Morgunblaðið - 25.10.1980, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 25. OKTÓBER 1980
Prófkjör innan stjórnmála-
flokkanna hér á landi hafa mjög
færst í vöxt á síðari árum, og
sífellt fleiri framboðslistar til
ALþingis og sveitastjórna eru
valdir með prófkjörum, forkosn-
ingum eða forvali af einhverju
tagi. Fyrir síðustu alþingiskosn-
ingar fóru fram prófkjör með
einum eða öðrum hætti hjá öllum
stjórnmálaflokkunum, þó ekki
væri það í nærri öllum kjördæm-
um, og búast má við að þessi
háttur verði á hafður í æ ríkara
mæli í framtíðinni, þrátt fyrir
margvísleg vandkvæði, sem þess-
um aðferðum hafa fylgt.
Ekki hvort,
heldur hvernig
Tiltölulega skammt er síðan að
grundvallarágreiningur var milli
manna um prófkjör hér á landi,
þar sem menn voru þeim ýmist
eindregið fylgjandi eða algjörlega
andvígir. Sjálfstæðismenn riðu á
vaðið með prófkjörin á sínum
tíma, en síðan var um árabil hætt
við þessa tilhögun á vali fram-
boðslista flokksins. Um og upp úr
1970 fara prófkjörin síðan að
ryðja sér til rúms innan Sjálf-
stæðisflokksins á ný, einkum á
þéttbýlissvæðum. Síðar hafa
prófkjör svo einnig verið haldin í
dreifbýliskjördæmum, svo sem á
Vesturlandi og Austfjörðum, og að
nokkru á Suðurlandi.
Aðrir flokkar fylgdu svo í kjöl-
farið, Alþýðuflokkur, Framsókn-
arflokkur og síðast Alþýðubanda-
lagið. Alþýðuflokkurinn varð
fyrstur flokka til að taka upp
skilyrðislaus og opin prófkjör um
allt land fyrir alþingiskosningar,
og hafa alþýðuflokksmenn þar
gengið lengra en sjálfstæðismenn.
Framsóknarmenn hafa svo fylgt í
humáttina, en skemmst er þessi
þróun á veg komin innan
Alþýðubandalagsins. Þar í flokki
hefur löngum verið andstaða við
að láta völdin í hendur óbreyttra
flokksmanna, að ekki sé talað um
alla kjósendur flokksins. Forysta
Alþýðubandalagsins gat þó ekki
til langframa barist gegn því að
flokksmenn hefðu áhrif á val
framboðsiista flokksins, og fyrir
alþingiskosningarnar í desember
síðastliðnum voru viðhöfð lokuð
prófkjör innan Alþýðubandalags-
ins í fleiru en einu kjördæmi.
Málum er því nú svo komið
innan allra íslensku stjórnmála-
flokkanna, að andstæðingum for-
kosninga fækkar, en þeim er að
vaxa ásmegin, sem telja rétt að
opna flokksstarfsemina og gefa
almenningi kost á að hafa áhrif á
bæði val frambjóðenda og á mörk-
un stefnunnar. Nú er því ekki
lengur spurt hvort auka eigi
lýðræðið innan stjórnmálaflokk-
anna, heldur hvernig.
Útvíkkun á
kosningaréttinum
Með nokkrum rétti má segja, að
forkosningar eða prófkjör við val
framboðslista, sé einskonar „út-
víkkun" á kosningaréttinum. Sé
opið prófkjör viðhaft, hefur kjós-
andinn möguleika á að hafa áhrif
á skipan framboðslista flokka, og
þannig er réttur hans ekki lengur
einskorðaður við að velja milli
hinna ýmsu lista á kjördegi.
Sé gengið út frá því, sem flestir
gera hérlendis, að lýðræðið sé af
hinu góða, hljóta menn að fagna
þessari þróun. — Annað mál er á
hinn bóginn, að margt má betur
fara í framkvæmd forkosninga, og
smám saman þarf að þróa reglur
og fyrirkomulag svo til bóta horfi.
Er í þessu sambandi rétt að hafa í
huga, að langflestar þeirra gagn-
rýnisradda sem heyrst hafa vegna
forkosninga á síðustu misserum,
beinast að framkvæmd og úrslit-
um þeirra, en ekki að kosningun-
um sem slíkum.
Meðal þess sem gagnrýnt hefur
verið, er að frambjóðendur standi
ekki allir jafnt að vígi í prófkjörs-
baráttu, kvartað hefur verið yfir
of miklum fjármunum í áróðri
fyrir einstökum frambjóðendum,
sagt er að menn geti gengið á milli
flokka og kosið alls staðar, bent er
á að ekki sé alltaf farið eftir
niðurstöðu prófkjörs þegar hún
Alþingishúsið við Austurvöll. — Til greina gæti komið að setja í lög ákvæði um að stjórnmálaflokkunum
verði skylt að efna til forkosninga við val framboðslista til Alþingis og sveitastjórna.
Anders Hansen:
Sett verði lög
um forkosningar
og einn sameigin-
legan prófkjörsdag
þykir af einhverjum ástæðum ekki
heppileg, og svo mætti lengi telja.
Að mínu mati er þó ekkert þessara
atriða það mikilvægt, að það
réttlæti að snúið skuli af braut
forkosninganna, heldur kalla
þessir gallar á úrbætur og reglur,
svo prófkjörin geti í raun orðið
útvíkkun á kosningaréttinum og
þar með stuðlað að lýðræðislegri
stjórnarháttum í landinu.
Lög um prófkjör
nauðsynleg
Eðlilegt þykir og sjálfsagt að
sett séu lög og reglugerðir um
kosningar, jafnt um framkvæmd
þeirra sem fyrirkomulag. Á sama
hátt er nú orðið tímabært og
nauðsynlegt að setja lög um fram-
kvæmd forkosninga á vegum
stjórnmálaflokkanna. Einkum er
aðkallandi að sett verði lög um
einn sameiginlegan prófkjörsdag
allra flokka, undir stjórn og eftir-
liti opinberra aðila, svo komið
verði í veg fyrir að fólk gangi á
milli flokka og hafi þannig í
skemmdarskyni áhrif á niðurstöð-
ur annarra flokka en þeir hyggjast
veita brautargengi í hinum eigin-
legu kosningum, hvort heldur um
er að ræða alþingis- eða sveita-
stjórnakosningar.
Æskilegast virðist, að Alþingi
setji lög, er kveði á um, að allir
þeir stjórnmálaflokkar, sem
hyggjast viðhafa forkosningar í
einu eða öðru formi, skuli gera það
á tilteknum degi, til dæmis tveim-
ur til þremur mánuðum fyrir
kosningar. Færi slíkt prófkjör þá
fram í skólum eða öðru opinberu
húsnæði, og sæju starfsmenn
ríkisins um framkvæmd þess.
Prófkjörið gæti farið þannig fram,
að eftir að kjósandi hefur gefið
upp nafn sitt og heimilisfang, fær
hann afhentan prófkjörsseðil allra
flokkanna. Skal seðillinn þannig
upp byggður, að fyrst merki kjós-
andi við þann flokk, sem hann vill
taka þátt í prófkjöri hjá, og síðan
fylli hann út atkvæðaseðilinn eins
og hann vili raða frambjóðendum
viðkomandi flokks á endanlegum
framboðslista. Með þessu móti
yrði tryggt, að hver kjósandi getur
aðeins kosið hjá einum flokki, og
Anders Hanscn
jafnframt er tryggt, að stjórn-
málaflokkarnir geta ekki vitað
hvar hver og einn kjósandi kýs. —
Kjósendur geta því tekið þátt í
prófkosningum flokkanna, án þess
að fara sjálfkrafa inn á spjald-
skrár þeirra eins og nú tíðkast.
Reglur um fjár-
magn og áróður
Til greina getur einnig komið,
að setja mun víðtækari lög um
framkvæmd forkosninga stjórn-
málaflokkanna, en þar verður þó
að fara með mikilli varúð. — Ekki
verður til dæmis í fljótu bragði
séð að unnt sé að setja í lög, hve
miklu hver og einn frambjóðandi
megi kosta til prófkjörsbaráttu
sinnar. Auðvelt yrði að fara í
kringum slík lög, og þau yrðu því
markleysa ein. Auðvelt er hins
vegar að setja lög um áróður í
ríkisfjölmiðlum, og unnt er að
takmarka þann tíma, sem opinber
prófkjörsbarátta stendur yfir. —
Á það raunar einnig við um hinar
raunverulegu kosningar. Þá væri
ef til vill æskilegt að skylda
frambjóðendur til að gera grein
fyrir kostnaði við framboð sín
opinberlega, og einnig til að gera
grein fyrir á hvern hátt fjárins
hefur verið aflað.
Mörg fleiri atriði þyrfti að taka
til athugunar, verði sett lög um
prófkjör, en öll þurfa þau að miða
að því að gera þau auðveldari og
einfaldari, og þau þurfa að vera til
þess fallin að auka tiltrú kjósenda
á þessum þætti
lýðræðisfyrirkomulagsins sem við
Islendingar höfum valið okkur. —
Lög um forkosningar eða prófkjör
mega ekki og þurfa ekki að verða
til að gera þau flóknari í gerð eða
framkvæmd.
Á að lögbinda
forkosningar?
Áður er að því vikið, að mjög
misjafnt er á hvern hátt flokkarn-
ir standa að prófkjörum eða for-
kosningum, og einnig er langt frá
því að slíkar aðferðir séu viðhafð-
ar við val framboðslista í öllum
kjördæmum. Vel virðist geta kom-
ið til greina, að setja í lög ákvæði
um að stjórnmálaflokkum sé skylt
að láta fara fram prófkjör til að
ákveða hverjir skipi framboðslista
viðkomandi flokka, bæði í kosn-
ingum til hins háa Alþingis og til
bæja- og sveitastjórnakosninga.
Slíkt þarf þó að íhuga vel, og ekki
er rétt að rasa um ráð fram í því
efni fremur en öðru. — Með
núverandi kjördæmafyrirkomu-
lagi og listakosningum virðist þó
ekki vanþörf á að auka á lýðræðið
með því að auka áhrif kjósenda á
val framboðslistanna, og auka þar
með möguleika þeirra á að hafa
áhrif á hverjir skipi þingsætin
sextíu og hinar ýmsu bæjar- og
hreppastjórnir.
Endurskoðun stjórnarskrárinn-
ar stendur nú yfir, og er þess að
vænta að þar verði þessi mál og
önnur tekin til athugunar. A
grundvelli þeirrar umfjöllunar
verði tillögur og síðan ákvarðanir
svo að lokum teknar. Alla vega
virðist nú fyllilega tímabært að
löggjafarvaldið taki þessi mál til
gagngerðrar athugunar, svo viða-
mikill þáttur sem forkosningar af
ýmsu tagi eru nú orðnar í stjórn-
málalífi hérlendis. Nú er rétti
tíminn til að kanna þessi mál.
Vonandi taka stjórnmála-
flokkarnir málið upp nú í vetrar-
byrjun, er stjórnmálastarfsemin
tekur að glæðast á ný eftir
sumarleyfi.
Orðin og
merking
þeirra
í sumar kom út Stafsetningar-
orðabók með skýringum, þriðja
útgáfa endurskoðuð i samræmi
við stjórnskipaða stafsetningu,
útg. Bókaverslun Sigfúsar Ey-
mundssonar. Ilöfundurinn, Hall-
dór Halldórsson, segir i eftirmála
að bókin hafi verið ófáanleg i
verslunum um 5—G ára skeið:
„Ilefir ýmislegt valdið, en þó
einkum ófrjóar deilur um staf-
setningarmál. Þessar deilur
kunna að halda áfram. en engu
að siður ákvað ég að búa bókina
til prentunar i samræmi við
stórnskipaðar reglur“.
Það má að vísu þrasa um 'sumt
af því sem stjórnvöld hafa ákveðið
(1974 og 1977) um stafsetningu, en
varla fer milli mála að í höfuðat-
riðum hefur skynsemi ráðið þegar
breytingarnar voru gerðar. Er
vonandi að tekið verði mark á
þeim í framtíðinni, enda reynst til
heilla, ekki síst yngstu kynslóð
landsins sem verður að sætta sig
við völd gamlingja í svo mörgu
sem hana varðar.
Stafsetningarorðabækur og
orðabækur yfirleitt eru að mínu
mati fróðlegur lestur og má hafa
af þeim bæði gagn og gaman. Eg
sé ekki betur en Halldór Hall-
dórsson geri sitthvað til að Staf-
setningarorðabók hans sé ekki
fráhrindandi. Þess vegna m.a. fer
Halldór Halldórsson
Bðkmennllr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
hún ekki illa við hliðina á Is-
Ienzkri orðabók Menningarsjóðs.
Bókaverslun Sigfúsar Eymunds-
sonar hefur löngum gefið út tölu-
vert af kennslubókum þótt önnur
forlög hafi verið iðnari við það.
Þörf bók er a learnes’s first
dictionary eftir Christopher Scott
með íslensku orðasafni Jóns
Hannessonar. í upphafi hennar
segir réttilega: „Orðabók skýrir
merkingu orða, en með réttri
notkun má einnig komast að fleiru
um þau og notkun þeirra".
Með þessari bók er óhætt að
mæla. Hún er ekki einungis nyt-
söm skólafólki heldur ætti hún að
geta verið öllum áhugamönnum
um enskt mál hollur lestur. Mynd-
ir eru margar og gegna því
hlutverki að varpa ljósi á
merkingu orða. Fleiri en ein
merking orða er sýnd með góðum
árangri og í viðauka er að finna
enska málfræði og enskt-íslenskt
orðasafn.
Þriðja bókin sem hér er ástæða
til að minna á og Bókaverslun
Sigfúsar Eymundssonar gefur út
er Málfræði við Etudes Fran-
caises Cours Intensif sem ýmsir
fræðimenn hafa unnið að, en er í
umsjá Emils H. Eyjólfssonar á
íslensku. Þetta er ekki beinlínis
bók sem maður festir hugann við í
fyrstu (þrátt fyrir götumynd frá
París á kápu) en er nauðsynleg til
síns brúks og aðgengileg frönsku-
nemum, . . ...............