Morgunblaðið - 09.02.1980, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. FEBRÚAR 1980
Jón Viðar
Jónsson:
Hvergi á byggðu bóli mun vera
eytt eins miklum peningum í
leikhús og í Þýska sambandslýð-
veldinu. Hér norður frá kvartar
leikhúsfólk sáran undan nánas-
arhætti hins opinbera og í Vestur-
heimi verða leikhús að gera svo
vel að bera sig, eins og hver önnur
framleiðslufyrirtæki, annars er
þeim lokað. I Vestur-Þýskalandi
hefur leikhúsið ekki farið varhluta
af efnahagsundrinu mikla og þar
rekst maður jafnvel á leikara sem
lýsa undrun sinni á öllum þeim
fjármunum sem ausið er í stofn-
analeikhúsin. I bæklingi um
skipulag og þróun vestur-þýsks
leikhúss, sem ég hef undir hönd-
um, kemur fram að árið 1976
fengu leikhús Sambandslýðveldis-
ins rúmlega 1,2 milljarða marka
úr opinberum sjóðum og nægði sú
upphæð þá til að greiða um áttatíu
prósent rekstrarkostnaðar þeirra.
Má til samanburðar geta þess, að
opinberir aðilar hérlendis munu
ekki greiða leikhúsum nema um
fimmtíu til sextíu prósent kostn-
aðarins — með þeim afleiðingum
að þau neyðast til að sýna léttmeti
í mun ríkara mæli en gerist meðal
helstu nágrannaþjóða vorra. Vest-
ur-þýskt leikhúsfólk þarf hins veg-
ar ekki að lúta svo lágt og getur
rólega gert hvort tveggja í senn:
viðhaldið menningararfinum og
þróað leikhúsformið. Enda er trú-
lega ætlast til þess að peningarnir
tryggi fullkomið jafnvægi á milli
framsækni og íhaldssemi, bók-
menntalegra afreka fortíðar-
innar og þeirra formbyltinga sem
framtíðin ber í skauti sér.
Sennilega eru fáir jafn innilega
sýnd, þó ekki væri nema í tákn-
rænu formi greinarkorns, og upp-
fyllti um leið þá sjálfsögðu skyldu
að skýra frá helstu niðurstöðum
mínum eftir heimsóknina.
Það er óneitanlega lýjandi að
þeytast á milli leikhúsa í þrjár
vikur, jafnvel þótt flest sem upp á
er boðið sé fyrsta flokks fram-
leiðsla. Goethe-stofnunin hafði
auk leikhúsferða skipulagt viða-
mikla dagskrá fyrirlestra og við-
ræðufunda, þar sem þátttakend-
um gafst kostur á að hlýða á og
hitta að máli fjölmarga listamenn,
leikhúsfræðinga, gagnrýnendur og
embættismenn sem fara með
leikhúsmál. Helsti gallinn á þessu
prógrammi var sá að mönnum var
ekki ætlaður neinn tími til að
slaka á og melta upplýsingaflæðið,
sem linnulaust dundi á okkur.
Reyndin varð því sú að þegar líða
tók á heimsóknina, sem stóð frá
10. maí til mánaðmóta, misstu
margir lystina og tóku að skrópa
æ oftar. Þar að auki vildu flestir
kynnast borginni sjálfri og því
fjölskrúðuga menningar- og
skemmtanalífi, sem þar dafnar.
Margir brugðu sér yfir múrinn til
Austur-Berlínar; bæði til að anda
að sér því gerólíka andrúmslofti
sem þar ríkir og fara í leikhús,
sem er ekki síðra en í vesturborg-
inni. Reyndar urðum við fljótlega
vör þess að slík ferðalög vöktu
litla hrifningu gestgjafa okkar á
Goethe-stofnuninni — og hentu
menn gaman að þessari við-
kvæmni þeirra, sem trúlega er
óskiljanleg öðrum en þjóðverjum,
svo að lítið bar á.
Það hefði ekki heldur verið
sérlega kurteislegt að sýna ekki
þjóðlegum taugabilunum þessara
ágætu manna fulla virðingu,
hann réttilega á að þarfir þeirra
sem sæktu leikhús væru afar
misjafnar: sumir vildu ekkert
nema léttmeti og söngleiki, aðrir
litu ekki við öðru en klassík, enn
aðrir færu ekki í leikhús nema það
væri byltingarsinnað og framsæk-
ið og svo væru þeir sem einfald-
lega krefðust góðs leikhúss,
smekkmennirnir og fagurkerarn-
ir. Sem lýðræðissinnaður embætt-
ismaður verð ég að tryggja að
leikhúsin fullnægi öllum þessum
þörfum, sagði Kirchner, og þeir
sem vilja söngleiki eru ekki tölu-
lega færri en þeir sem vilja
listræn gæði; þetta er áhorfend-
ahópur sem við verðum að taka
tillit til. Það má skjóta því að
innan sviga að nokkrir þátttak-
enda í semínarinu slysuðust til að
sjá mjög rómaða sýningu í þessu
söngleikahúsi og voru á einu máli
um að það hefði verið ömurlegasta
leikhúsferð heimsóknarinnar.
Og hann skaut því einnig að, að
þó að auðvitað bæri að hlúa að
ungviði og hleypa fram nýjum
straumum, væri þrátt fyrir allt
talsverð áhætta að eyða miklum
peningum í óþekkta krafta; þeir
sem þegar væru á spenanum
sýndu þó ævinlega að þeim nýtt-
ust peningarnir í hagkvæmum
rekstri. Hann lét aldrei í það skína
að listrænt mat hans sjálfs hefði
minnstu áhrif á það hvernig hann
dreifði peningunum, þar virtust
óskir skattgreiðendanna einráðar.
En auðvitað nefndi hann ekki
hvernig þær óskir væru skil-
greindar og hvers vegna væri
ástæða til að eyða meiri peningum
i sumar þarfir en aðrar.
í eitt skipti sýndi Kirchner þó
að mannlegar tilfinningar kæmu
lítillega við sögu í skiptingu kök-
unnar. Þegar talið barst að
Grips-leikhúsinu, barnaleikhúsinu
róttæka sem vestur-þjóðverjar
LEIKHUS I ALLSN
sannfærðir um ágæti menningar
sinnar og þjóðverjar, án þess þó að
vanmeta það sem aðrar þjóðir
hafa komið í verk. Landfræðileg
lega þeirra á milli stærri menn-
ingarsvæða og samskiptin við þau
hafa eflaust átt drjúgan þátt í að
móta þá heimsborgaralegu af-
stöðu sem jafnan hefur sett svip
sinn á þýska hugsun og ég hef
einnig þótst verða var við í
kynnum af þjóðverjum sjálfum.
Það er ekki að ófyrirsynju sem
vestur þýska ríkið rekur volduga
stofnun, kennda við höfuðskáldið
Goethe, með útibú um víða veröld,
sem hefur þann tilgang að leyfa
öðrum þjóðum að bragða á ávöxt-
um þýskrar hámenningar. Ég hef
nú um nokkurt skeið staðið í
ógoldinni þakkarskuld við þessa
merku stofnun, sem hélt mér uppi
ásamt tuttugu öðrum útlending-
um í þrjár vikur í maímánuði í
fyrra til þess að við mættum
kynnast vesturþýsku leikhúsi og
skýra síðan löndum vorum frá því
sem fyrir augu bar. Borgaryfir-
völd í Vestur-Berlín hafa nefni-
lega þann sið að efna til leiklist-
arhátíðar á hverju vori, sem þau
nefna „Theatertreffen" — Leik-
húsmót — og bjóða þangað tíu
bestu leiksýningum leikársins frá
öllu Vestur-Þýskalandi. Mér hefur
skilist að hátíðahöld af ýmsu tagi
ásamt margs konar ráðstefnum
séu nánast daglegt brauð í þessari
sögufrægu borg og liður í viðleitni
manna til að viðhalda hlutverki
hennar sem menningarmiðstöðv-
ar. Og í fyrravor bauð Goethe-
stofnunin sem sagt tuttugu manns
frá flestum ríkjum Vestur-Evrópu
til Berlínar til þess að skoða það
besta sem vestur-þýskt leikhús
hefði upp á að bjóða þá stundina
og fá um leið sem gleggsta mynd
af stöðu þess. Það hefur dregist úr
hömlu að ég þakkaði þá einstöku
gestrisni, sem manni var þarna
slíkur var höfðingsskapur þeirra
og greiðvikni. Umsjá með semín-
arinu, eins og þessi samkoma var
nefnd opinberlega, var í höndum
virðulegs herramanns, sem bar
hið tiginmannlega ættarnafn
Tetzeli von Rosador og var vakinn
og sofinn að við mættum hafa sem
mest upp úr heimsókninni.
Herr von Tetzeli, eins og við
nefndum hann gjarnan, stóð sig að
öllu leyti óaðfinnanlega við skipu-
lagningu og framkvæmd pró-
grammsins, en galt þess því miður
að hann átti sem týpa fjarska lítið
sameiginlegt með því sérkennilega
samsafni leikhúsbóhema, sem
þarna voru saman komnir og ekki
allir séi'lega þýskir í hugsun og
hegðan. Hópurinn var annars
mjög ósamstæður og sögðu menn-
ingarlegar andstæður og nokkrir
málaerfiðleikar töluvert til sín í
persónulegum samskiptum innan
hans. Hin lífsseiga tjáskiptagjá á
milli fræðinga og þeirra sem
starfa við sviðið opnaðist einnig á
stundum; til dæmis skopuðust
sumir að finnska háskólakennar-
anum frá Tampere, barnslegum
manni á fimmtugsaldri, sem um-
gekkst aðra þátttakendur á frem-
ur formlegan hátt og setti gjarnan
á hátíðlegar tölur um þróun þýsks
leikhúss, sem hann hélt á stirð-
legri og bókmálskenndri þýsku.
Hann hafði uppgötvað að merk-
ingarfræðin, semíótíkin, myndi
svara öllum spurningum leikhús-
fræðinnar til fullnustu og sat flest
kvöld einn á herbergi sínu við að
skrifa doktorsritgerð um þau efni.
Það myndi fylla mörg Morgun-
blöð að segja frá öllum þeim
leiksýningum og samræðufundum,
sem ég fór á þessar þrjár vikur og
ósennilegt að margir myndu end-
ast til að lesa slíkan langhund til
enda. í þessari grein ætla ég að
eins að drepa á þau atriði dag-
skrárinnar, sem miðuðu að því að
gefa okkur almenna hugmynd um
ástand vestur-þýskra leikhúsmála
og mér hafa orðið minnisstæðust.
I annarri grein, sem fljótlega
fylgir í kjölfarið, mun ég svo fara
fáeinum orðum um þær leiksýn-
ingar, sem þarna gaf á að líta, og
skýra nánar frá þeim ógöngum
sem mér virðist vestur-þýskt
leikhús vera komið í.
Annan daginn sem við vorum í
Berlín var okkur stefnt í móttöku
til Hans Kirchners, háttsetts emb-
ættismanns með aðsetur í vold-
ugri skrifstofubyggingu í hjarta
borgarinnar. Á leiðinni upp í
lyftunni var ég fræddur á því að
Kirchner hefði trúlega meira vald
en aðrir dauðlegir menn yfir
Berlínarleikhúsunum, því að hon-
um væri falið að skipta á milli
þeirra kökunni sem yfirvöld borg-
arinnar bökuðu þeim. Hann
reyndist vera maður um fertugt,
frjálslegur í fasi en þó ábyrgðar-
fullur, og ákaflega greinargóður
um leikhúsmál borgarinnar. Póli-
tísk þefvísi mín sagði mér að hann
væri einhvers konar hægri krati,
þó að vitaskuld gerði hann sér far
um að sýnast óhlutdrægnin sjálf.
Við vorum nú komin á fund hans
til að kynnast þeirri leikhúspóli-
tík, sem borgaryfirvöld Vestur-
Berlínar reka, þeim sjónarmiðum
Vestur-
þýskt
leikhús
Fyrri grein
sem þau fara eftir þegar þau
ákveða hverjir skuli fá peninga til
að búa til leikhús og hverjir ekki.
Það kom fljótt í ljós að mikill
gestagangur væri á skrifstofu
Kirchners, svo mikill að margir
yrðu frá að hverfa tómhentir — og
að hann tæki sjálfan sárt að þurfa
að neita nokkrum leikhúsmanni
um peninga. Það kom þjáning í
svip hans, þegar þessi mál voru
tekin til umræðu og auðheyrt var
á sumum spyrjenda að þeir grun-
uðu yfirvöld — þ.e. Kirchner —
um að hygla fremur þeim, sem
þegar hefðu komið undir sig fótum
og væru opinberlega viðurkenndir,
en veðja á nýja krafta. Kirchner
bað menn þá að gá að guði; hér
væri að fleirum að hyggja en
leikhúsfólki. Og hann benti á að
sem embættismaður í Iýðræðisríki
yrði hann fyrst og síðast að spyrja
sig: hvað vill Fólkið?
Minnisblöð mín eru ekki svo
ítarleg að ég geti farið náið út í þá
leikhúspólitík sem þarna var lýst
fyrir okkur, enda heimildin
kannski ekki fullkomlega óhlut-
dræg, frekar en aðrar heimildir.
Það kom reyndar í ljós síðar í
viðtölum við forystulið sumra
frjálsu leikflokkanna, sem borgar-
yfirvöld styrkja meira en aðra
flokka sökum listrænna eða fé-
lagslegra verðleika, að viðurgern-
ingur borgarinnar væri ekki alveg
eins góður og halda mátti af
orðum embættismannsins. En
leikhúsfólk kann ekki síður en
bændur að berja sér — og það fór
í öllu falli ekkert á milli mála
hvert væri höfuðmarkmið þeirrar
stefnu sem Kirchner mótaði og
framfylgdi. Þegar einhver í hópn-
um fór að fetta fingur út í þá
ákvörðun yfirvalda ekki alls fyrir
löngu að taka upp á arma sína
gjaldþrota söngleikahús og verja
til þess miklu fé í stað þess að
veðja á eitthvað merkilegra, benti
láta mikið með og halda að hafi
brotið blað í sögu barnaleiklistar,
ljómaði andlit hans af gleði og
stolti og hann breiddi sig af
miklum fjálgleik út um stefnu og
starf þessa leikhúss, sem væri svo
einstaklega duglegt við að skerpa
félagslega meðvitund barnanna og
gera þau gagnrýnin á misbresti
samfélagsins, strax frá blautu
barnsbeini. Það var ekki lítil
skemmtan að heyra þennan frjáls-
lynda leikhúsfaraó slá um sig með
öllum gamalkunnu glamuryrðun-
um um „frelsandi leikhús“ —
„emanzipatorisches Theater" — af
áberandi velþóknan. Við áttum
eftir að kynnast þessu leikhúsi
allvel síðar í heimsókninni, en
stefna þess hefur vakið miklar
deilur og íhaldssamir uppalendur
munu hafa orðið skelfingu lostnir
þegar afkvæmin komu úr leikhús-
inu ræðandi um kynferðismál,
stéttaátök, innflytjendapróblem,
réttindi sín gagnvart foreldrum og
kennurum og fleira af því tagi.
Kirchner upplýsti okkur nú um, að
enda þótt þetta væri afstaða sem
lýðræðisleg stjórnvöld hlytu að
taka fullt tillit til og þó að
Grips-leikhúsinu væri beinlínis
bannað að sýna í sumum ríkjum
Sambandslýðveldisins á þeirri for-
sendu að það útbreiddi kommún-
isma, hefðu borgaryfirvöld í þessu
múrumlukta vígi frelsisins ekki
brugðist Grips þegar mest lá á og
tryggt tilveru þess. Ég verð reynd-
ar að játa að sýningar þess ollu
mér vonbrigðum — þetta reyndist
ekki vera neitt annað en ósköp
hversdagslegur sósíalrealismi,
sem okkur norðurlandafólki þótti
lítið nýjabrum að. En þjóðverjarn-
ir máttu ekki vatni halda af
hrifningu yfir að barnaleikhús
gæti verið eitthvað raunsærra en
falleg ævintýri — og þar voru
hvítflibbamennirnir og galla-
buxnaliðið á nákvæmlega sama