Morgunblaðið - 12.09.1981, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. SEPTEMBER 1981
17
þeirra hafi verið rangt. Mér sýnist aug-
ljóst af þeim orðum Hayeks í fyrirlestrin-
um, sem urðu tilefni til dóms Þorsteins, að
hann ætti við þetta. (Hitt get ég glatt
Þorstein með, að ég vel heldur að sækja
heimspekifyrirlestra hans en hljómleika
Björgvins, en furðulega kokhreysti þarf til
að segja, að það val mitt sé vísindalega
rétt.)
III.
Þorsteinn snýr sér eftir þessa sleggju-
dóma um Hayek að Friedman og tveimur
bókum hans, Capitalism and Freedom og
Free to Choose. Friedman er að vísu snjall
hagfræðingur og mjög einbeittur áróðurs-
maður, en óhætt er að telja Hayek miklu
merkari heimspeking, svo að eðlilegra
hefði verið að ræða um kenningu hans,
ekki síst með því að í bókinni Leiðin til
ánauðar, sem komið hefur út á íslensku,
skýrir Hayek hugtakanotkun frjáls-
hyggjumanna, en á hana deilir Þorsteinn
einkum. Ég get einnig bætt því við, að
Friedman er ekki eins saklaus af „barns-
legri vísindatrú" og Hayek. Hann er í
rauninni framhyggjumaður (pósitífisti)
eins og sjá má í ritgerðarsafni hans,
Essays in Positive Economics, en um þá
skoðun efast ég mjög.
Fyrsta athugasemdin, sem Þorsteinn
gerir við kenningu Friedmans, er, að hann
geri „naumast neina tilraun til að rök-
styðja hana nema með fullyrðingum eins
og þeim að í Bandaríkjunum sé markaðs-
frelsi og líka margt annað frelsi en í
Ráðstjórnarríkjunum sé ekki markaðs-
frelsi og naumast neitt annað frelsi". Þessi
athugasemd Þorsteins er furðuleg. heldur
hann, að enginn, sem lesi greinar hans,
hafi lesið þessar tvær bækur Friedmans?
Sannleikurinn er sá, að í fyrsta kaflanum í
Capitalism and Freedom (Sem Þorsteinn
segist hafa lesið, þótt hann vitni að vísu
hvergi í þá bók) er ágæt rökfærsla fyrir
þessu. Þorsteinn getur líka fundið glögg
rök færð fyrir því í tveimur bókum á
íslensku, Frjálshyggja og alræðishyggja
og Leiðin til ánauðar, að atvinnufrelsi sé
skilyrði fyrir almennum mannréttindum.
Önnur athugasemdin, sem Þorsteinn
gerir, er þessi:
Hitt er svo annað mál að hugmyndin um
efnahagslegar forsendur sem ráði öllu
um afganginn af þjóðfélaginu er auðvit-
að alls ekki ný. Hún er satt að segja
öldungis ómengaður marxismi og heitir
söguleg efnishyggja.
Þorsteinn misskilur kenningu Fried-
mans illa. Friedman og aðrir frjálshyggju-
menn telja, að frelsið verði nafnið tómt, ef
ríkið ráði yfir öllum framleiðslutækjun-
um. Á þeirri kenningu og hinni, sem
marxsinnar hafa, að hugmyndir manna
ráðist af því, hvaða framleiðslutækjum
þeir ráða yfir, er að sjálfsögðu reginmun-
ur. Friedman leiðir reyndar rök að því í
Free to Choose, að hugmyndir manna
breyti mestu um rás sögunnar, en það sé
ekki öfugt eins og marxsinnar haldi. Hann
og flestir aðrir frjálshyggjumenn eru því
„hughyggjumenn" í skilningi marxsinna.
Þorsteinn víkur síðan að hugtakanotkun
Friedmans, ræðir um nokkur frumhugtök
stjórnmálanna, frelsi, jaínrétti og rétt-
læti. Ég held, að ástæða sé til að ræða
rækilega um þessi hugtök, því að Þor-
steinn hefur því miður misskilið kenningu
frjálshyggjumanna um þau. Hvað er
frelsi? Þorsteinn hefur aðra kenningu um
það hugtak en um frjálshyggjuhugtakið:
Frelsið er eitt, segir hann, þótt frjáls-
hyggjurnar séu margar. Lendir hann ekki
í mótsögn við sjálfan sig, ef hann notar
ádeilu Wittgensteins á eðlishyggju til að
sýna, að frjálshyggjan hafi ekkert eðli, en
kennir síðan sjálfur, að frelsið hafi eðli?
Mér sýnist ekki betur. En það skiptir þó
litlu máli. Það skiptir meira máli að reyna
að leggja skynsamlega merkingu í orðið
„frelsi", svo að það auðveldi rökræður, en
torveldi ekki. Ég held, að söguleg merking
orðsins „frelsi" sé skýr. Áð fornu var
gerður greinarmunur á frjálsum mönnum
og þrælum. Hvers vegna var sagt, að
þrælar væru ófrjálsir? Vegna þess að þeir
fengu ekki að velja sjálfir, voru seldir
undir aðra menn. Á okkar dögum er sagt,
að fangar séu ófrjálsir menn af sömu
ástæðu, aðrir ráða yfir þeim og beita þá
ofbeldi, ef þeir óhlýðnast. M.ö.o. hefur
frelsið fengið merkingu sína af ófrelsinu,
og ófrelsið hefur verið, að aðrir menn hafa
notað nauðung, beitt ofbeldi. Þetta er
frelsishugtak frjálshyggjumanna.
Þorsteinn segir, að frelsið sé eitt, það sé
hvort tveggja, frelsi undan einhverjum
hömlum og frelsi til einhvers. Þetta kann
að vísu að vera rétt. Hinn gamli greinar-
munur heimspekinga á Jákvæðu" frelsi
(frelsi til einhvers) og „neikvæðu" (frelsi
undan einhverju) kann að vera ófullkom-
inn, enda er frelsi til einhvers frelsi til alls
annars en þess, sem hamlar, svo að frelsið
ræðst af hömlunum, hvort sem það er
frelsi til einhvers eða frelsi undan ein-
hverju. Við getum því notað þessa for-
sendu Þorsteins með góðri samvisku. En
það breytir engu um það, að hömlurnar á
frelsinu eru ólíkar, og þær skipta öllu
máli. Komið er að stærstu gloppunni í
greinum Þorsteins. Hann gerir frelsis-
hugtaki frjálshyggjumanna, sem er hug-
tak Friedmans eins og annarra, engin skil,
en segist þó vera að gagnrýna hugtaka-
notkun þeirra! Frelsi í skilningi frjáls-
hygKjumanna er umfram allt frelsi undan
nauðung, það er frelsi til að velja, án þess
að aðrir beiti ofbeldi eða hóti því til að
breyta valinu. Menn skilja ekki frjáls-
hyggju nema þeir skilji þetta. Þær hömlur,
sem frjálshyggjumenn telja ófrelsi, felast i
ofbeldi annarra manna.
Þorsteinn nefnir ýmsar hömlur, lög,
óskráðar siðareglur og fátækt. Ekkert af
þessu takmarkar í rauninni val einstakl-
inga, þannig að talist geti ófrelsi í
almennum skilningi. Lög eiga að vera
almennar reglur, sem auðveldi einstakl-
ingunum að keppa að markmiðum sínum
án árekstra. Þau eru til af þeirri einföldu
ástæðu, að frelsi eins manns hlýtur að
takmarkast af sama frelsi annars. Nauð-
ung kemur ekki til sögu, fyrr en einn
maður ræðst á annan og brýtur lögin, en
nauðung við brotamanninn er eðli málsins
samkvæmt réttlætanleg. Óskráðar siða-
reglur fela ekki í sér neitt ofbeldi,
almenningsálitið getur að vísu verið ómilt,
en það er ekki vopnað lögreglukylfum.
Um fátæktina verður að hafa lengra
mál. Þorsteinn sakar Friedman um
ósamkvæmni. Friedman segi í öðru orðinu,
að fátækt sé ekki ófrelsi, en í hinu, að hún
sé það. Hvað hefur Þorsteinn fyrir sér í
því? Hvaða rök færir hann fyrir þessu?
Hann segir:
Einir fjötrar sem ekki eru bundnir í
lögum blasa við: fjötrar fátæktarinnar.
Sem er hefðbundin kenning jafnaðar-
manna um frelsi og jafnrétti. Og raunar
Friedmans líka þegar á hólminn sé
komið, því hann er raunar ekki einungis
fjandmaður fátæktar heldur vill hann
meira að segja beita sjálfu ríkisvaldinu
til að vinna bug á fátækt.
Engin ósamkvæmni er í þessu, þótt
Þorsteinn segi það. Okkur getur fundist
fátækt böl, án þess að við teljum hana
ófrelsi. Fátækt er ekki ófrelsi nema við
notum orðið „ófrelsi" í svo víðtækri
merkingu, að það verði gagnslaust. Að
sjálfsögðu er það rétt, að fátæklingur
getur ekki valið jafnmarga kosti og
efnamaður, en það merkir ekki, að einhver
meini honum með ofbeldi að velja. Fátækl-
ingurinn og efnamaðurinn hafa sama
frelsið til að velja, þótt efnamaðurinn sé
einn fær um að greiða kostnaðinn af
sumum tiltækum kostum. Heimspekilekt-
or eins og Þorsteinn kann að hafa hærri
tekjur en hafnarverkamaður, en í því felst
ekki, að hafnarverkamaðurinn sé þess
vegna ófrjálsari en Þorsteinn. Þorsteinn
segir síðan, að Friedman telji tekjujöfnun
rekast á frelsi, og hefur það til marks um,
að frelsi í skilningi Friedmans sé ekkert
annað en eignarrétturinn. Hvað er að
segja um það? Friedman aðhyllist að vísu
þá tekjujöfnun, sem felst í tekjutryggingu,
þ.e. „neikvæðum tekjuskatti", en hún er sú
hugmynd, að þeir, sem ekki geti aflað sér
nægilegra tekna af óviðráðanlegum ástæð-
um, t.d. öryrkjar, fái lágmarkstekjur frá
ríkinu (sem aflar þeirra síðan með skött-
um á aðra). En þessi hugmynd er önnur en
sú, að ríkið eigi að breyta þeirri dreifingu
lífsgæðanna, sem verður á markaðnum, til
að jafna tekjur. Tekjujöfnun í fyrri
skilningnum er að dómi flestra frjáls-
hyggjumanna eðlileg, en tekjujöfnun í
síðari skilningnum ekki. Tekjujöfnun í
síðari skilningnum er frelsinu hættuleg.
Og í rauninni eru þau sannindi sjálfsögð,
að tekjujöfnun rekist á frelsið, ef við
skiljum frelsið skilningi frjálshyggju-
manna. Tekjujöfnun er ekkert annað en
notkun ríkisvaldsins til þess að færa fé frá
einum manni til annars. Sá, sem féð er
fært frá, lætur það ófús, ella hefði ekki
þurft að nota ríkisvaldið, sveifla lögreglu-
kylfunni. Menn mega ekki gleyma því, að
ríkið er eina samlífsfyrirbærið, sem telur
sig geta beitt ofbeldi. Hvað gerist, ef menn
greiða ekki skattana, sem lagðir eru á þá?
(Færa má sérstök rök fyrir tekjujöfnun í
fyrri skilningnum, þótt hún rekist á
frelsið, en ég get ekki lengt þessa grein
með því.)
Frelsishugtak Friedmans og annarra
fjálshyggjumanna er víðara en eignarrétt-
arhugtakið (nema menn skilji eignarrétt-
arhugtakið mjög víðum skilningi, segi, að
maðurinn eigi sjálfan sig, líf sitt og frelsi),
þótt Þorsteinn segi annað, enda misskilur
hann þetta hugtak, eins og bent hefur
verið á. En eitt af því, sem veldur nokkurri
ruglandi, er að val eins manns takmarkast
af vali annarra. Segjum sem svo, að tveir
menn keppi um ástir sömu stúlkunnar og
að hún velji annan þeirra. Hinn getur ekki
kvartað, hún hefur notað frelsi sitt, þótt
það komi honum illa. Hann á enga
heimtingu á neinu frá henni öðru en því,
að hún láti honum eftir sama frelsið til að
velja. Taka má sambærilegt dæmi úr
atvinnulífinu. Tveir menn sækja um sama
starfið, og annar þeirra er ráðinn. Hinn
getur ekki kvartað fremur en sá, sem var
hryggbrotinn. Hann kann að verða að
sætta sig við annað starf og lægri tekjur,
en það kemur engu ófrelsi við. Hitt er
annað mál, að hann kann að kjósa þá
stjórnmálaflokka, sem segja honum, að
hann eigi meira skilið og að þeir ætla að
færa fé frá öðrum til hans. Vanmetakind-
ur eiga það til að safnast saman í eina
hjörð og jarma, en það breytir engu um
þessi rök.
IV.
Við höfum fært rök fyrir þvi, að
tekjujöfnun sé óframkvæmanleg án
ofbeldis og rekist því á frelsið í skilningi
frjálshyggjumanna. Ádeilur Þorsteins á
Friedman í þessu viðfangi eru í rauninni
ekki annað en ádeilur á orðnotkun hans.
En hvert er samband frelsisins við jafn-
rétti og réttlæti? Ég er sammála Fried-
man um, að frelsi og jafnrétti eru tvö
hugtök um hið sama, jafnan rétt allra
einstaklinganna til frelsis. Frelsið rekst
ekki á jafnrétti, heldur á jöfnun. Þorsteinn
kallar jöfnunina að vísu Jöfnuð", sem ég
tel heldur óheppilegt. Að fornu voru menn
taldir ójafnaðarmenn, ef þeir sættu sig
ekki við sömu lög og aðrir, t.d. Hrafnkell
Freysgoði. Mér finnst rétt að halda þessari
fornu merkingu orðsins Jöfnuður", nota
það í svipaðri merkingu og orðið „réttlæti"
um það, að allir séu jafnir fyrir lögunum.
En mestu máli skiptir þó, að hugtökin
jafnrétti og jöfnun eru ólík og rekast
jafnvel á.
Jöfnun, þannig að allir verði jafnir að
leikslokum, er stundum talin nauðsynleg
af sanngirnisástæðum. Friedman deilir
mjög á þá kenningu í bókinni Free to
Choose, og Þorsteinn tekur að sér að svara
honum. Rök Friedmans eru svipuð þeim
rökum Hayeks, sem þegar hefur verið
minnst á: Enginn algildur vísindalegur
mælikvarði er til, sem nota má til að
komast að því, hvað sé sanngirni í
dreifingu lífsgæðanna. Hugmyndir manna
um það rekast á. Þessa kenningu Fried-
mans og Hayeks kallar Þorstein „fávíslega
fordæmingu á sjálfri hugmyndinni um
réttlæti". Þorsteinn misskilur þetta allt.
Hvorki Friedman né Hayek neita því, að
orðið „réttlæti" hafi skynsamlega
merkingu. En þeir eru sammála um, að
enginn nothæfur mælikvarði sé til á
sanngirni. (Friedman notar orðið „fair-
ness“ í þessu viðfangi, sem Þorsteinn
íslenskar „réttlæti", en það er hæpið.
„Sanngirni" kemst nær merkingu enska
orðsins, og sanngirni er miklu óákveðnara
hugtak en réttlæti. Þorsteinn hikar ekki
við að hagræða orðum, ef honum þurfa
þykir.) Mér finnst, að Þorsteinn eigi að
láta okkur hina vita, ef hann hefur fundið
sjálfa sanngirnina, jafnvel „innsta eðli“
hennar, en þangað til hljótum við að efast.
Þorsteinn hafnar kenningu Friedmans
án nokkurra raka. En síðan deilir hann á
hann fyrir að nota hugtakið sanngirni,
sem hann hafi þó talið ónothæft. Fried-
man segir í bók sinni, að jöfnunarsinnum
finnist ósanngjarnt, þegar börn njóti þess
í lífinu að eiga efnafólk að foreldrum.
Friedman tekur undir þetta, en segir, að
lífið sjálft sé ósanngjarnt. Athugasemd
Þorsteins er reyndar ekki út í bláinn.
Friedman notar orð ónákvæmlega. En
enginn vandi er þó að skilja hvað hann á
við. Hann á við það, að það, sem gerir
menn eftirsótta eða auðveldar þeim lífið,
fær aðra m.ö.o. til að velja þá, er ekki
komið undir þeim sjálfum í öllu. Það
dreifist ekki á þá eftir neinum sanngirn-
issjónarmiðum. Er það sanngjarnt, að ein
stúlkan sé miklu fallegri en önnur? Eða að
einn drengurinn hafi miklu meiri náms-
hæfni en annar? Eða að eitt barnið hljóti
miklu meiri arf en annað? (í þessu
viðfangi skiptir ekki máli, hvað það er,
sem börnin fá í vöggugjöf, en Þorsteinn
hneykslast mjög á því, að Friedman geri
ekki greinarmun á erfðum og arfi.)
Við getum kallað þessa ónákvæmni
Friedmans „mótsögn", ef við kærum okkur
um, en það haggar hvorugri kenningu
hans: að enginn algildur eða vísindalegur
mælikvarði sé til á sanngirni í dreifingu
lífsgæðanna og að skerfur manna sé ekki
og geti ekki verið kominn undir þeim
sjálfum í öllu. En Þorsteinn telur sig finna
aðra mótsögn í máli Friedmans. Friedman
bendir á, að fé sé fært frá efnalitlu fólki til
riks, þegar framhaldsskólaganga er ekki
kostuð af þeim, sem hennar njóta, heldur
af almannafé. (Þetta sýna rannsóknir í
Bandaríkjunum. Ástæðan er sú, að miklu
fleiri börn ríks fólks en efnalítils ganga í
framhaldsskóla, en efnalítið fólk er miklu
fleira en ríkt og greiðir þess vegna miklu
stærri hluta af sköttum.) Friedman segir,
að þessi tekjutilfærsla sé ranglát. Ég vek
athygli á, að hann notar ekki orðið
„ósanngjarn", þ.e. „unfair", heldur orðið
„unequitable", þótt Þorsteinn noti sama
orðið um þetta hvort tveggja og telji sig í
því finna mótsögn. En að sjálfsögðu er
þessi tekjutilfærsla ranglát (eins og öll
önnur tilfærsla, því að réttur þess, sem
tekið er frá, til að velja er brotinn), en
jöfnunarsinnar ættu ekki síst að taka
undir það.
Hvers vegna reyna jöfnunarsinnar allt-
af að breyta þeirri dreifingu lífsgæðanna,
sem verður til á markaðnum? Vegna þess
að þeir sætta sig ekki við val einstakl-
inganna, sem dreifingin ræðst af, er eitt
svarið. Ég skil það vel, að Þorsteinn og
aðrir menntamenn geti illa sætt sig við
það, að Bjöggi eða Tommi í Tommaham-
borgurum séu valdir af fleiri mönnum en
þeir. En það afsakar ekki tilhneigingu
þeirra til að skálda upp kenningar um, að
eðlilegt sé að nota ríkisvaldið til að.breyta
þessu vali. Við erum flestir sammála um,
að hæfni manna á að ráða því, hvað þeir fá
í sinn skerf af iífsgæðunum. En spurning-
in er sú, hver á að fella dóm um hæfnina.
Eina skynsamlega svarið er, að það eigi
aðrir einstaklingar að gera með vali sínu.
Það felur það síðan í sér, að markaðurinn
eigi að dreifa lífsgæðunum. Eða hver er sá
alvitringur, að hann geti tekið það að sér?
Eða sá hópur, sem getur náð samkomulagi
um dreifinguna?
Þegar hefur verið minnst á þá tekjutil-
færslu, þegar ríkið veitir sumum þjónustu,
sem allir bera kostnaðinn af. Friedman
tekur dæmi af framhaldsskólagöngu.
Þorsteinn tekur annað dæmi — af „þörfum
þjóðfélags fyrir listir og vísindi" eins og
hann segir, en hann telur Friedman ekki
svara því með neinum rökum, hvernig
þeim eigi að fullnægja. (Ég get ekki stillt
mig um að benda á eina mótsögn í þessu
máli Þorsteins. Hann hneykslaðist á því,
að Friedman segði, að „lífið" væri ósann-
gjarnt, með því að ósanngirni mætti
aðeins eigna einstaklingum. Getum við
ekki með sömu rökum hneykslast á
Þorsteini, sem segir, að „þjóðfélag" hafi
þarfir, með því að þörf má aðeins eigna
einstaklingum?) Vera kann, að færa megi
rök fyrir ríkisafskiptum af listum og
vísindum. Þessar greinar eru þó blómleg-
astar í Bandaríkjunum, þar sem einka-
framtakið annast þær einkum. Annað mál
er það, að við höfum að sjálfsögðu
óteljandi þarfir, ef við getum komið
kostnaðinum af að fullnægja þeim á
einhverja aðra.
En er ekkert réttlæti til? Er þetta gamla
hugtak gagnslaust? Því fer fjarri. Ég held,
að réttlæti hljóti að miðast við skipti
einstaklinga, en ekki þá skiptingu. sem
verður til úr þeim, því að hún er
síbreytileg. M.ö.o. getum við ekki sagt um
skiptinguina í heild, að hún sé réttlát eða
ranglát. Réttlæti er, ef og þegar menn
virða þann jafna rétt einstaklinganna til
frelsis, sem orðin „frelsi" og Jafnrétti"
merkja bæði. En að lokum langar mig til
að svara einni spurningu, sem einhverjir
lesendur hafa líklega: Er þetta ekki heldur
hörð kenning? Vantar ekki einhverja
mannúð í hana, einhverja samúð með
lítilmagnanum? Svarið er, að það sé ekki
til marks um mikla mannúð að reyna að
beita ofbeldi til að breyta vali einstakl-
inganna. Og reynslan sýnir, að lítilmagn-
inn er best kominn í frjálsræðisskipulagi,
kjör hans hafa miklu fremur batnað
síðustu tvö hundruð árin á Vesturlöndum
en kjör efnafólks. Frelsið — frelsi í
skilningi Freidmans og annarra frjáls-
hyggjumanna — er skilyrði fyrir þeim
framförum, sem eru nauðsynlegar til þess
að útrýma fátæktinni og öðru böli af
jörðinni.