Morgunblaðið - 30.07.1981, Blaðsíða 20

/
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 30. JÚLÍ1981
Lögbrot framin
á Bemhöftstorfu
Bernhöftstorfan — eins og nú er þar umhorfs
20
eftir Hannes Kr.
Davíðsson arkitekt
Undanfarin ár hefur mikið verið
rætt um húsafriðun hér á landi og
er það vel. Þó má segja, að hin
opinbera umræða í blöðunum hafi
verið nokkuð einhliða og hefði
mátt byggjast meir á umhyggju og
virðingu fyrir byggingarlist. Meg-
inviðhorfið hefur í raun verið að
nauðsyn beri til að varðveita allt,
sem gamalt er orðið, án tillits til
annarra eiginda. A sama tíma
höfum við mátt upplifa ýmsar
misgerðir við seinni tíðar bygg-
ingar, án þess þar til sett yfirvöld
hreyfðu aðgerðum til verndar.
Þessi uppskipting viðhorfa hef-
ur hins vegar losað alla þá aðila,
sem hafa haft málin til umfjöllun-
ar, við þau óþægindi, að þurfa að
vega og meta og taka sjálfstæðar
ákvarðanir, en einnig dregið hulu
yfir mögulegt getuleysi þeirra til
slíkrar ákvarðanatöku.
Áköfust hefur þessi umræða
verið um „Bernhöftstorfuna" í
Reykjavík og ætla ég mér ekki að
rekja hana hér, en vil þó minna á
vígorð verndunarsinna, „Bern-
höftstorfan, hún lifi“. I umræð-
unni um torfuna hefur ekkert
komist að utan dálætið á aldrinum
og óttinn við hið nýja. Viðbygg-
ingarklastur eins og turninn á
landlæknishúsinu og sölubúðin á
bakaríinu hefur ekki farið neitt
fyrir brjóstið á þessum „unnend-
um“ byggingarlistar, sem barist
hafa fyrir vernduninni. Þeir hafa
jafnvel hert sig upp í að nota
lýsingarorð í hástigi um ágæti
þessara hluta. Stundum verður
það mönnum hjálpræði, að hrópa
svo hátt sjálfir, að öll skilningar-
vit lokist.
Eftir fundarhöld og blaðaskrif
áhugamanna á báða bóga, sem
tóku mörg ár, og ítrekuð bréfleg
tilmæli húsafriðunarnefndar til
fleiri menntamálaráðherra tók
fyrrverandi menntamálaráðherra,
Ragnar Arnalds, sig til og varð við
tilmælum húsafriðunarnefndar og
borgarstjórnar Reykjavíkur og
friðlýsti „Bernhöftstorfuna".
Þetta skeði þann 7. ágúst 1979.
Bréf menntamálaráðherra til
húsafriðunarnefndar hér að lút-
andi er svohljóðandi:
„Að fengnum tillögum húsafrið-
unarnefndar og borgarstjórnar
Reykjavíkur samþykkir ráðuneyt-
ið hér með friðun svonefndrar
„Bernhöftstorfu" í Reykjavík, en
það er nánar tiltekið svæði, er
afmarkast af Bankastræti, Skóla-
stræti, Amtmannsstíg og Lækj-
argötu.
Friðun þessi er samkvæmt A-
flokki, sbr. IV kafla þjóðminjalaga
nr. 52/1969.
Húsafriðunarnefnd er falið að
gera þær ráðstafanir er lög mæla
fyrir um í sambandi við friðun
þessa.
Þess er vænst, að samráð verði
haft við eigendur lóða og fasteigna
og borgaryfirvöld í Reykjavík um
framkvæmd friðunar og ráðstaf-
anir í tilefni af henni.“
Bréf ráðherrans er mjög skýrt,
með því er svæðið allt milli
Bankastrætis, Skólastrætis, Amt-
mannsstígs og Lækjargötu friðað.
Og eins og segir í bréfinu er
friðunin samkvæmt A-flokki.
Með þessum gerningi kom ráð-
herra svo ekki varð um villst til
móts við óskir friðunarsinna.
Næsta ríkisstjórn, undir forsæti
Benedikts Gröndal, gekk enn
lengra til móts við óskir Torfu-
samtakanna, því hún gerði leigu-
samning við Torfusamtökin um
húsin Bankastræti 2 og Amt-
mannsstíg 1 ásamt meðfylgjandi
eignarlóðum, til 12 ára. Samning-
ur þessi, sem dagsettur er 20.
nóvember 1979 er svohljóðandi:
«1. gr.
Leigusali selur leigutaka á leigu
húseignirnar Bankastræti 2 og
Amtmannsstíg 1 (svonefnd Bern-
höftstorfuhús) í Reykjavík ásamt
meðfylgjandi eignarlóðum.
2. gr.
Húseignir þessar eru leigðar í
því ástandi, sem þær nú eru i og
leigutaki hefur kynnt sér gaum-
gæfilega og sættir sig við.
3. gr.
Leigutími er frá 1. desember
1979 til 1. desember 1991 og fellur
þá leigusamningurinn úr gildi án
uppsagnar.
Húsnæði það í Bankastræti,
sem nú er í leigu, verður þó ekki
„En eins og þessi mál
hafa gengið að undan-
förnu þá er það
dagljóst, að hið svo-
kallaða „húsfriðunar-
fólku, sem hefur haft
með Torfuna að gera,
er í raun menningar-
brunnmígar samtíð-
arinnar44
afhent leigutaka fyrr en 1. janúar
1980.
4. gr.
Leigugjald er ekkert, en leigu-
taki skuldbindur sig til að greiða
öll lögboðin gjöld af þessum eign-
um á leigutímanum og vegna
notkunar þeirra, þ.á m. fasteigna-
gjöld.
5. gr.
Leigutaki skuldbindur sig til
þess að annast og kosta nauðsyn-
legar endurbætur hins leigða og
halda húseignunum jafnan vel við
utan sem innan, þannig að full-
nægt sé ákvæðum þjóðminjalaga
nr. 52/1969.
í samningi þessum felst réttur
leigutaka til handa til þess að
koma upp að nýju þeim nannvirkj-
um á lóðunum, sem orðið hafa eldi
að bráð á síðari árum og þá í
samræmi við ákvæði fyrirhugaðr-
ar friðlýsingar á grundvelli þjóð-
minjalaga nr. 52/1969 og með
sömu skilmálum og um getur í 1.
málsgr.
6. gr.
Leigutaka er óheimilt að fram-
leigja hið leigða eða veita öðrum
þar aðstöðu nema með samþykki
leigusala.
7. gr.
Við leigulok skulu allar múr- og
naglfastar endurbætur vera eign
leigusala, enda greiði hann leigu-
taka ekkert vegna þeirrar verð-
mætaaukningar þessara fast-
eigna, er umbætur og viðhald
leigutaka kunna að hafa í för með
sér.
8. gr.
Vanefni leigutaki leigusamning
þennan í einhverri grein, hefur
hann fyrirgert leigurétti sínum og
skal þá skylt að rýma hinar leigðu
fasteignir eftir kröfu leigusala.
Nú telur leigusali, að um van-
efndir sé að ræða, og skal hann þá
tilkynna leigutaka það skriflega
og gefa honum hæfilegan frest til
þess að bæta úr.
9. gr.
Rísi mál vegna þessa leigu-
samnings, skal reka það fyrir
bæjarþingi Reykjavíkur, og þarf
þá ekki að leggja það til sátta hjá
sáttanefnd.
10. gr.
Samningur þessi er gerður í
tveimur samhljóða eintökum sitt
handa hvorum aðila.
11. gr.
Til staðfestu rita aðilar nöfn sín
hér undir í viðurvist votta.“
Undir samninginn rita Sighvat-
ur Björgvinsson, fjármálaráð-
herra f.h. ríkissjóðs, Benedikt
Gröndal, forsætisráðherra, sem
með undirritun sinni samþykkir
samninginn sbr. lög nr 96/1969 og
Vilmundur Gylfason, mennta-
málaráðherra, sem með undirrit-
un sinni samþykkir samninginn,
sbr. lög nr. 52/l%9. Fyrir hönd
Torfusamtakanna að áskildu sam-
þykki aðalfundar 1979 og með
fyrirvara um, að til komi eftirgjöf
fasteignagjalda af hálfu borgar-
stjórnar Reykjavíkur eða styrkur,
sem því nemur sbr. 4. gr. samn-
ingsins, undirrita samninginn:
Guðrún Jónsdóttir, Richard Hör-
dal, Hörður Ágústsson og Þor-
steinn Bergsson.
Eins og samningurinn ber með
sér skyldi leigugjald ekkert vera,
en í 5. gr. er kveðið á um skyldur
leigutaka og réttindi honum til
handa til að standa fyrir endur-
byggingu þeirra húsa, sem þá voru
brunnin, allt þó undir ákvæðum
þjóðminjalaganna frá 1969. Ég vil
sérstaklega vekja athygli lesanda
á 5. gr. samningsins.
Það er upplýsandi um ákafa
ríkisstjórnarinnar til friðunar, að
í samningnum er talað um fyrir-
hugaða friðlýsingu, þrátt fyrir að
eins og að framan er rakið hafði
Ragnar Arnalds, menntamálaráð-
herra, þegar friðlýst Bernhöfts-
torfuna röskum 3 mánuðum áður.
Einnig er athyglisvert, að í 8. gr.
samningsins er ákvæði um að
leigutaki fyrirgeri leigurétti sín-
um ef hann vanefni samninginn í
einhverri grein. Það er þannig
greinilegt, að ríkisstjórnin hefur í
öllu viljað tryggja réttan fram-
gang þess máls, sem byrjað hafði
verið á.
Lögum samkvæmt tilkynnti
ráðherra á sinni tíð húsafriðunar-
nefnd um friðunina og fól henni
áframhaldandi ráðstafanir. Ég vil
nú leyfa mér að beina þeirri
spurningu til formanns húsafrið-
unarnefndar, hvað nefndin hafi
gert af því sem henni var falið
með áður greindu bréfi mennta-
málaráðherra frá 7. ágúst 1979?
Ég get aðeins upplýst, að enn
hefur ekki verið fullnægt ákvæð-
um 28. gr. þjóðminjalaganna um
þinglýsingu á friðun.
Það orkar ekki tvímælis, að með
IV kafla þjóðminjalaganna frá
1969, er húsafriðunarnefnd falin
umsjón friðaðra húsa og allar
framkvæmdir við friðaðar hús-
eignir eru óheimilar án hennar
samþykkis að undangenginni
formlegri umsókn og greinargerð.
í því ljósi verða samskipti bygg-
ingarnefndar Reykjavíkur og
húsafriðunarnefndar vegna Bern-
höftstorfuhúsanna lítt skiljanleg.
Má þar til nefna einnig stjórn
Fæddist listfræðingurinn of seint?
Athugasemd út af leiðréttingu
eftir dr. Gunnlaug
Þórðarson
í blaðinu í gær birtist afsökun
og leiðrétting út af mistökum
þeim, er urðu við birtingu greinar
minnar um sjálfsmyndir Þorvalds
Skúlasonar listmálara í blaðinu í
fyrradag, er myndir víxluðust.
Énda þótt þakka beri leiðrétting-
una er óhjákvæmilegt að gera
stutta athugasemd.
Tilmæli mín voru þau, að blaðið
birti í fyrsta lagi endurprentun á
tvöfaldri þriggja dálka fyrirsögn,
af fréttinni um gjöfina til Lista-
safns H.Í., einnig mynd af listmál-
aranum sjálfum ásamt myndun-
um tveim, sem greinin fjallaði um,
til þess að fólk gæti betur áttað
sig á því, að ábending mín væri
alls ekki útí hött, en um hana
hafði Þorvaldur Skúlason m.a.
þessi orð: „Gunnlaugur veit ekk-
ert hvað hann er að tala um, ég
hef heyrt þetta, held að það sé
mjög óheppilegt að birta svona
grein.“
Hvorug tilmæli mín fengust
tekin til greina, eigi heldur örfá
orð um viðbrögð listmálarans og
því er óhjákvæmilegt að gera
stutta athugasemd. í sjálfu sér er
það algjört aukaatriði hvort þessi
umdeilda mynd sé sjálfsmynd
Þorvalds Skúlasonar, hvað þá
heldur verk hans, hún breytir
engu um listferil hans til eða frá
og hann má vissulega mér að
meinalausu gangast við þessu
verki. Þorvaldur Skúlason er vinur
vina sinna og honum finnst vafa-
laust mikið til vinnandi að forða
þeim frá þeirri hneisu að hafa
keypt myndina í þeirri góðu trú að
hún væri eftir hann og það, sem
meira er einasta sjálfsmyndin.
Kaupin voru gerð, myndin komin
til landsins og sennilega tilgangs-
laust að biðja um leiðréttingu á
kaupunum með því að upplýsa að
listmálarinn hefði reyndar gert
jafnvel 14 aðrar sjálfsmyndir
meðan hann var í Noregi. —
Vináttan er skraut lífsins, — en
það eru þó takmörk.
Hvers átti það fólk hér heima og
í Noregi að gjalda, sem átti allar
hinar sjálfsmyndirnar? Átti nú að
reyna að telja því trú um að þeirra
myndir væru falsaðar? Einhvern
tíma hefði sannleikurinn hvort eð
er komið í ljós, sem sé að umdeild
sjálfsmynd væri ekki eina
sjálfsmyndin, sem listmálarinn
hefði málað. Til væru miklu fleiri
og allar líkari höfundi sínum en
þessi eina. Það var líka bjarnar-
greiði við þiggjendur og stofnanda
þessa mikla listasafns H.í. að telja
þeim trú um að hin gefna mynd
væri eina sjálfsmyndin.
Undirritaður benti á nauðsyn
þess á Myndlistarþinginu 1981
(sem greint var frá í grein minni)
að þessi mistök með þessa „einu
sjálfsmynd" yrðu leiðrétt í fjöl-
miðlum, — en því var ekki sinnt.
Hefði það verið gert hefði ekki
komið til þessara ábendinga. Mér
er óskiljanlegt hvað kom til að
listmálarinn skyldi ætla að láta
þessa frétt, sem kom í sjónvarpi
óleiðrétta.
Hins vegar er afsökun sú, sem
fólst í eftirfarandi orðum listmál-
arans athyglisverð: „Það er mis-
skilningur hjá Birni Th. að ég
hafi ekki málað nema eina
sjálfsmynd. Það er varla von að
hann viti hvað ég var að mála
íyrir rúmum 40 árum, hann var
varla byrjaður i listfræðinni þá."
Þessi skoðun er gagnmerk, ekki
síst skoðuð með tilliti til löngu
látinna heimsþekktra listamanna,
sem hafa sumir hverjir fengið
mjög nýstárlega útlistun hjá þess-
um listfræðingi í sjónvarpinu
okkar sl. vetur. Menn kynnu að
spyrja: Fæddist listfræðingurinn
of seint?
Aðalatriði máls þessa er að
sannleikurinn er kominn í Ijós að
því leyti að hin umdeilda sjálfs-
mynd var ekki einasta slíkt verk
listamannsins. Hvort hún sé í
raun réttri sjálfsmynd eiga