Morgunblaðið - 10.07.1982, Qupperneq 33

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 10. JÚLÍ 1982
33
Jón l>. Arnason:
Iáfríki og lifshætfir LXXVIII
Spurningin er: Hvernig bregst at-
kvæðamagnið við, þegar ekki dylst
lengur, að fyrirheit leiðtoganna um
áhyggjulaust allsnægtalíf voru ein-
skært blaður?
Wilhelm Röpke, hinn heims-
kunni fræðimaður á sviði hag-
vísinda, og síðan árið 1937 um
áratugi prófessor í Genf, komst
einhverju sinni svo að orði, að
einungis sá, sem væri nógu
svartsýnn til að gera sér grein
fyrir aðsteðjandi hættu í háveldi
sínu, hefði að öllu samtöldu skil-
yrði til að eiga hlutdeild í að af-
stýra henni. Eg efast ekki um, að
heilmikið sé til í þessu, enda al-
kunna, að frumskilyrði þess að
komizt verði hjá ófarnaði sé, að
hann verði greindur í tíma,
hættan þekkt, og að vonlítið
muni verða að lækna sjúkdóm
nema orsök hans finnist eða hafi
verið kunn áður.
Að minnsta kosti er víst, að
bjartsýnin ein sér gerir ákaflega
litla stoð, ef ekki beinlínis bölv-
un, þó að á hinn bóginn megi
ekki gleymast að vona ætíð hið
bezta og reyna jafnframt að vera
búinn undir að takast á við hið
versta. Ef það gleymist, verður
bjartsýnin að bjálfatálvonum,
sem við nú reyndar líðum nóg-
samlega undir og höfum því
fleiri og illyrmislegri dæmi um
en talin verði sársaukalaust.
Steingripir við
stjórnvöl
Nærtækt og öldungis ómetan-
legt dæmi um bjálfabjartsýni í
glitrandi fáránleika er sú átak-
anlega — og eiginlega þver-
stæðukennda — narcolepsia,
sem svifið hefir á íslenzka frjáls-
hyggjumenn í togaraútgerð ný-
verið, með þeim afleiðingum að
skuldafleytum þeirra var sleppt
út á ördeyðuna í trú á krafta-
verkamátt nefndar, er ætlað var
á 4 sólarhringum að leita að og
finna stað hugarórum Stein-
gríms Hermannssonar (sýni-
legar tekjur hans af þjóðbjörg-
unarstörfum í júlí 1982, varlega
reiknað og án ferðakostnaðar,
um 4.122.900 gkr., þar af fyrir
„þingstörf" 2.304.900 gkr.
minnst).
I orðastríði líðandi stundar
skiptast á sendingar svartsýn-
ismanna, sem gerast æ tilþrifa-
meiri og sjá fram á lokadægur
menningar og mannkyns, og
bjartsýnismanna, er skopast að
„heimsendaspámönnum" og gefa
fyrirheit um sældarlif öllum til
handa.
Vel er hugsanlegt, að báðir
málspartar hafi rangt fyrir sér,
mjög misjafnlega þó. Sá grunur
sýnist ekki ástæðulaus, að hinir
fyrrnefndu eigi betri rétt á að
teljast framsýnis- eða raunsýn-
ismenn en þeir síðartöldu.
Ástæðan er aðallega sú, að mið-
að við allar veigamestu forsend-
ur, fyrirsjáanlega framvindu og
framferði mannkynsins í smáu
og stóru lítt breytt, virðist ná-
lega allt hrekjast aflvanda und-
an öfugstraumum.
Þess ber og að gæta, sem þó
alltof sjaldan er gert, að iðulega
er deilt með lokuð augu, og að
skoðanir halda áfram að vera
heiftarlega skiptar löngu eftir að
það, sem deilum olli í upphafi, er
orðið degi ljósara og hefði því átt
að hafa eytt öllu þrasi að fullu.
Reynslan er hins vegar allt
önnur. Þá staðreynd, að dýrun-
um gengur blessunarlega að
læra af lífsbaráttunni, hefir ekki
reynzt auðvelt að taka til hag-
ræðingar og færa heim að dyr-
um núlifandi steinaldarmanna
stjórnmálanna. Þeim er tamt,
hvort tveggja í senn að kvíða
fyrir atvikum, atburðarás og
uppákomum ýmislegum, sem
þegar eru orðnar veruleiki, og
telja óhugsandi í sömu andrá,
jafnvel þótt að baki liggi sam-
kvæmt venjulegu almanaki, en
hafa annað hvort verið misskild-
ar eða ósýnilegar, einkum af því
að viðfangsefnin hafa reynzt of
stór í sniðum til þess að rúmast
innan sjóndeildarhrings þeirra,
er þau bar að fást við, og eru því
vanrækt unz afleiðingarnar
þyrmast yfir, vægðarlaust eins
og svipuhögg.
Og þá, þá loksins taka „stjórn-
málamenn“, nauðugir, viljugir,
til við að leita eða beita „úrræð-
áliti í flokki sínum, Kristilega
lýðræðisflokknum (CDU), og
hefir verið yfirborgarstjóri í
Stuttgart síðan árið 1974, en því
starfi er hann talinn hafa gengt
með ágætum.
Eg á hér við Manfred Rommel,
son yfirhershöfðingjans vinsæla,
Erwin Rommel.
Manfred Rommel finnst auð-
sætt (sbr. bók hans, „Abschied
vom Schlaraffenland", Stuttgart
1981), að sterkra tilhneiginga
gæti til þess í stjórnmálaheimin-
um nú, að beygja staðreyndirnar
undir kenningarnar. Hann bend-
ir á, að miklir eðlisfræðingar —
og nefnir þar t.d. Max Planck og
Albert Einstein — hafi ævinlega
lagt áherzlu á að eyða misræm-
inu á milli eðlisfræðilegra stað-
reynda og klassískra kenninga
með þeim hætti að fella kenning-
una að veruleikanum, samsama
hugsæi og reynsluþekkingu,
getspeki og gagnrýna rannsókn.
um 200 ára gömlum merking-
arleysum, er stráð var um víða
velli og ætlað að festa rætur í
jarðvegi meðalheimskunnar í því
skyni að gefa uppskeru án fyrir-
hafnar og völd án ábyrgðar. Á
Islandi er t.d. ekkert einsdæmi,
að hégómaskapurinn belgi sig
upp, setji sig í hátíðlegar stell-
ingar og boði lausnarorðin:
„Vilji er allt, sem þarf!" Eða að
fornminjar í forystusveit verka-
lýðshreyfingarinnar birtist al-
þjóð í sjónvarpi og auglýsi fá-
fræði sína með valdsmannsbrag,
sem stingur ákaflega í stúf við
persónuleikaleysi mannsins, og
tilkynningu um, að blómsturtíð
standi nú sem hæst — og verði
þó ennþá blómlegri í haust! Með
góðum vilja má náttúrlega líta
svo á, að leiðtoginn hafi verið
kjörorði verkalýðshreyfingar
trúr: „Við tökum ekki mark á
staðreyndum, við höfum heyrt
þær svo oft áður!“
URRÆÐA-
LEITAR-
NEFND
„Laun
nefndar-
manna
greiðist úr
ríkis-
sjóði.“
angreindum efnum hefðu niður-
stöður vísindarannsókna „The
Club of Rome“ átt að hafa sann-
fært allt vitiborið fólk þegar
fyrir 10 árum, og ekki síður þær,
sem birzt hafa reglulega síðan.
Að ógieymdum nálega frávika-
lausum ítrekunum og staðfest-
ingum þeirra, er hinar ítarlegu
og viðamiklu skýrslur og álits-
gerðir 160 færustu vísinda-
manna Bandaríkjanna, sem þeir
unnu að í samfleytt 3 ár að und-
irlagi Carters, fyrrverandi for-
seta, og lögðu fram fyrir rösku
ári, og ber heitið „The Global
2000 Report to the President".
En þrátt fyrir alla þessa geysi-
miklu fróðleikssöfnun örlar
hvergi á róttækri stefnubreyt-
ingu. Svo virðist sem unnið hafi
verið fyrir gýg. Kannski var lítil
eða engin von til annars:
Vinstrihallandi frjálshyggju-
menn sögðust hafa „afsannað"
allar staðreyndir um takmörk
gnægtagjafa náttúruríkisins,
jafnvel áður en rannsóknarnið-
urstöður lágu fyrir. En það, sem
hagvaxtartrúaðir sögðu að ekki
gæti verið af því að kenningin
hafi mælt svo fyrir að mætti
ekki eiga sér stað, er nú orðinn
nístandi veruleiki. Á skeri hans
hefir heimurinn nú steytt, einnig
íslands rányrkjumenn — og
landníðingar — sem þó ekki enn
hafa goldið „afreka“ sinna nema
að litlu leyti fremur en aðrir,
sem hlut eiga að máli víðs vegar
um heim.
Áhyggjur sérfræðinga eru því
skiljanlegar. Þeir eru ekki
bjartsýnir. Þannig sagði hinn
mikilsmetni, bandariski vísinda-
maður, Lester R. Brown, um ára-
bil einn æðstu yfirmanna „The
Overseas Development Council"
og víðfrægur af bók sinni Seeds
of Change: „í aðfanga síðasta
fjórðungs aldarinnar er hnatt-
lægur skortur margra þýð-
ingarmikilla hráefna að koma í
Kenningar á hrakhólum
Svartsýni Anægjuleg ádrepa og Nauðsynleg-
og bjartsýni ennþá ánægjulegri krafa ur viðauki
um“ sínum, sem hefði máski
eitthvað bætt úr skák, ef gert
hefði verið í tíma, en hljóta að
svo komnu máli þau endalok ein
að verða tekjuauki flokksmála-
manna í nefnd.
„Stórt er lítið og
lítið er stórt“
Framansagt mun fæstum
finnast ný eða áður hulin sann-
indi. Þau hafa samt sem áður
ekki verið höfð í hámælum eða
notið ýkjamikilla vinsælda allt
fram á þennan dag. Þrátt fyrir
það er nú svo komið, að ýmsir
kunnir og merkir menn, sem öll-
um hnútum eru kunnugir, hafa
fundið sig knúða til að vekja at-
hygli á, að tímabært sé orðið að
nema staðar og byrja að æfa sig
í að hugsa. Of löng runa yrði, og
þjónaði ekki heldur neinum af-
gerandi tilgangi, að telja fjölda
þeirra, sem mér er kunnugt um 'í
þessum hópi, upp nú.
Eigi að síður finnst mér
ómaksins vert, og raunar fróð-
legt líka, að nefna eitt nafn, sem
farið er að vekja athygli í
Vestur-Evrópu og víðar, en þó
sérstaklega í Vestur-Þýzkalandi
eins og skiljanlegt er. Hlutaðeig-
andi er á miðjum aldri, 55 ára
gamall, og telst því ungur að lýð-
ræðislegu mati. Hann er í miklu
Rommel viðurkennir, að enda
þótt í ljós komi að stjórnmála-
kenning samræmist raunveru-
leikanum illa eða ekki, verði við-
leitninnar til að aðhæfa hana
óhagganlegum staðreyndum „að-
eins vart að takmörkuðu leyti“,
heldur beri meira á tilraunum til
að láta veruleikann ganga upp í
kenninguna, og bætir við, að því
að mér finnst hæðnislega, „en
það er nú einmitt það, sem stað-
reyndir sjaldan gera.“
Ástæðuna fyrir þvílíkum til-
burðum telur Rommel einkum
vera, auk tregðunnar til að láta
áunnar hugmyndir sigla sinn
sjó, þegar þær hafa sýnt fánýti
sitt, hið dularfulla aðdráttarafl,
sem hið fráleita og mótsagna-
kennda býr yfir. Enn segir hann:
„Staðhæfingin, að stórt sé
stórt, er aulaleg, en rétt; yfirlýs-
ingin: stórt er lítið og lítið er
stórt, er heimskuleg og auk þess
röng, en hún vekur áhuga þrátt
fyrir það.“
Alfriðuð núll —
og rödd af viti
Ádrepa Rommels er hæg-
verskleg, og í engu orði ofaukin.
Tilefnin eru alls staðar fyrir
hendi, þar sem „stjórnmála-
menn“ hafa verið bergnumdir af
Með svona og svipuðum kúnst-
um hafa svokallaðir stjórnmála-
menn og ófyrirleitnir stétta-
baráttujálkar á Vesturlöndum
komizt upp með að skapa sér for-
réttindi á kostnað fylgiliðs síns,
fyrirgreiðsluhagnað í skjóli
tómlætis almennings, og engin
brögð látið ónotuð til að sóa fé,
sem ekki var til. Á þvi getur þess
vegna lítill efi leikið lengur — og
það munu jafnvel hinir grunn-
hyggnustu láta sér skiljast, þótt
ekki gerist af öðru en afleiðing-
unum — að stjórnskipulag, sem
þess háttar gróður vex og dafnar
í, hlýtur að koðna niður innan
tíðar undan ofurþunga eigin af-
glapa.
Að þessu athuguðu verður
ljóst, að Jón B. Hannibalsson,
ritstjóri „Alþýðublaðsins", gæti
varla haft réttmætari lög að
mæla en þau, sem hann gerði að
lokaorðum forystugreinar blaðs
síns hinn 23. f.m.:
„Það þarf gerbreytt stjórn-
kerfi.“
Og lífssýn og lífshætti, mætti
að skaðlausu bæta við; og ekki
bara hér, einhvern tíma seinna,
heldur um allan heim — strax!
Yfír hámark verður
aldrei farið
Um knýjandi nauðsyn í fram-
ljós. Orkukreppan hefur verið
fyrirferðarmest í sviðsljósinu, en
skortur annarra nauðsynja er nú
orðinn augljós.“ Hann færir og
sterk rök fyrir að hinar 4 helztu
lífríkisstoðir heims — sjávar-
gróður, skóglendi, beitilönd og
akrar — séu þegar ofþyngslum
níddar.
Hann bendir á, að þrátt fyrir
síaukna fjárfestingu í landbún-
aði og vaxandi tæknivæðingu,
hafi framleiðsla margra land-
búnaðarafurða, í hlutfalli við
mannfjölda, náð hámarki fyrir
nokkrum árum, og fari minnk-
andi. Brown segir að trjáviðar-
framleiðsla hafi náð hámarki ár-
ið 1977, nautakjötsframleiðslan
árið 1976, framleiðsla sauð-
fjárkjöts árið 1972, framleiðsla
ullar árið 1960, korns árið 1976
og loks hafi fiskveiðar náð há-
marki árið 1970.
Kínverska spakmælið forna:
„Gefðu svöngum manni einn
fisk, þá hefir hann fæðu dag-
langt, en ef þú kennir honum að
veiða fisk, þá hefir hann nóg að
borða alla ævi sína,“ hefir ekki
lengur fortakslaust gildi, því að
nú þarfnast það viðaukans, „en
aðeins að því tilskildu, að allir
aðrir fiski ekki líka, því að það er
ekki til nógur fiskur handa öll-
um.“