Morgunblaðið - 25.09.1980, Qupperneq 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 25. SEPTEMBER 1980
Hannes H. Gissurarson:
Skottulækn-
ar á skjánum
Hvort á að lofa sjónvarpið eða
lasta fyrir þáttinn „Hrun Breta-
veldis", sem sýndur var sl. mánu-
dagskvöld? Það er lofs vert að
veita okkur, sem höfum fylgzt með
tilraunum Margrétar Thatchers
og stjórnar hennar til að reisa við
atvinnulíf þjóðar sinnar, tækifæri
til að hrekja ýmsar algengar
bábiljur. En það er lasts vert að
kynna áróðursþátt, fullan af
ónákvæmni og hleypidómum, sem
„brezka heimildamynd" og láta að
því liggja, að vísindamenn taki
undir það, sem sagt var í þættin-
um. Ekki sakar heldur að geta
þess, að þátturinn er ekki nýr,
heldur frá því í marz sl. og
heimiTdargildi hans er því enn
minna er ella. Sjónvarpsstöðin
Granada, sem gerði hann, þykir og
vinsamleg ríkisafskiptasinnum, en
ekki hlutlaus. Ég ætla í þessari
grein að grípa tækifærið, með því
að það gefst, og benda á nokkrar
bábiljur í þættinum.
Hverjir geröu þáttinn?
Mennirnir, sem gerðu þáttinn,
eru úr svonefndum „Cambridge
Policy Research Group". Hvergi
var þess getið í kynningum að þeir
eru margir marxsinnar, hug-
myndafræði þeirra er blanda úr
kenningu Keyness og Marx, og
skoðun þeirra er fullkomin
minnihlutaskoðun með brezkum
hagfræðingum. Þeir eru fáir, sem
telja, að eitthvað nytsamlegt megi
sækja til Marx á nítjándu öldinni,
og alkunna er einnig, að keyness-
sinnar hafa verið á miklu undan-
haldi undan staðreyndum síðustu
áratugina. Sannleikurinn er sá, að
þessir Cambridge-menn eru sér-
vitringar, sem lítið mark er tekið
á (en Cambridge var á sínum tíma
vígi keynesssinna), og þeir Wynne
Godley og Francis Cripps, sem
rætt var við í þættinum, njóta
lítillar virðingar, eru taldir
skottulæknar.
Þeir kváðu upp dauðadóm yfir
atvinnulífi Breta, sögðu að ein-
ungis væri unnt að tefja fall
hagkerfisins með gengislækkun
pundsins og afskiptum ríkisins af
kjaramálum (en það er nefnt
„launastefna"), en að það væri þó
óhjákvæmilegt. Þeir sögðu, að
stjórn Thatchers hefði í rauninni
engu getað breytt, hún hefði
aðeins flýtt hinu óhjákvæmilega
falli. Þetta er auðvitað aðeins hin
gamla kenning marxsinna um að
fall séreignarkerfisins sé óhjá-
kvæmilegt — óskhyggja, sem
reynt er að klæða í búning
vísindalegrar forsagnar. En þessi
„vísindalega forsögn" hefur ekki
orðið að veruleika síðustu hálfa
aðra öldina, og nú neyðast sam-
eignarsinnar í Ráðstjórnarríkjun-
um, Kínaveldi og leppríkjum
þeirra til að leyfa markaðsvið-
skipti til að komast hjá falli! Um
feigðarspá þeirra má hafa orð
Arthurs Seldons, yfirmanns
Institute of Economic Affairs í
Lundúnum, þegar ég bar hana
undir hann: „Kjaftæði!"
Rökfærsla
Cambridjfe-
manna
Hvaða rök færðu Cambridge-
menn fyrir feigðarspá sinni? Þau
voru eins einföldT og þau voru
einfeldnisleg: Þeir framlengdu
þróunarlínur. Þeir sögðu sem svo:
„Skatttekjur stjórnarinnar
minnka, ef framleiðsla fyrirtækj-
anna minnkar enn og mörg þeirra
verða gjaldþrota, en á sama tíma
aukast útgjöld stjórnarinnar
vegna almenningsþjónustu og
trygginga, þannig að stjórnin
lendir í gildru, sem hún kemst
ekki út úr nema með því að snúa
við.“ Athuga ber tvennt. Hvernir
eru gallar þessarar rökfærslu? Og
hvað vantar í hana?
Gallar rökfærslunnar eru, að
ekki er gert ráð fyrir neinum vexti
atvinnulífs Breta, öðrum en nú-
verandi þróunarlínum. Enginn
getur að vísu tryggt vöxt atvinnu-
lífsins, en unnt er að búa honum
góð skilyrði, en það reynir stjórn
Thatchers að gera með auknu
atvinnufrelsi og skattalækkunum.
Atvinnufrelsið er ekki trygging
fyrir velmegun, en það er skilyrði
fyrir henni. Mörg fyrirtæki verða
gjaldþrota, önnur blómgast. Cam-
bridge-mennirnir gera ráð fyrir
hinu fyrrnefnda, en ekki hinu
síðarnefnda.
Það, sem vantar í máli Cam-
bridge-manna er að leiða rök að
því, að stefna stjórnar Thatchers
hafi valdið erfiðleikunum í atvin-
ulífi Breta (en hvergi í þættinum
var sagt, hvað stjórn Thatchers
hefði gert af sér) og að atvinnulíf-
ið hljóti óhjákvæmilega að falla
Milton Friedman
Margaret Thateher
Sjónvarp kl. 22.40:
Hrun
Bretaveldis
Á dagskrá sjónvarps kl. 22.40
á mánudagskvöld er bresk
''eimildamynd, Hrun Bretaveid-
Decline and Fall).
‘•'a sú, sem ríkisstjórn
Thatcher fylgir, er
^óbelsverðlauna-
í tilefni
sjónvarpsþáttarins
„Hrun Bretaveldis“
í mynd þessari kemur fram
óhugnanleg spá fyrir brezkt
efnahagslíf, þar sem því er spáð
að með þeirri stefnu í efna-
hagsmálum, sem ríkisstjórn
Margaret Thatcher fylgir, fari
ástandið hraðversnandi í land-
og Bretland að verða þróunarland.
Við verðum að svara spurning-
unni, sem ósvarað er í þættinum:
Af hverju stafa erfiðleikarnir í
atvinnulífi Breta?
Stefna stjórnar
Thatchers
Aðkoman var ófögur, þegar
stjórn Thatchers tók við, sumarið
1979. Bretar höfðu í mörg ár verið
„sjúku mennirnir" í Norðurálfu,
dregizt aftur úr flestum þjóðum.
Verðbólga var mikil, margir voru
atvinnulausir, brezkur iðnaður var
ekki samkeppnishæfur. Vandinn
var í sem fæstum orðum, að
rekstur var ekki eins hagkvæmur
og hann þurfti að vera. Frá
stríðslokum höfðu allar stjórnir
reynt að örva vöxt atvinnulífsins
með því að dæla peningum út í
það, þjóðnýta fyrirtæki eða skipu-
leggja atvinnulífið og fylgja
launastefnu) þ.e. takmarka launa-
hækkanir til að afstýra verð-
bólgu). Þetta hafði ekki tekizt.
Ráðum keynesssinna hafði verið
fylgt frá stríðslokum, en þau
gáfust ekki vel. Því var það, að
Thatcher-stjórnin breytti stefn-
unni, hætti að glíma við verðbólg-
una með því að reyna að takmarka
launahækkanir, en reyndi heldur
að takmarka peningamagnið,
lækkaði skatta, dró úr ríkisaf-
skiptum og jók atvinnufrelsið —
allt í þeim tilgangi að auðvelda
atvinnulífinu að rétta úr kútnum.
Hún bjóst ekki við neinu krafta-
verki, enda hefur það ekki orðið,
og hún sá fram á þá erfiðleika,
sem Cambridge-mennirnir gerðu
mikið úr í sjónvarpsþættinum.
Hagkerfið hefur verið opnað fyrir
samkeppni til að knýja fyrirtækin
til hagkvæmari reksturs. Að sjálf-
sögðu verða mörg fyrirtæki gjald-
þrota, og margir verkamenn missa
vinnuna um tíma. En önnur fyrir-
tæki rísa upp, atvinna býðst, verið
er að laga hagkerfið að breyttum
tíma og hin lífsnauðsynlega aðlög-
un er ekki sársaukalaus.
Á hvaða kosti bendir
Cambridífe-hópurinn?
Sir Keith Joseph iðnaðarráð-
herra fékk orðið stutta stund í lok
þáttarins og gat bent á, að í
rauninni er ekki ágreiningur með
brezku stjórnmálaflokkunum
tveimur um, að takmarka verði
peningamagn og hleypa nýju lífi í
iðnaðinn. En hvað kjósa Cam-
bridge-menn? Gengislækkun
pundsins, launastefnu og innflutn-
ingshafta. Það er þó deginum
ljósara, að slíkar aðgerðir hefðu
ekki dregið úr erfiðleikunum,
heldur aukið þá stórkostlega.
Gengi pundsins er markaðsgengi
og ekki á valdi stjórnarinnar að
breyta því nema með beinum
afskiptum eða gjaldeyrishöftum,
og lækkun þess kæmi sér mjög illa
í glímunni við verðbólgu. Launa-
stefna eða stjórnskipuð takmörk-
un iaunahækkana hefur reynzt
mjög illa. Stjórnir Heaths og
Callaghans 1974 og 1979 hrökkluð-
ust báðar frá vegna launastefnu,
sem þeim mistókst að fylgja, og
hið sama má líklega segja um
stjórn Geirs Hallgrimssonar á
íslandi 1978.
Um innflutningshöft þarf ekki
að fara mörgum orðum. Þau
torvelda þá alþjóðlegu verkaskipt-
ingu, sem ein skilar velmegun,
þegar til lengdar lætur, og í skjóli
tollmúra þrífst iðnaður, sem ella
er ekki samkeppnishæfur og
streymi fjármagns í hagkvæm-
ustu farvegina stíflast. Cam-
bridge-mennirnir virðast kjósa
sjálfsþurftarbúskap, þannig að
Bretar hætti að verzla við aðrar
þjóðir, og áætlunarbúskap, þannig
að atvinnulífinu sé öllu stjórnað,
en sá er vísasti vegurinn til
fátæktar og kúgunar, eins og
dæmin sanna.
Hverjum eru inn-
flutningshöft í hag?
Fróðlegt var að horfa á verk-
smiðjustjórann í Leicester í þætt-
inum. Hann sýndi áhorfendum
tvær flíkur, aðra framleidda í
Austurlöndum fjær (líklega í
Hong Kong, Suður-Kóreu eða Jap-
an, þar sem ótrúlegar framfarir
hafa orðið síðustu áratugi vegna
viðskiptafrelsis, hina framleidda í
verksmiðju sinni. Gæðin voru
svipuð, en hin útlenda flík var
miklu ódýrari. Hann og sumt
starfsfólk hans er að sjálfsögðu
ginnkeypt fyrir innflutningshöft-
um. Þá þarf ekki að óttast sam^
keppni að utan. En hverjir tapa? í
fyrsta lagi brezkur almenningur,
sem fær ekki að kaupa hina
jafngóðu og miklu ódýrarí útlendu
flík. í öðru lagi útlendu framleið-
endurnir og starfsfólk þeirra.
Hvernig á fólkið í Japan og Hong
Kong að komast af, ef það má ekki
framleiða á markað vestrænna
þjóða? Á að svipta það lífsbjörg
sinni og einu von um bætt kjör?
Menn skilja stundum ekki, hve
ómannúðleg innflutningshöft eru.
Þau eru í anda þeirrar þjóðern-
isstefnu, sem er hættulegri en orð
fá lýst. Vitanlega óttast margir
atvinnurekendur samkeppni, þeir
krefjast verndar gegn henni. Það
er satt, að markaðurinn er harður
húsbóndi, en það er líka satt, að
hann einn getur rekið mennina
áfram, skapað velmegun.
Verðbólgan og
atvinnuleysið
Þátturinn (eða „heimildamynd-
in“) er frá marz sl., eins og áður
var getið, og þar segir, að verð-
bólgan hafi ekki hjaðnað. Nú er
verðbólgan að hjaðna í Bretlandi,
þannig að reynslan hefur ómerkt
orð Cambridge-manna. En það
blasir við, að stjórn Thatchers
hefur ekki náð þeim árangri, sem
hún vænti, þótt það hafi að vísu
torveldað tilraun hennar, að
stjórn Verkamannaflokksins
stórjók peningamagn síðustu
mánuði sína.
Erfiðleikarnir eru til, þótt Gam-
bridge-mennirnir ýki svo, að þá
megi fremur telja í ætt við
Múnchausen barón en Karl Marx.
Ég er nýkominn af málþingi í
Kaliforníu, þar sem nokkrir vís-
indamenn og stjórnmálamenn,
þar á meðal Milton Friedman og
sir Keith Joseph, ræddu viðhorfin
í atvinnumálum. Friedman hefur
deilt á stjórn Thatchers fyrir að
hafa hækkað söluskatt og ekki
takmarkað peningamagn nægi-
lega. Á þessu málþingi var deilt á
stjórnina (eða öllu heldur brezka
seðlabankann, Bank of England)
fyrir að takmarka ekki peninga-
magnið með réttum hætti og bent
á, að Japönum hefur tekizt það.
(Hvers vegna sýnir sjónvarpið
ekki „heimildamynd" um það?).
Þetta er flókið mál og engin
einföld og auðframkvæmanleg
lausn til á því. Stjórn Thatchers
hefur auðvitað rekizt á sömu
takmarkanir og aðrar stjórnir í
lýðræðisríkjum. Ég spái því sjálf-
ur (en ekki „vísindalega"), að
stjórn Thatchers geri engin
kraftaverk, en vinni nokkra
áfangasigra þrátt fyrir erfiðleik-
ana, sem þó verði áform miklir.
Fleiri eru nú atvinnulausir í
Bretlandi en áður frá stríðslokum.
Að vísu verða menn í því viðfangi
að skilja, hvað atvinnuleysi er frá
hagfræðilegu sjónarmiði. Maður
er atvinnulaus, vegna þess að
hann sættir sig ekki við starf, sem
hann telur illa launað, og tekur
atvinnuleysið (og atvinnuleysis-
bæturnar) fram yfir það. til dæm-
is sættir hvítur Breti sig ekki við
starf, sem innflytjandi frá fátækri
þjóð tekur fegins hendi. En vitan-
lega verða margir atvinnulausir, á
meðan atvinnulifið er að laga sig
að breyttum tíma og fjármagnið
að finna nýja farvegi — á meðan
hætt er samkeppnishæfum rekstri
og aðrir kostir teknir. Aðalatriðið
er, að atvinnuleysi er aðeins
stundarfyrirbæri, ef tekst að
hleypa lífi í iðnaðinn. En halda
menn, að ríkið geti skapað atvinnu
til lengdar? Hvaðan á að afla fjár
til þess? ^
Ábyrgö sjónvarpsins
Cambridge-mennirnir vita vel,
hvaða fræðilegum mótbárum má
hreyfa gegn greiningu þeirra. Þeir
vita vel, að þorri hagfræðinga og
stjórnmálamanna er ósammála
þeim. En hvers vegna segja þeir
það, sem þeir sögðu? Vegna þess
að þeir kjósa séreignarkerfið feigt
og reyna að ala á efasemdum um
það. Það var broslegt, hvernig þeir
reyndu í þættinum að sveipa sig
hjúpi vísindamanna, hvernig þeir
létu mynda sig alvörugefna og
íbyggna að mata tölvur, reikna út
og ræða um stærðir og stefnur,
hvernig þeir auglýstu ófreskigáfu
sína: „Vi alene vide,“ eins og
danski einvaldskóngurinn sagði.
Bersýnilegt var, að þeir töldu sig
sjá betur en aðra „yfir“ hagkerfið
(þótt enginn hafi, eða geti haft,
þekkingu til að sjá „yfir“ allt
hagkerfið, þar sem tugmilljónir
manna skiptast á vörum og þjón-
ustu og hugmyndum í óraflóknu
ferli), geta deilt og drottnað.
Fréttaþyrstir fjölmiðlar hópast
sjálfsögðu að slíkum mönnum. Er
ekki miklu fréttnæmara, að hag-
kerfið sé að falla en að það standi
áfram? (Þetta minnir á hamagang
fjölmiðlanna fyrir nokkrum árum,
þegar Rómarhópurinn svonefndi
spáði dómsdegi i Endimörkum
vaxtarins, en það hefur verið
marghrakið af fræðimönnum).
Ábyrgð íslenzka sjónvarpsins er
mikil í þessu máli. Það hefur í
fyrsta lagi framið hlutleysisbrot,
því að það hefur sýnt eina hliðina
af mörgum án þess að sýna hinar.
Það hefur í öðru lagi gengið erinda
skottulækna, sem brugga aðeins
görótta drykki. (Brezkir hagfræð-
ingar, sem ég hafði samband við,
eru furðu lostnir yfir því, að þessi
gamla „heimildamynd" skuli sýnd
á Islandi sem kynning á stefnu
Thatchers). Það kynnti í þriðja
lagi þáttinn með villandi hætti,
lætur ósagt, að róttæklingahópur
stendur að honum, og lætur að þvi
liggja, að Milton Friedman sé við
hann riðinn, en hann er ekki
nefndur í honum. Líklega er þetta
slys, en ekki ásetningssynd. En
sjónvarpið verður, svo að um
munar, að bæta á næstunni fyrir
það með áreiðanlegri upplýsingum
um framkvæmdir Margrétar
Thatchers og kenningar Miltons
Friedmans.
Doktorsvörn
GUÐJÓN Magnússon læknir varði
nýlega doktorsritgerð við Karol-
inska Institutet, læknaháskólann í
Stokkhólmi. Guðjón Magnússon lauk
læknaprófi frá Háskóla Islands 1971.
Vorið 1975 lauk hann læknaprófi frá
Edinborgarháskóla í „Community
Medicine". Guðjón stundaði fram-
haldsnám í „Social medicin", félags-
lækningum við Karolinska Institutet
á árunum ’75—’80, og hefur íslenska
sérfræðiviðurkenningu í félags- og
embættislækningum.
Doktorsritgerð Guðjóns ber heitiö
„Excessive use of Medical Care or
Rational Patient Behaviour?" Rit-
gerðin fjallar í stuttu máli um
rannsókn á bráðalæknisþjónustu í
stórborg. Hvert leita sjúklingar? —
Á neyðarmóttökur sjúkrahúsa eða
til heimilislækna. — Hvað ræður
vali sjúklings? — Tryggir núverandi
skipulag nægilega góða læknismeð-
ferð?
Guðjón Magnússon hefur verið
skipaður í embætti aðstoðarland-
læknis frá 1. júlí sl.