Morgunblaðið - 15.04.1980, Blaðsíða 11

11
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 15. APRÍL 1980
Suöur-Afríka
á krossgötum
Tilkynningu flug-
mannsins í flugi Suður-
Afríku flugfélagsins frá
Jóhannesarborg til
Höfðaborgar var tekið
með jafndjúpri þögn og
ef hann hefði tilkynnt, að
hann þyrfti að nauð-
lenda. „Fyrir þá sem hafa
áhuga á úrslitum kosn-
inganna í Ródesíu,“ sagði
hann, „þá tapaði bless-
aður biskupinn og hlaut
3 sæti. Mugabe fékk
hreinan meirihluta. Góða
skemmtun í næsta leyfi í
Ródesíu.“
Þrátt fyrir að menn
huggi sig við, að „hann
verði kannski eins og
Kenyatta“, þá er ekki
hægt að gera of mikið úr
áhrifum hins mikla kosn-
ingasigurs Róberts Mug-
abe í Suður-Afríku. Bæði
hernaðarlega og sálrænt
er hann yfirþyrmandi
ósigur fyrir hvíta minni-
hlutann. Hins vegar lítur
svarti meirihlutinn á úr-
slitin sem mikinn sigur
og stuðning í langri bar-
áttu sinni fyrir pólitísk-
um réttindum.
Fyrstu viðbrögðin meðal
hvítra voru bitrar ásakanir
vegna þess að allir höfðu haft
svo rangt fyrir sér. Hvernig
höfðu þeir getað trúað því, að
Abel Muzorewa biskup myndi
bera sigur úr býtum í kosning-
unum eða a.m.k. verða fær um
að mynda and-marxískt banda-
lag með Jósúa Nkomo og hvítum
Ródesíumönnum? „Ríkisstjórnin
fékk ekki aðeins rangar upplýs-
ingar, hún rangtúlkaði einnig
þær upplýsingar, sem hún hafði,
og við hin gerðum nokkurn
veginn það sama,“ sagði banka-
stjóri einn, „þetta er greinilega
óskhyggja."
Viðbrögð svartra manna voru
þveröfug. Dr. Nthato Motlana,
sem er leiðtogi í borgarmálum í
svertingjabænum Soweto og hef-
ur haldið uppi stöðugri gagnrýni
á ríkisstjórnina, sagði: „Ég leik á
als oddi. Fyrst og fremst má
draga þann lærdóm af úrslitun-
um, að hver sá, sem nýtur
velþóknunar hvítra manna, er
búinn að vera.“
Þrátt fyrir friðsamleg um-
mæli Mugabes í garð nágrann-
anna í suðri, leikur enginn vafi á
því, að ríkisstjórnin og herinn í
Suður-Afríku líta á sigur hans
sem alvarlegan hernaðarlegan
ósigur. „Svarta Afríka nær nú að
landamærunum við Limpopo,"
var yfirlýsing þjóðernissinnaðs
dagblaðs. Limpopoá er nú í senn
fyrsta og síðasta varnarlínan.
Litið er á valdatöku nýju
stjórnarinnar í Ródesíu sem
stórt skref í átt til þess, sem
Magnus Malan hershöfðingi
kallar „marxiska innikróun"
Suður-Afríku. Þótt Mugabe hafi
heitið því, að koma ekki upp
stöðvum fyrir suður-afríska
skæruliða á ródesísku landi, þá
segjast heimildarmenn í her
Suður-Afríku telja, að hann geti
ekki komið í veg fyrir, að þeir
laumist inn í land þeirra.
Versta staðan, sem Malan
hershöfðingi hefur gert ráð
fyrir, er sú, að Ródesía verði
marxiskt ríki eins og Mozambik
og Angóla, og þá komi aðeins
Zambia og Botswana í veg fyrir
að Suður-Afríka og Namibía
verði algjörlega umkringd, og
ekki sé hægt að gera ráð fyrir að
þau standist ásókn kommúnista
til lengdar.
Namibía
En í nánustu framtíð er senni-
legt að úrslitin í Ródesíu auki
það kapp sem Afríkuríkin leggja
á að samið verði um Namibíu
(Suðvestur-Afríku), þetta
víðlenda, málmauðuga og strjál-
býla land, sem Suður-Afríka
stjórnar í trássi við Sameinuðu
þjóðirnar. Það hefur í för með
sér beinan þrýsting á Suður-
Afríku, sem brátt mun tengjast
kröfum um breytingar í stjórn-
málum í ríkinu sjálfu.
Urslitin í kosningunum í Ród-
esíu voru birt sama dag og
viðræður um tilraunir til sam-
komulags hófust í Höfðaborg
milli stjórnar Suður-Afríku og
háttsettrar nefndar frá Samein-
uðu þjóðunum. Viðræðunum var
haldið áfram, þrátt fyrir að
báðir aðilar viðurkenndu óopin-
berlega, að vonlaust væri að
búast við nokkrum árangri, fyrr
en Suður-Afríkumönnum hefði
gefist tími til að meta úrslitin og
sjá hverjar raunverulegar afleið-
ingar þeirra yrðu. Eins og við
mátti búast, varð raunin sú, að
andstaða Suður-Afríku gegn
kosningum undir eftirliti Sam-
einuðu þjóðanna harðnaði, þar
sem niðurstaða þeirra kynni að
verða sigur fyrir Þjóðarsamtök
Suðvestur-Afríku (SWAPO),
þjóðernishreyfinguna, sem berst
gegn suður-afrískum hermönn-
um á landamærum Namibíu.
Sannleikurinn er sá, að P.W.
Botha, forsætisráðherra Suður-
Afríku, hefur ekki mikið svig-
rúm. Fyrstu viðbrögð hans við
kosningaúrslitunum í Ródesíu
voru að íbúar Ródesíu „yrðu
sjálfir að meta þau og aðlaga sig
þeim“. í rauninni útilokaði hann
íhlutun, nema Mugabe leyfði, að
árásir yrðu gerðar á Suður-
Afríku frá Ródesíu.
Þrátt fyrir skyndilegan bata í
efnahagslífi Suður-Afríku vegna
hækkunar gullverðs, hefur land-
ið ekki ráð á að flækjast í
víðtækan skæruhernað utan
landamæra sinna. í næstu fjár-
lögum er gert ráð fyrir mikilli
aukningu til hermála, umfram
þá 2 milljarða randa (1,1 millj-
arð £) sem nú er veitt, einungis
til að kosta baráttu gegn skæru-
hernaði, sem öðru hverju blossar
upp í Namibíu, á sama tíma og
menntun og húsnæðismál
svartra manna ættu að hafa
forgang. Að auki mundi öll
íhlutun í Ródesíu koma í veg
fyrir að vesturveldin gætu beitt
neitunarvaldi gegn alvarlegum
efnahagslegum refsiaðgerðum af
hálfu Sameinuðu þjóðanna, áður
en Suður-Afríka er tilbúin að
mæta þeim.
En Botha forsætisráðherra er
næstum eins aðþrengdur heima
fyrir. Það var engin tilviljun að í
kjölfar úrslitanna í Ródesíu
fylgdu stóraukin innanflokks-
átök í Þjóðarflokknum, sem fer
með völdin í Suður-Afríku. Það
— eftir
Quentin
Peel
MUGABE: Kveðst vilja sættir.
BOTHA: Hefur lítið svigrúm.
hét svo, að átökin milli forsætis-
ráðherrans og dr. Andries
Treurnicht, sem er leiðtogi hins
valdamikla Transvaal-hluta
flokksins og andlegur foringi
mestu íhaldsmannanna, stæðu
um hvort kynblendingsskóla-
drengir mættu leika fótbolta við
hvíta drengi. En eins og stóð í
dagblaði Þjóðarflokksins, Beeld,
sem gefið er út í Jóhannesarborg
og styður Botha eindregið: „Það
liðu nákvæmlega 3 dagar frá því
að kosningasigur Mugabes varð
kunnur þar til ágreiningurinn í
Þjóðarflokknum hafði nær leitt
til klofnings.
Úrslitin undirstrikuðu þann
ágreining, sem var fyrir hendi
milli verligtes (upplýstra) og
verkramtes ' (afturhaldsamra).
Hinir síðarnefndu bentu á að
úrslitin sönnuðu það, sem þeir
hafa haldið fram, þ.e. að öll
undanlátssemi við kröfur um
áhrif svartra manna, hve lítil
sem hún væri, opnaði einungis
gáttina fyrir róttækum öflum.
Ef hinir fyrrnefndu, sem ekki
voru lengur eins vissir í trú sinni
á að hægt væri að styðja vin-
veitta svarta leiðtoga eins og
Mugabe, til að verjast öfga-
mönnum, skírskotuðu samt til
sigurs Mugabes í kröfum sínum
um sættir, áður en svartir íbúar
Suður-Afríku gengju öfgastefn-
um á hönd.
Kynþáttaráðstefna
Hversu mikil óskhyggja sem í
þessari skoðun kann að felast, og
margt bendir til þess að ungir
svertingjar séu hættir að ljá
eyru öllu tali um sættir síðan í
óeirðunum árið 1977, þá hefur
Botha forsætisráðherra samt
gert hana að sinni. í stefnu
markandi ræðu, sem hann hélt
þá um helgina réðst hann á dr.
Treurnicht og stuðningsmenn
hans (þó án þess að nefna nöfn)
sem „stjórnmálamenn, sem
halda að við getum leikið trúð-
leiki á stjórnmálasviðinu, meðan
drengirnir okkar falla á landa-
mærunum".
Hann hét því, að því er virðist
í blóra við strangasta rétttrúnað
á aðskilnaðarstefnuna, að svart-
ir leiðtogar í borgum landsins
yrðu kallaðir á ráðstefnu allra
kynþátta, þar sem fjallað yrði
um nýja stjórnarskrá. Og hann
vísaði á bug sem ónauðsynlegum
fyrir tilveru þjóðar Afríkana
(Suður-Afríkumanna af hol-
lenskum ættum) jafn bannhelg-
um hugmyndum og lögunum um
bann við hjónaböndum og kyn-
sambandi fólks af ólíkum kyn-
þáttum (þótt hann lofaði alls
ekki að breyta þeim).
I ræðu Bothas kom þó ekki
skýrt fram, hvaða markmið
hann hefur. Það er kaldhæðnis-
legt, að þótt Botha tali sífellt um
„heildarstefnu" sína, þá virðist
hann ekki hafa ljósa hugmynd
um hvert sú stefna leiði. Yfirlýst
markmið hans eru í grundvallar-
atriðum neikvæð eða varnar-
kennd, þ.e. að verjast „ásókn
marxista" og að tryggja tilveru
þjóðar Afríkana.
Samt sem áður felst í stefnu
Bothas talsverð tilslökun í hinu
flókna kerfi kynþáttaaðskilnað-
ar. I fyrsta lagi er gerð tilraun
til að vinna stuðning fleiri
svartra manna til að verjast
þessari ásókn, og því verður að
milda verstu hliðar kynþáttam-
isréttisins. í öðru lagi krefst
stefnan þess, að efnahagskerfið
verði öflugra til að mæta barátt-
unni og því þarf að einfalda hið
þunglamalega skrifræði aðskiln-
aðarstefnunnar, einkum til að
auka hreyfanleika vinnuaflsins.
Botha hefur verið nógu djarf-
ur til að setja fram slíkar
hugmyndir, þótt hann hafi ekki
árætt að bera fram frumvörp til
laga, sem ná langt í þessa átt.
Hann hefur reynt að forðast að
ögra eigin samherjum með því
að stuðla heldur að endurbótum
með leyfum og undanþágum,
sem stjórnvöld veita.
Enn er mögulegt að gangur
mála í Ródesíu fái fleiri hvíta
menn til að trúa á nauðsyn
samkomulags við svarta. Sáttfús
afstaða Mugabes hefur vakið
vissa bjartsýni, sem stingur í
stúf við þann hroll sem hann
fékk mönnum jafnvel nokkrum
dögum áður. En afturhaldssamir
hvítir menn munu án efa snúast
öndverðir gegn þessum hug-
myndum. I þetta sinn var breitt
yfir ágreininginn, en þeir eru
fáir, sem trúa því, að vopnahléið
milli Bothas og dr. Treurnichts
muni standa til frambúðar.
Botha hefur ekki tekist að
draga merkjanlega úr tortryggni
svartra manna gagnvart tilgangi
hans. Það eru ekki lögin gegn
blönduðum hjónaböndum sem
fara verst með svarta menn,
heldur allt hið flókna kerfi
flutningstakmarkana og svæða-
skiptinga, sem stýrir því, hvar
svertingjar mega búa og hvert
þeir mega flytjast samkvæmt
fyrirmælum skrifstofuveldis
hinna hvítu. Flutningstakmark-
anirnar eru grundvallarþáttur í
framkvæmd aðskilnaðarstefn-
unnar, en Botha hefur ekki
dregið í efa ágæti hennar. Hann
hefur jafnvel gert kerfið strang-
ara með því að stórhækka sektir,
sem beitt er gegn þeim, sem hafa
svarta menn ólöglega í vinnu.
Hinir verligte stuðningsmenn
Bothas í blaðaheimi Afríkana
vilja að stjórnin dragi þann
lærdóm af sigri Mugabes að
ræða beri nú við hina „raunveru-
legu“ leiðtoga svartra manna.
Ríkisstjórnin er hins vegar ný-
búin að svipta Desmond Tutu,
aðalritara kirkjuráðs Suður-
Afríku vegabréfi sínu, en hann
er einn af þeim síðustu meðal
svartra leiðtoga, sem prédikar
friðsamlegar breytingar og nýt-
ur þó talsverðs stuðnings.
Mandela
Það er verulega erfitt fyrir
Botha að finna einhverja áhrifa-
mikla svarta leiðtoga til að eiga
viðræður við. í nýlegri könnun
meðal svartra manna kom fram
að enginn einn maður nyti al-
menns stuðnings, þótt flestir
hefðu heyrt getið um Nelson
Mandela, fyrrum forseta Afríska
þjóðarráðsins, en hann afplánar
nú lífstíðardóm í fangelsi. I
könnuninni var einnig komist að
þeirri niðurstöðu að almennt
væru svartir borgarbúar nei-
kvæðir, firrtir og forystulausir,
þeir væru í andstöðu við kerfið
án þess að hafa skýrar hug-
myndir um hvað koma ætti í
staðinn.
Brýnasta vandamálið, sem
Botha þarf að fást við, er að
bægja frá alþjóðlegum þrýstingi
vegna Namibíumálsins, þrátt
fyrir að hann óttast í raun að
SWAPO kunni að taka völdin í
Namibíu. Þótt litið sé á vanda-
mál hans með vissum skilningi á
Vesturlöndum, einkum í Bret-
landi og þótt Bandaríkjastjórn
fari ekki að gera mikið úr
málinu á kosningaári, þá er ekki
víst, að þeim takist að standa
gegn kröfum Afríkuríkja á
vettvangi Sameinuðu þjóðanna
til lengdar.
Endanlega beinist áhugi
manna á alþjóðavettvangi, með
réttu eða röngu einkum að inn-
anlandsmálum í Suður-Afríku.
Ef Botha tekst að komast að
samkomulagi við svarta menn í
landinu, léttir á þrýstingnum.
Hingað til hefur hann á opin-
skáan og staðfastan hátt brýnt
fyrir löndum sínum nauðsýn
samkomulags og breytinga. Ekki
hefur komið eins skýrt fram í
hverju breytingarnar ættu að
felast. Hann verður að þræða
örmjótt einstigi milli aftur-
haldssamra — viðbragða hvítra
manna og uppreisnar svartra,
milli alþjóðlegs þrýstings og
möguleika sinna í stjórnmálum
án þess að vita í raun hvert hann
stefnir.
(Financial Times)