst að nefna
að gæðabreytingar á framleiðslu-
vörum koma að mjög litlu leyti til
skila í hagskýrslum og ennfremur
eru ýmis tæknilég vandkvæði sem
torvelda útreikninga á magnbreyt-
ingum. Þá er átt við þá erfiðleika
sem erit því samfara að finna
einhlíta mælikvarða á framleiðslu-
magn í iðngreinum, svo sem hús-
gagnaiðnaði, fataiðnaði og þjón-
ustuiðnaði svo einhver dæmi séu
nefnd.
I töflu, sem hér fer á eftir, er
framleiðniþróun í 14 löndum borin
saman. Tímabilið er frá 1963 —
1976, en því miður var ekki unnt að
afla upplýsinga um fgramleiðni-
þróun í þessum löndum eftir 1976.
Það er rétt að taka fram, að slíkur
samanburður sem þessi, er ætið
nokkuð varhugaverður og ber að
skoða þessar tölur fremur sem
vísbendingu en algildan sannleika.
Kemur þar einkum til að nokkuð
mismunandi skilgreiningar geta
verið viðhafðar í hinum einstöku
löndum. En þrátt fyrir vissa ann-
marka gefur þessi samanburður þó
í megindráttum til kynna, hvernig
framleiðni íslensks iðnaðar hefur
þróast borið saman við þessar
þjóðir.
Þegar litið er yfir tímabilið 1963
— 1976 í heild, kemur í ljós að
framleiðni í íslenskum iðnaði hefur
aukist um 3% að meðaltali. Niður-
röðun landanna eftir framleiðni-
þróun sýnir, að framleiðniaukning
hefur hvergi verið minni en hér á
landi. Japan er í fararbroddi, eins
og reyndar mátti búast við, en árleg
framleiðniaukning þar á umræddu
tímabili, hefur verið hartnær 10 af
hundraði að meðaltali á ári, sem er
ríflega þrefalt örari framleiðni-
aukning en hér á landi. Framleiðni-
þróunin er mun hægari í öðrum
löndum, sem samanburðurinn nær
til, en næst á eftir koma Belgía,
Danmörk og Frakkland með u.þ.b.
2/3 af árlegri framleiðniaukningu í
Japan. Lestina rekur Island, eins og
áður sagði, í samkeppni við Banda-
ríkin og Bretland um neðsta sætið.
Þróun framleiðninnar frá 1970
hefur verið okkur heldur hagstæð-
ari en þegar tímabilið er tekið í
heild. Árleg meðalaukning tímabil-
ið 1970 — 1976 er 4%, sem á máli
íþróttafréttamanna lyftir Islandi
úr botnsætinu í 9. sæti. Framleiðn-
in jókst hægar í Svíþjóð, Bandaríkj-
unum, Noregi, Bretlandi og Kan-
ada. Þessi árangur verður þó vart
talinn viðunandi, þegar haft er í
huga að framleiðnistig íslensks
iðnaðar hefur tæplega verið hærra
en 50 — 60% af framleiðnistigi
flestra þeirra landa sem saman-
burðurinn nær til. Islenskum iðnaði
hefur því miðað skammt á veg á
fyrstu 6 árum aðlögunartímans og
sýnilega þarf stórátak til að inn-
lend iðnaðarframleiðsla verði al-
mennt samkeppnisfær við érlenda
framleiðslu.
Þórður Friðjónsson
fræðinnar ætti slíkur munur vart
að vera merkjanlegur í eðlilegu
markaðsumhverfi, a.m.k. til lengri
tíma. Skýringanna á þessu er vafa-
laust að hluta að leita til þess
óstöðugleika, sem hefur einkennt
efnahagskerfi okkar og þeirrar
stórfelldu verðbólguþróunar, sem
hér hefur verið á undanförnum
árum. Lánamarkaðurinn, skatta-
kerfið, verðskyn neytenda, svo eitt-
hvað sé nefnt í okkar þjóðfélagi,
hefur brenglast vegna misviturrar
efnahagsstjórnar og verðbólgu.
Þetta hefur gert ýmsum fyrirtækj-
um, sem raunverulegur rekstrargr-
undvöllur er ekki fyrir, kleift að
gera út, ef svo má að orði kveða. En
þegar við lítum á jákvæðu hliðarn-
ar sýnir þessi. mikli munur á
framleiðni eftir fyrirtækjum og sú
staðreynd, að nokkrar iðngreinar
og einstök fyrirtæki hafa náð fram-
leiðnistigi samkeppnisþjónustu
Jákvæð aðlögun-
arstefna
Sú iðnaðarstefna, sem hefur
fengið mikinn hljómgrunn víða í
Evrópu gengur undir nafninu já-
kvæð aðlögunarstefna eða „positive
adjustment policy" og felst hún
fyrst og fremst í að veita iðnaði
skilyrði og hvatningu til að efla
framleiðslustarfsemi sína og breyta
henni með markaðssjónarmið að
leiðarljósi með tilliti til síbreyti-
legra ytri aðstæðna. Jákvæð aðlög
unarstefna er þannig svar við
vaxandi umróti og erfiðleikum í
efnahagslífi þjóða sem hafa komið í
kjölfarið á olíukreppum og auknum
verðbólguvanda á síðustu árum.
Þessar sviftingar hafa valdið stór-
felldum breytingum á hlutfallsleg-
um verðum, sem óþjál efnahags-
kerfi nútímans hafa átt erfitt með
að laga sig að.
Hugleiðingar
um þróun og
stöðu iðnaðar
Hlutfallalegar breytingar á frnnfjcnilvJccxtna&l og qengl BanðariJcjadollar« «1X11 Ara
Árleg meöalaukning framleiðni í ýmsum löndum.
Land: ' 1963-1976 Röð 1970-1976 Röð
% landanna % landanna
ísland .................... 3.0 14 4.0 9
Noregur ................... 4.5 9 3.6 12
Danmörk.................... 6.6 3 5.3 3
Finnland................... 5.4 7 4.9 8
Svíþjóð ................... 5.0 8 2.6 14
Belgía..................... 6.7 2 6.4 2
Frakkland ................. 6.0 4 5.2 4
Ítalía..................... 4.3 10 5.1 6
Holland.................... 5.5 5 5.0 7
Bretland................... 3.7 12 3.7 10
VÞýskaland ................ 5.5 6 5.2 5
Kánada..................... 3.9 11 3.7 11
Japan ..................... 9.8 1 7.0 1
Bandaríkin................. 3.1 13 3.0 13
Rétt er að benda á að hér er um
meðaltalsútreikninga að ræða, en
framleiðni einstakra iðngreina og
fyrirtækja er ákaflega mismunandi
hér á landi. Jafnframt er rétt að
víkja að því, að framleiðniþróunin
var mjög mismunandi hröð á þessu
timabili, en nær öll aukningin kom
fram á árabilinu 1969 —1973.
Nokkrar iðngreinar eru með vel
viðunandi framleiðni borið saman
við samsvarandi greinar erlendis og
einstök fyrirtæki í öðrum greinum
eru tiltöluiega vel sett. Þessi áber-
andi og mikli munur á framleiðni-
stigi einstakra fyrirtækja jafnvel
innan sömu iðngreinar vekur ýmsar
áleitnar spurningar, sem ekki verð-
ur svarað hér til hlítar.
Samkvæmt kokkabókum hag-
þjóðanna, að_framleiðsluiðnaður á
framtíð fyrir sér á Islandi, ef
skynsamlega er á málum haldið.
Þetta eru að mínu viti ótvíræð teikn
um að árangri má ná í iðnþróun hér
á landi, ef arðsemissjónarmið og
skynsemi ráða ferðinni og forðast
er að beita sérgreindum stuðnings-
aðgerðum við greinar sem ekki eru
lífvænlegar. Engin varanleg lausn
fæst með sérgreindum stuöningsað-
gerðum við óarðsamar greinar
heldur fresta þær einungis óhjá-
kvæmilegum samdrætti. Margar
þjóðir gengu út á þessa braut í
kjölfar olíukreppunnar með slæm-
um árangri, og nú virðast sömu
þjóðir umvörpum vera að hverfa frá
slíkri óheillastefnu.
Útflutningsframleiðsla hefur
aukist umtalsvert á síðustu 10
árum. Á síðustu tveimur blaðsíðum
í Myndriti um iðnað, sem hefur
verið dreift hér, er að finna fróðlegt
yfirlit yfir þróun iðnaðarvöruút-
flutnings. Árið 1968 var hlutur
iðnaðarframleiðslu í heildarút-
flutningi landsmanna 3,4% en 1978
20%. Þar munar auðvitað mest um
álframleiðsluna, en að henni und-
anskilinni verða 6,3% heildarút-
flutningsins rakin til iðnaðar. Það
veldur hins vegar vonbrigðum að ef
f^ eru taldar nokkrar iðngreinar,
er ekki hægt að segja að almennur
iðnaður hafi náð nokkurri fótfestu
á erlendum mörkuðum. Ef álfram-
leiðsla og kísilgúrframleiðsla eru
frá talin, má heita að útflutnings-
aukningin hafi nær eingöngu verið í
þremur iðngreinum, skinnaiðnaði,
vefja- og fataiðnaði og niðursuðu-
iðnaði, þó ekki virðist vera meðbyr í
síðasttöldu greininni þessa stund-
ina. Aðrar iðngreinar hafa ekki náð
að þróa útflutning svo nokkru nemi
og má því heita að iðnaðarfram-
leiðsla til útflutnings úr innfiuttu
hráefni hafi ekki hafist ennþá að
marki. Hvað þetta snertir hafa þær
vonir sem bundnar voru við iðnað-
arvöruútflutning í kjölfar fríversl-
unarsamninganna, brostið. ‘
Á síðustu árum virðist afkoma
iðnaðar og þá sérstaklega útflutn-
ingsiðnaðar og samkeppnisiðnaðar
á heimamarkaði hafa farið versn.
andi Ástæðan er fyrst og fremst sú,
að innlendur kostnaður hefur