Morgunblaðið - 10.07.1982, Side 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 10. JULÍ1982
„Hversu hátt
skal seilst?“
Eftir síra
Kolbein Þorleifsson
Laugardaginn 26. júní síðastlið-
inn var veist aliharkalega að und-
irrituðum í grein, sem Einar
Pálsson BA fékk birta í Morgun-
blaðinu. Grein þessi nefnist „Sómi
Háskólans", og mun vera útvarps-
erindi, sem útvarpsráð hafði
skömmu áður hafnað til fiutnings
í útvarpi. Morgunblaðið „hafði
boðið Einari að birta svar sitt“,
eins og stendur orðrétt í inngangi
greinarinnar. Svar þetta við út-
varpserindi forseta heimspeki-
deildar Háskóla íslands, dr.
Gunnars Karlssonar prófessors,
er að nokkru leyti uppgjör Einars
við grein, sem ég skrifaði fyrir
átta árum. Þetta er í fyrsta skipti,
sem Einar ansar þessari grein
þannig, að mér þyki ummæli hans
svaraverð á opinberum vettvangi,
og er það einvörðungu vegna þess
algjöra þekkingarleysis á rann-
sóknum í miðaldafræðum, sem
hann opinberar í skrifum sínum.
Persónulegt háð hans í minn garð
svíður um stund, en sá sviði hverf-
ur. Hitt er verra, þegar lesendur
Mbl. fá þá hugmynd, að brotin séu
mannréttindi á Einari, þegar Há-
skóli Islands vill ekki gera hann
að prófessor fyrir vísindaleg af-
rek, sem hann hefur alla tíð verið
einsamall til frásagnar af. Þessi
grein mín verða seinustu orð mín
um fræði hans á opinberum vett-
vangi, og óska ég þess, að Mbl.
birti grein mína, svo að lesendur
þess megi verða nokkru nær um
þá undarlegu hluti í fræðum Ein-
ars og ekki síst háttalagi hans sem
fræðimanns erlendis, sem eru Is-
lendingum til stórskammar, því að
hugsanlega eyðileggur hann meira
en hann byggir upp fyrir islensk-
um fræðimönnum.
Upprifjun á sögu
Einar Pálsson segir, að þann 8.
desember árið 1969 hafi honum
verið boðin staða prófessors í mið-
aldafræðum í Toronto. A undan
hafði gengið einróma álit dóm-
nefndar, sem rannsóknastofnun
páfastóls í miðaldafræðum hafði
skipað til mats á hæfni hans.
Islendingur þessi, sem alinn er
upp í lúthersku landi og var sonur
virts organista í höfuðstað lands-
ins, hafði frá háskóla heimalands
síns BA-próf í ensku. Hann vakti
athygli í Toronto fyrir athyglis-
verðar tilgátur um hugarheim
miðalda. Eftir því sem næst verð-
ur komist af ritverkum hans, sem
síðan hafa birst á íslensku, hélt
hann því fram, að íslenskur heið-
indómur og kristindómur séu hvor
tveggja sprottinn af Baals-dýrk-
un, Kristur sé Baal, og þjónar
hans Baals-prestar. Þessar hug-
myndir hafði íslendingurinn túlk-
að fyrir rektor, deildarforsetum
og sjálfum kardinálanum, sem
starfað hafði við stofnunina í
meira en þrjá áratugi, og þar féllu
hugmyndir þessar í svo frjóa jörð,
að hinir virðulegu fulltrúar Páfa-
stóls veittu fullkomið samþykki
sitt til að bjóða hinn íslenska
snilling velkominn í stöðu prófess-
ors við stofnun sína.
Það fara engar sögur af því,
hvernig páfinn í Róm tók hinum
vísindalega úrskurði lúthersks Is-
lendings um miðlægt hlutverk sitt
sem æðsta prests Baals-dýrkenda
í heiminum, en það er ljóst, að
. I I » I : I t ' i i 'i i > »
áðurnefndur íslendingur, Einar
Pálsson, telur hverja einustu til-
gátu sína sannaða, svo að ekki
verði á móti mælt.
Handbók miðaldanna í Baals-
fræðum var (samkvæmt skoöun
Einars Pálssonar) Brennu-Njáls
saga. Á grundvelli þessarar sögu
hefur Einar Pálsson þrætt veröld-
ina í leit að ýmsum Baalsmuster-
um, sem falla að efni Njálssögu.
Slik musteri eru m.a. Magnúsar-
kirkja í Orkneyjum (sem var
fyrirmynd þeirra, sem síðar
komu), dómkirkjan í Mílanó, Pét-
urskirkjan í Róm, og síðast en
ekki sist: Dómkirkjan í Flórens.
Allt þetta samþykkja fulltrúar
Páfastóls umsvifalaust, að því er
Einar segir. Það er aðeins eitt lítið
háskólakrili í norðanverðu Atl-
antshafi, sem þybbast við að trúa
kenningum hans. Það er Háskóli
Islands í Reykjavík. Þessi háskóli
hefur beitt fyrir sig þeirri
„brjóstvörn", sem er síra Kolbeinn
Þorleifsson, fyrrverandi sóknar-
prestur á Eskifirði, og teflir hon-
um fram á móti allri híerarkíu
rómversku-kaþólsku kirkjunnar.
Fylgjendur Einars nefna þessa
karla „menningarmafíu" (Mbl. 4.
júlí, s. 80) enda hljóta þessir menn
að vera höfuðpostular afturhalds
og þröngsýni í gjörvöllum heimi,
úr því að Flahiff kardináli sam-
þykkir, að höfuð rómversk-kaþ-
ólsku kirkjunnar sé gert að Ba-
als-presti af einum lærisveini
Marteins gamla Lúthers, sem ein-
mitt lét að þessu liggja, er hann
réðist á helgunarbæn (canon)
rómversku messunnar.
Menn kynnu að ætla, að þessi
saga væri uppspuni frá rótum, en
hún er alveg sönn. Einar Pálsson
hefur að vísu hvergi sagt berum
orðum, að páfinn sé Baals-prestur
(í staðinn notar hann orðin korn-
guð, Ósíris eða Freyr), en hver
maður með þekkingu á þeim fræð-
um, sem hann stundar, veit, að öll
röksemdafærsla hans endar í þeim
punkti, og það vita lærdómsmenn-
irnir í Toronto fullvel, nema þeir
hafi verið illa blekktir. En því
mótmælir Einar sjálfur í „Baksvið
Njálu", svo að þeir hafa gengið til
síns verks með opnum augum.
(Tilvitnanir: „Jahve var Baal,
eins og hann var einnig Seifur og
Júpiter" (John M. Allegro: The
Sacred Mushroom and the Cross,
London 1970, s. 192), „Jesú er jafn-
að til Isaks, forföður kynstofnsins.
Sem slíkur er hann þá hliðstæða
Ósíris, kornguðsins. Til minningar
um hann eta menn því korn og
bergja vín, líkama og blóð guðsins
á akrinum" (Einar Pálsson:
Steinkross, R. 1976, s. 288).
Bréf berst á Eskifjörð
Þegar ég var starfandi prestur á
Eskifirði, barst mér einu sinni
bréf, þar sem mér var boðið að
gerast félagi í félagsskap, sem átti
að hafa þá grein fyrsta í lögum
sínum, að vinna að því að gera
Einar Pálsson að prófessor við
Háskóla íslands. Þeir sem undir-
rituðu þetta bréf, studdu sig við
einhverja vitnisburði frá háskól-
anum í Toronto. Að öðru leyti átti
þetta félag að stuðla að rannsókn-
um á miðaldasögu íslands. Þetta
síðara atriði hefði ég getað stutt
heils hugar, en ekki hið fyrra, því
að mér var þá gjörsamlega ókunn-
ugt um vísindaferil Einars Páls-
sonar, eins og flestum öðrum. Síð-
i J I 1 I > I II <5 I i I t i. u I' .1 4 > I > «
an var félag þetta stofnað, án
þátttöku minnar, og nefndist
„Edda“. Það hefur aldrei komið
fram islenskum miðaldafræðum
til hagsbóta, heldur eingöngu sem
áróðursmaskína fyrir Einar Páls-
son. Síðustu árin hefur verið mjög
hljótt um það.
Ritdómur í Sögu
í útvarpserindi Gunnars
Karlssonar og Morgunblaðsgrein
Einars Pálssonar hefur verið rætt
um átta ára gamla umsögn mína
um þrjú fyrstu bindin af ritsafn-
inu „Rætur íslenskrar menning-
ar“. Tilvitnanir þeirra beggja bera
vott um það, að nú eru vissir hlut-
ar umsagnarinnar orðnir að
skæðu vopni í þrætumáli. Báðir
sleppa þeir því að minnast á þau
atriði greinar minnar, þar sem
mér lá heldur gott orð til Einars
og verka hans. Það má kenna Ein-
ari sjálfum um þetta. Þegar hann
reyndi að svara mér á heimavelli
sínum, þ.e. ritinu „Steinkrossi",
fórst honum það svo óhönduglega,
að það var ekki svaravert. Með yf-
irklóri, sem kom upp um algert
þekkingarleysi á sögu þeirra
fræða, sem hann þykist vera full-
trúi fyrir, reyndi hann að slá ryki
í augu fylgismanna sinna, og til að
blinda þá alveg hnýtti hann aftan
við mörgum köflum um „nýjustu"
pýramídarannsóknir Stecchinis.
Hefði hann á hinn bóginn skrifað í
tímaritið Sögu, hefði hann þurft
að leggja fram öruggar vísinda-
legar sannanir fyrir því, að tilgát-
ur hans um helgun lands stæðu
föstum fótum í fræðunum. Attatíu
prósent af fræðum hans hvíla á
þeim fótum. Þegar ég benti les-
endum Sögu á misskilning Coom-
araswamys á enska orðinu Ere-
dwcllers, sem þekktist ekki í
enskri tungu, fyrr en William
Morris bjó það til sem, þýðingu á
orðinu „Eyrbyggja", þá var ég ekki
fyrst og fremst að telja mönnum
trú um, að Einar Pálsson hefði af
einhverjum asnaskap trúað blint á
Indverjann, heldur var ég að fella
trúarbragðasögulega kenningu,
sem er birt sem staðreynd í ritum
virtra fræðimanna á borð við
Mircea Eliade og Jeseph Camp-
bell. Þessi kenning er villukennig,
sem enginn fótur er fyrir í íslensk-
um heimildum, og tilgátur Einars
og allar þær „sannanir", sem hann
hefur borið fram fyrir lesendur
sína, hafa ekki gefið þessum kenn-
ingum neinn sennileikablæ. Þær
svífa í jafn lausu lofti eftir sem
„Dellumakerí“
Nokkur orð til skýringar fyrir
lesendur Morgunblaðsins: I hug-
vísindaritum er þess krafist, að
vísindamaðurinn leggi á borð fyrir
fræðimenn öll rök fyrir því, að
þeir komust að niðurstöðu sinni.
Niðurstaðan kemur því sem eðli-
legur ávöxtur röksemdafærslunn-
ar. Þar sem best er unnið, fá les-
endurnir einnig að kynnast rann-
sóknarsögu verkefnisins í fortíð-
inni. Aðferðin, sem Einar notar, á
meira skylt við raunvísindi. Vís-
indamaðurinn býr til formúlu,
sem síðan er prófuð. Frægasta
dæmið um notkun slíkrar vinnu-
aðferðar í hugvísindum, þar sem
hún misheppnaðist með öllu, var,
þegar Marteinn Lúther negldi 95
tilgátur sínar á hurð hallarkirkj-
unnar í Wittenberg. Það endaði
með ósköpum, eins og allir vita.
Einhverjir hafa ráðið Einari til að
beita þessari aðferð. Hann leggur
fyrst á borðið niðurstöður sínar,
og kallar þær tilgátur. Hann segir
lesendum sínum, að 1.140 ritgerðir
liggi að baki þeim. Innihald þess-
ara ritgerða er ennþá algjört
leyndarmál. Undanbrögð hans við
ritgerð minni hafa sýnt, að hann
telur sig ekki hafa lesið nokkurn
skapaðan hlut, áður en hann smíð-
aði tilgátur sínar. Lesendur hans
eiga að trúa því, að allar bækur,
sem hann vitnar í, hafi engan hlut
átt í gerð tilgátanna. Svona vinnu
brögð eru engin vísindi, heldur
„dellumakerí". Ég verð að játa, að
ég hefði gjarnan viljað ræða við
fræðimann um hugtakið helgun
lands á íslandi í tímaritinu Sögu.
Ég vil á hinn bóginn ekki eyða
tíma í að skattyrðast við „dellu-
makara" um eitthvað, sem ekki er
hægt að henda reiður á.
Um A. K. Coomaraswamy
Coomaraswamy sá, sem ég
leiddi til vitnis í ritdómi mínum,
er enginn hversdagslegur ómerk-
ingur. Áratugum saman var hann
vísindaleg uppspretta Evrópubúa í
sambandi við indverskt táknmál.
Islendingum er forvitni að því að
vita, að árið 1905 gaf hann út
„Völuspá" í sinni eigin þýðingu á
ensku í bænum Kandy á Ceylon.
Þessi bók var aðeins prentuð í 40
eintökum og á Landsbókasafn ís-
lands eitt þeirra. Síðustu árin var
hann starfandi í Museum of Fine
Arts, Boston, Massachussetts, og
þar vann hann m.a. að rannsókn-
um táknmáls í enska miðalda-
kvæðinu „Sir Gawain and the
Green Knight", en sú rannsókn er
að ýmsu leyti hliðstæð þeirri, sem
sjá má í ritsafni Einars Pálssonar
á Njálu og þjóðsögum. Þessar
rannsóknir Coomaraswamys eru
varðveittar á prenti í riti banda-
rískra miðaldafræðinga: „Specul-
um“, sem Einar getur gengið að í
Háskólabókasafni, því að þar hafa
ritgerðirnar legið, frá því að þær
komu út á árunum 1944—46.
Það er áreiðanlega engin tilvilj-
un, að á dvalartíma Coomara-
swamys á Vesturlöndum verða til
kenningar eins og frummynda-
sálfræði Jungs, innviðakenning
Lévi-Strauss í félagsfræði og
kenningar Dumézils í norrænni
goðafræði, sem sækir túlkun sína
til indverskra fræða í stíl Finns
Magnússonar á 19. öldinni. Trú-
arbragðafræði prófessors Eliades
er af líkum toga og innviðakenn-
ingin.
Þrátt fyrir þetta er það hrapal-
leg villa, þegar Eliade og Camp-
bell fylgja Coomaraswamy í
blindni varðandi helgun lands á
íslandi til forna, og það var þessi
reginfirra, sem ég réðist á í Sögu
1974.
Sérþekking síra Kolbeins
Hvaða sérþekkingu hafði „fyrr-
verandi sóknarprestur á Eskifirði,
síra Kolbeinn Þorleifsson" til að
kollvarpa kenningum virtra fræði-
manna, og til að taka til umjöllun-
ar undarlega sérgrein Einars
Pálssonar, sem hlotið hafði viður-
kenningu rannsóknastofnunar
Páfastóls í miðaldafræðum.
Þessi maður hafði sem guð-
fræðistúdent lagt sig eftir að
kynnast fræðum Norðmannsins
Sigmund Mowinckels, einkum þar
sem hann fjallaði um konungs-
hugsjón landanna fyrir botni
Miðjarðarhafs. Frá 1971 hafði
hann stundað rannsóknir í kirkj-
usögu við Hafnarháskóla. Jafn-
framt hafði hann heimsótt Árna-
safn reglulega til að auka þekk-
ingu á íslenskri sögu. Sérgrein
mannsins við kirkjusögustofnun-
ina var grænlensk trúboðssaga á
18. öld. Eitt af því sem hann þurfti
að fjalla um í rannsóknum sínum
var gullgerðarlist (alkemía) Hans
Egedes, postula Grænlands, og
gyðingleg dulspeki (kabbala)
bræðratrúboðans Christian
Davids um paradísarsælu hins
tvíkynja Adams. Flestir fræði-
menn, sem ég hafði aðgang að á
bókum, töldu þessa guðfræði
heyra endurreisnartímanum til.
En í ritverkum Einars Pálssonar
las ég á hinn bóginn, að kóngurinn
og drottningin í heimspekidraumi
Hans Egedes hétu Gunnar á Hlíð-
arenda og Hallgerður langbrók, og
hinn tvíkynja Adam Christian
Davids hét Njáll og Bergþóra og
þessi fræði væru svo rammíslensk
fyrirbæri, að landnámsmenn
hefðu helgað lönd sín með þessi
húgtök í kollinum. Síra Kolbeinn
stóðst ekki þá freistingu að kanna
málið nánar.
„Mediaeval Studies“
í Toronto
Nú víkur sögunni að rannsókn-
arstofnun Páfastóls í Toronto.
Þessi stofnun hefur frá árinu 1939
gefið út tímaritið Mediaeval Studi-
es sem Landsbókasafn íslands
hefur keypt frá upphafi, og hefur
ritið verið öllum aðgengilegt þar í
safninu.
Árið 1942 birtist þar grein eftir
prófessor Gerhart B. Ladner í
Toronto, sem nefndist: The Symb-
olism of the Biblical Corner Stone in
the Mediaeval West. Þessi grein
var skrifuð sem viðbót við ritgerð,
sem A. K. Coomaraswamy hafði
skrifað í Speculum árið 1939, og
nefndist sú grein „Eckstein". Ég
hafði lesið grein prófessors Ladn-
ers og grein Coomaraswamys, áð-
ur en ég skrifaði ritdóm minn í
Sögu, og mér varð þá þegar ljóst,
að hugmyndir Einars Pálssonar
um Steins-hugtakið í bókinni „Trú
og landnám" voru að mörgu leyti
skyldar hugmyndum Indverjans,
en augljóst var, að hann hafði
aldrei lesið grein prófessorsins í
Toronto. Ég vildi vita vissu mína
um það, hvort Einari væri virki-
lega ókunnugt um greinar í tíma-
riti þeirrar menntastofnunar, sem
mér hafði skilist, að hefði boðið
honum prófessorsstöðu. Svarið við
þessari spurningu fékk ég loksins í
Morgunblaðsgrein Einars. Þetta
svar sýnir augljóslega, að Einari
er gersamlega ókunnugt um þá
vísindalegu umræðu, sem átti sér
stað meðal miðaldafræðinga um
hugmyndir Coomaraswamys á ár-
unum 1940—50. Þessar umræður
höfðu m.a. þau áhrif, að prófessor
Eliade bjó til kenningu um helgun
lands á Islandi, sem Einar Pálsson
tekur sem góða og gilda vöru, og
byggir meiri hluta bóka sinna á.
Ég vísa þeim sem áhuga hafa á því
að kynna sér þetta á 44. kaflann í
bók Einars: „Trú og landnám"
(Rvk. 1970), þar sem hann vitnar
orðrétt í ummæli Eliades, en
sleppir öllum tilvitnunum, og
hnýtir síðan aftan við orð Eliades
ónotum í íslenska norrænumenn
fyrir að trúa ekki þessari vitleysu.