Morgunblaðið - 21.02.1982, Blaðsíða 28

60 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. FEBRÚAR 1982
Jón I>. Árnason: — Lífríki og lífshættir LXXIII.
Spurningin er: Hvar er sú Ameríka, sú Asía,
sú Afríka, sú Astralía, sem nú geta orðið
athvarf milljónatuga evrópskra atvinnuleys-
ingja, er vélmenni tölvu- og örrafeindatækn-
innar fleygja frá sér?
Sýknt og heilagt óma og
enduróma kvein og kvartanir
múgs og manna undan skorti,
illsku, ranglæti o.s.frv. við öll
möguleg og ómöguleg tækifæri.
Ekk. ber ég á móti því, að
har.nagráturinn sé oft af ærnu
ti! fni. Hins vegar tel ég ekkert
efamál, að hæst hvíni út af eig-
inhagsmunabundnum smámun-
um, sem ekki þyrft.u að skaða
þjóð og ríki nema ef og þegar
féslyngum framtaksmönnum
líðst að stéttreyra skarann. En
þá verður ofsinn líka undantekn-
ingalítið illbærilegt þjóðarfár.
Nær æfinlega er tilefni
kveinstafanna öðrum að kenna;
nágrönnum eða öðrum sam-
skiptaaðilum, umhverfinu, rík-
inu, þjóðfélaginu, „kerfinu",
skipulaginu, jafnvel sköpunar-
verkinu sjálfu. Aldrei fær
grátmúrskórinn nóg af góðu.
Alltaf of mikið af illu.
Torlærð lexía
Um eitt er aldrei kvartað, og
hefir víst sjaldan verið, a.m.k.
ekki með þeim hætti að valdið
hafi ærandi óþægindum. Aldrei
er eigin hæfileikaskortur til að
takast á við skylduga lífsbaráttu
talinn á meðal orsaka þess, að
hamingjuhjólið snýst ekki nógu
hratt. Astæðan mun að mestu
vera sú, að fjöldinn hefir aldrei
haft andlegt þrek til að gera sér
grein fyrir hinni æðstu líffræði-
legu lexíu sögu og sköpunar, sem
er sú, að líf er keppni, barátta,
stríð. Og þó að honum hefði
auðnazt þessi skilningur, myndi
hann ekki hafa haft kjark til að
játa, að baráttan er meginafl-
gjafi lífsins, heldur í mesta lagi,
að samkeppni væri hagkvæm til-
högun í kaupskaparamstri með
vörur og þjónustu.
Með vísun til þess, hversu
skammsýni og þrjózka eru al-
menn á meðal okkar Adams-
barna, ætti að vera leyfilegt að
álykta, að grunnhyggnin eða
heimskan séu eðlileg tegundar-
einkenni og því engin mistök í
sjálfu sér af náttúrunnar hendi.
Þá getgátu styðja hin gífurlega
útbreiðsla og ofurmáttur
nefndrar tvennu.
Ýmislegt bendir og til þess, að
í menningarríkjum, og svonefnd-
um hámenningarríkjum nútím-
ans gæti hæfilega almenn með-
alheimska miklu fremur orðið
hinum fámenna hópi hugsandi
einstaklinga til framdráttar en
trafala. Alkunna er ennfremur,
að fjöldi framúrskarandi heim-
spekinga, hugsuða og trúar-
bragðaleiðtoga hefir fært rök
fyrir, að þorri mannkyns geti
freistað tilverunnar með naumt
skammtaða greind, án þess að
leiða þurfi til stórvandræða —
og virðist reynslan bærilegur
vitnisburður í því efni.
Víst er líka um það, að ekki
spyrst oft til manneskju, sem
þjáist átakanlega af þunglyndi
vegna þess að henni finnist sig
skorta vitsmuni. Af þeim finnst
okkur flestum við hafa nóg. Það
út af fyrir sig er hreint afbragð,
ein af náðargjöfum náttúrunnar,
ekki sízt með hliðsjón af, að
meðfæddri greind — eða greind-
arleysi — fær mannlegur máttur
aldrei breytt fremur en svo ótal
mörgu öðru undir alræðisvaldi
sköpunarverksins, enda þótt
enginn hörgull sé á gáfnaljósum
logaskærum, sem telja sig ríf-
lega aflögufær og séu ávallt
reiðubúin að leysa allan og allra
vanda, ýmist með hyggjum, ism-
um eða — ef í harðbakkann slær
— bara með fyrirgreiðslum.
Fjólublár draumur
Ef við hefðum lagt í vana
okkar að líta oftar og betur í eig-
in barm, svo og gefið okkur tíma
til að gaumgæfa umhverfi og
umheim skarpari skilningi en
raun hefir á orðið, myndum við
eiga tiltölulega auðvelt með að
samsinna Schopenhauer, þegar
hann heldur því fram, að flestar
manneskjur ættu sér þá ósk
hjartfólgnasta, æðsta markmið
og leiðarljós lífsferils síns, að
komast af með sem allraminnsta
hugsanaáreynslu og heilaafköst.
Hann getur þess reyndar, að
þessi árátta eigi ekki rætur í
ásetningi heldur ómeðvitaðri
innstu þrá, og að orsökin sé sú,
Kvarnir í
stað heila
að manneskjunni finnist hugsun
vera sér byrði og áþján. Þar af
leiðandi, heldur Schopenhauer
áfram, hugsar manneskjan að-
eins naumlega að því marki, sem
bjástur hennar þvingar hana til
í svipinn, en síðan á hinn bóginn
nægilega mikið til að njóta
dægradvala ýmiss konar, jafnt
samræðna sem skemmtana, er
þó verði að vera þannig, að notið
verði án þess að beita þurfi nema
lágmarkshugsun.
„Ef þessi skilyrði eru ekki
fyrir hendi, þegar tóm gefst frá
vinnu," heldur hinn vísi maður
áfram, „liggja þær tímunum
saman úti í gluggum og góna á
hinn aumasta hégóma ... heldur
en að þeim komi til hugar að
taka sér bók í hönd, af því að það
reynir of mikið á hugsanaaflið."
Schopenhauer var heimspek-
ingur og hafði því hvorki áhuga
á prófkjörum né atkvæðum.
Hann hafði m.a. af þeim sökum
frelsi til að mynda sér sjálfstæð-
ar skoðanir og láta þær í ljós, og
það gerði hann enda með prýði.
Honum sýndist engin hætta
fólgin í að lýsa múgamenninu á
þá leið, að það reyndi að koma
sér hjá líkamlegri, en þó miklu
fremur andlegri áreynslu; og
væri af þeim ástæðum á valdi
fáfræði, hugsunarleysis og
hleypidóma.
„Mikill meirihluti mannkyns-
ins er þannig úr garði gerður,"
segir Schopenhauer enn, „að öllu
eðli sínu samkvæmt getur hon-
um ekki verið alvara í neinu
nema að éta, drekka og eðla sig.
Þessi meirihluti mun nota allt,
sem hinir háfleygu afreksmenn
andans hafa gefið heiminum,
hvort heldur sem er á sviði trú-
arbragða eða vísinda eða lista,
þegar í stað sem verkfæri í því
skyni að ná hinum lágkúru-
legustu markmiðum sínum."
Hinn langþráði draumur hins
mikla meirihluta mannkynsins
um að losna við að hugsa, er nú
að rætast — eða hefir þegar
rætzt. Vélin, sem draumurinn
snerist um; vélin, sem varð að
koma; vélin, sem hlaut að koma;
hugsunarvélin — hún er komin í
gang og hún „frelsar" ekki að-
eins undan hugsun, hún „frelsar“
ekki síður undan vinnu.
Frelsisundrið
Örrafeindavísindin hafa getið
hugsanavélina af sér og lagt á
vald tækninnar. Hún er tekin að
hamast og ekki verður aftur snú-
ið. Svipu allra áhugamanna um
margföldun náttúruránskapar,
allra „velferðar“-aula og allra
hagvaxtartrúaðra hefir verið
brugðið til höggs. Hennar hlýtur
mannkynið allt að kenna innan
skamms og höggkraft hennar
verður sérhver og allir að taka
út á sjálfum sér. Jöfnunarfólk
hlýtur einnig að fagna: Svipan
mun engum hlífa.
Hversu langvinnur fögnuður-
inn kann að verða, er aftur á
móti allt annað mál. Um það eru
þverskiptar skoðanir.
Efasemdafólk býst ekki við
neinu, sem líkzt gæti Paradís-
arheimt. Það bendir á, að hin
fortakslaust aðdáunarverðu og
ævintýralegu afrek hinna fá-
mennu hugsandi stétta, séu óra-
langt frá að vera meðfæri þjóð-
félaga, sem í bráðum 200 ár hafa
steinrunnið í öngþveitis- og
óreiðubábiljum Lýðræðisbylt-
ingarinnar frönsku (1789—1793)
og séu ofurseld forystu „stjórn-
málamanna", er lúta hagsmuna-
duttlungum atkvæða sinna, en
þeim lýsti franski læknirinn,
líffræðingurinn og nóbelsverð-
launahafinn dr. Alexis Carrel á
þessa leið:
„Fjöldi manna, hvort heldur í
Frakklandi, Bandaríkjunum eða
í öðrum löndum, verður aldrei
sálfræðilega eldri en 10 ára.
Meirihlutinn öðlast aldrei and-
legan þroska. En það er einmitt
þetta fólk, sem ræður úrslitum í
stjórnmálum í skjóli hins al-
menna kosningaréttar."
Bitjárn eru til margs nytsam-
leg og ómissandi. I höndum
barna verða þau oftast voða-
vopn. Margar tegundir lyfja
bjarga lífi og heilsu fjölda
manna dag hvern, en þau mega
ekki heldur lenda í höndum óvita
og þeirra verður að neyta eftir
ströngustu fyrirmælum lækna.
Og nákvæmlega þetta vildi ég
mega sagt hafa:
Þótt vísindunum takist hin
óskiljanlegustu kraftaverk, sem
engan gat dreymt um í gær, er
ekki þar með sagt, að fram-
kvæma beri þegar í stað allt,
sem er tæknilega mögulegt.
Að því er kjarnorku-, tölvu- og
örrafeindavísindi varðar sér-
staklega, má hiklaust staðhæfa,
að „stjórnmálamenn" nútímans
og flestir þeir aðrir, er fást við
þjóðfélagsmál, skortir aldir í
andlegan / sálrænan þroska og
þekkingu til þess að geta komizt
með tærnar, þangað sem raun-
vísindin nú eru með hælana. Og
það, sem ískyggilegast er: úr-
kynjunin vex eins og verðbólga.
Flokksmálamenn telja sér upp á
síðkastið til gildis, að „stjórna í
samráði við verkalýðshreyfing-
una“, einhvern ófrýnilegasta
vanskapning 20. aldar.
Sigurinn og hefndin
Atvinnuleysi milljónatuga í
iðnríkjum heims er nú orðið
stórfellt og fer vaxandi. Um að-
alorsakir þess leikur lítill efi.
„Kjarabóta“-æðið, þ.e. ofmat á
gildi líkamsvinnunnar og þar af
leiðandi vinnulaunaokur, sem
einnig er oft kallað hagvöxtur og
„velferð", hlaut að hefna sín
grimmilega.
Vinstrafólk hrósar sér óspart
af að hafa látið verkalýðshreyf-
inguna knýja atvinnurekendur
— með hemjulausun kaup- og
hlunnindakröfum — til að taka
stöðugt storvirkari og afkasta-
meiri framleiðslutæki í notkun.
Hefndin varð vélmennið, í fyrstu
tölvustýrt og nú örrafeindavætt,
og nefnist Iðnbyltingin nýja.
Úraframleiðendur urðu einna
fyrstu fórnarlömb tölvutækn-
innar. Fyrir 12 árum höfðu um
32.000 starfsmenn framfæri sitt
af úraframleiðslu í Suðvestur-
Þýzkalandi. Eftir 8 ár hafði þeim
fækkað í 18.000. Örrafeinda-
tæknin varð þó enn máttugri
vinnubani. Af hennar völdum
hafa 46.000 svissneskir úrafag-
menn orðið atvinnulausir á síð-
astliðnum 2—4 árum. í vestur-
þýzka prentiðnaðinum hefir
fækkað um 21,3% á árunum
1970—1977, en afköst á sama
tíma aukizt um 43,5%. Nýbirt
rannsóknarskýrsla „Volkswagen
Werke" í Wolfsburg leiðir í ljós,
að sérhvert vélmenni, sem þar er
sleppt lausu, varpi minnst 5
starfsmönnum á dyr, og svo
mætti lengi telja.
Þetta er bara byrjunin. „The
Business Week“ áætlar fyrir
skömmu, að á næstu 20 árum
muni örrafeindatæknin umbylta
eða kála 45% allra atvinnutæki-
færa í iðnríkjunum. í Vestur-
Þýzkalandi munu 300.000
manna, sem starfa við heild- og
Börn
og bitjárn
•smásöluverziun, missa atvinnu
sína á næsta áratug auk 20%
bankastarfsfóiks.
I Bandaríkjunum er nú verið
að ljúka smíði vefnaðarvöruvél-
mennis, sem ætlað er að „undir-
bjóða laun, sem greidd eru fyrir
heimavinnu í Kína“.
Bjartsýnismenn staðhæfa, að
ekkert sé að óttast. Allt hljóti að
eiga sér „happy end“, alveg eins
og gerðist fyrir áhrif iðnbylt-
ingarinnar, sem hófst fyrir um
150 árum, og þeir segja að ekki
hafi varpað neinum út á gadd-
inn.
Má vera. En þá gleymist
gjarnan pínulítill plúsliður í
reikningsdæmi þeirra.
Aðeins 4 heimsálfur.
oiuiiii
M I H I I
M M
+++
„ílt með þig! Þú tefur bara fyrir!“
Schopenhauer hefði aldrei
sigrað í opnu prófkjöri