Morgunblaðið - 09.12.1982, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 9. DESEMBER 1982
41
mönnum utanríkisþjónustunnar
sé skylt að efla og vernda íslenska
viðskiptahagsmuni í landi því,
sem þeir starfa og eftir bestu getu:
(1) stuðla að eflingu viðskipta
milli landanna, (2) gefa að eigin
frumkvæði eða eftir beiðni ráðu-
neytisins skýrslur um verslun og
aðra fjárhagi, (3) svara beinum
fyrirspurnum um viðskipta- og at-
vinnumál, (4) láta íslenskum at-
vinnurekendum (útflytjendum
sem öðrum) aðstoð sína í té að
öðru leyti. Jafnframt segir í 36.
grein leiðbeiningarbókarinnar:
„Er fulltrúi vinnur að eflingu ís-
lenskra viðskipta, skal hann
leggja aðaláherslu á aukningu út-
flutnings íslands, en hann skal
einnig veita aðstoð sína, eða gefa
skýrslur í málum, er innflutning
varða.“
Þá eru í 40. grein leiðbeiningar-
bókar tekið fram að sendiráðin
skuli veita íslenskum atvinnurek-
endum og þar með útflytjendum,
eins hagnýta aðstoð og frekast er
mögulegt í sambandi við fyrir-
spurnir um viðskiptamál. Sendi-
ráðum er þar líka beinlínis fyrir-
skipað að svara sem ítarlegast öll-
um fyrirspurnum íslenskra ríkis-
borgara um viðskiptamál, hvort
sem þeir eru búsettir heima eða
erlendis.
Rétt er að hafa í huga, að endur-
skoðuð fyrirmæla- og leiðbein-
ingarbók utanríkisþjónustunnar
var gefin út undir forystu Péturs
Thorsteinssonar, fyrrverandi
ráðuneytisstjóra, 30. apríl 1974. í
henni eru ekki gerðar neinar
breytingar á ákvæðunum í 5. kafla
leiðbeiningarbókarinnar frá 1947
varðandi viðskiptamál. Eru þau
því enn í fullu gildi. Má segja að sá
kafli upprunalegu leiðbeiningar-
bókar hafi einna best staðist tím-
ans tönn.
Um hvaða viðskipta-
og efnahagsmál
fjalla sendiráðin?
Störf utanríkisþjónustunnar og
íslensku sendiráðanna erlendis að
viðskipta- og efnahagssamvinnu-
málum eru og hafa lengi verið að
greiða fyrir alhliða verslunar- og
efnahagsviðskiptum íslands við
önnur lönd á sem víðtækustum
grundvelli, fylgjast með og sjá um
þátttöku íslands í alþjóðastofnun-
um um efnahags- og viðskiptamál
og vera tengiliður milli íslenskra
stjórnvalda og erlendra aðila, sem
um viðskiptamál og marghliða
efnahagssamvinnu fást.
I nánari útfærslu má telja þetta
upp í einstökum atriðum eins og
gert er í gömlum handbókum
utanríkisráðuneytisins og byrja á
viðskiptasamningum, fyrir-
greiðslu við útflutning islenskra
afurða svo og um innflutning. Þá
koma vörusýningar erlendis, er-
lend tækniaðstoð, alþjóðleg efna-
hagsmál, fjármál og tollamál.
Lántökur erlendis, efnahagssam-
vinnustofnanirnar, eins og Efna-
hags- og framfarastofnunin
(OECD), Efnahagsbandalag Evr-
ópu (EBE) og fríverslunarsamn-
inga við það, Fríverslunarbanda-
lag Evrópu (EFTA), Hið almenna
samkomulag um tolla og viðskipti
(GATT), ALþjóðabankinn (IBRD),
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn
(IMF), Efnahagsnefnd Evrópu
(ECE), svo og efnahagsmál á veg-
um Sameinuðu þjóðanna, Evrópu-
ráðsins, Norðurlandanna og Atl-
antshafsbandalagsins, o.fl. o.fl.
Starfsmenn íslensku sendiráð-
anna erlendis fjalla enn um öll
þessi efnahags- og viðskiptamál á
meðan þeir starfa erlendis. Sú
öfugþróun hefur hins vegar átt sér
stað að viðskiptaráðuneytinu, en
ekki utanríkisráðuneytinu, hefur
verið falið að fjalla um þessi mál í
Reykjavík, sbr. reglugerðin frá
1969.
Þar sem starfsmenn utanríkis-
þjónustunnar starfa ýmist í sendi-
ráðunum erlendis eða í utanríkis-
ráðuneytinu í Reykjavík, er það
eitt af höfuðhlutverkum þeirra að
vinna að viðskipta- og efnahags-
málum þegar þeir eru erlendis, en
þegar þeir starfa í Reykjavík falla
þessi mikilvægu mál nú undir
viðskiptaráðuneytið, ekki utanrík-
isráðuneytið. í Reykjavík fá þeir
því ekki „þau kynni af viðskipta-
málum hér heima, sem þeir fá af
öðrum málaflokkum utanríkis-
þjónustunnar, en einmitt þau
kynni eru afar nauðsynleg til að
starfskraftar þeirra nýtist sem
best úti í sendiráðunum", eins og
segir í skýrslu utanríkisráðherra
1982. „Ennfremur skortir persónu-
leg tengsl við samtök og fulltrúa
útflutnings og breytir stutt kynn-
isdvöl starfsmanna utanríkisþjón-
ustunnar í viðskiptaráðuneytinu
þar litlu um“, svo enn sé stuðst við
skýrslu utanríkisráðherra.
Hagnýtar röksemdir
styðja sjónarmið
utanríkisráðherra
Til viðbótar því sem að framan
segir má færa allmörg hagnýt rök
fyrir þeirri skipulagsbreytingu að
færa aftur utanríkisviðskiptamál-
in og milliríkjaefnahagssamvinnu
inn í utanríkisráðuneytið. Ég
nefni aðeins fá þeirra.
I fyrsta lagi eru sterkar stjórn-
sýslulegar röksemdir, sem mæla
með því, að utanríkisráðuneytið
fari með öll utanríkismál. Utan-
ríkisráðherra og ráðuneytisstjóri
hans eru í beinum stjórnsýslu-
legum tengslum við utanríkis-
málanefnd Alþingis, sækja reglu-
lega fundi nefndarinnar og ráðun-
eytisstjóri starfar sem ritari
hennar. Viðskiptaráðherra og
ráðuneytisstjóri hans eru í engum
slíkum beinum tengslum við utan-
ríkismálanefnd.
I öðru lagi eru utanríkisvið-
skiptamálin og ýmis alþjóðleg
efnahagssamvinnumál, svo sem
aðildin að EFTA, fríverslunar-
samningarnir við EBE, aðildin að
GATT, aðildin að ECE, aðildin að
OECD og fleiri aðlþjóðlegum efna-
hagssamvinnustofnunum svo mik-
ilvæg hagsmunamál fyrir íslensku
þjóðina, að ekki er forsvaranlegt
að um þau sé hér heima aðeins
fjállað í viðskiptaráðuneytinu,
sem ekki er í neinum tengslum við
utanríkismálanefnd. Með því að
fara með slík mál án samráðs við
utanríkismálanefnd, er viðskipta-
ráðuneytið að ganga á eðlilegan
rétt fuiltrúa löggjafarvaldsins.
I þriðja lagi eru þau sögulegu
rök í málinu, að allt frá upphafi
var ætlast til þess að utanríkis-
málanefnd Alþingis og utanríkis-
ráðuneytið, eftir að það varð til,
væru í nánum tengslum og fjöll-
uðu um öll utanríkismál, þar á
meðal utanríkisviðskipti.
I fjórða lagi er mikilvægt að
samhengi sé í starfi embætt-
ismanna utanríkisþjónustunnar
að utanrikisviðskiptamálum,
þannig að þegar þeir starfa í
Reykjavík séu þeir í beinum
tengslum við þá aðila þjóðfélags-
ins, sem annast útflutnings- og
innflutningsverslunina og í bein-
um tengslum við sendiráðin um
þau mál sem þau þurfa að greiða
fyrir erlendis í sambandi við milli-
ríkjaviðskipti, undirbúning og
framkvæmd viðskiptasamninga,
skipti Islands við alþjóðleg við-
skipta- og efnahagssamtök, al-
þjóðlegar fjármálastofnanir
o.s.frv.
í fimmta lagi er augljóst að ís-
land, eins og önnur ríki, þarf til
góðs árangurs að hafa samræmda
utanríkisstefnu í öllum utanrík-
ismálum, þ.á m. utanríkisvið-
skiptamálum. Ríður þá á því, al
stefnumótunin og framkvæmdin á
öllum utanríkismálum sé í hönd-
um sömu aðila þ.e. í höndumn
utanríkismálanefndar Alþingis,
utanríkisráðherra f.h. ríkisstjórn-
arinnar og utanríkisþjónustunnar,
bæði í sendiráðum erlendis og í
utanríkisráðuneytinu í Reykjavík.
Viðfangsefni
til frekari rökræðu
Af ásettu ráði sleppi ég að ræða
ýmsa þætti málsins, sem fróðlegt
væri að kanna. Ég læt öðrum eftir
að fjalla um þá, þar sem ég vona
að framhald verði á opinberum
rökræðum um málið.
T.d. hef ég ekki minnst á fyrir-
komulag þessara mála hjá öðrum
þjóðum. Væri þó vissulega fróð-
legt að skoða fyrirkomulagið t.d.
hjá Finnum og það fyrirkomulag
sem Svíar virðast ætla að taka
upp um áramót. Fyrirkomulag
Efnahagsbandalagsrikjanna er
líka girnilegt til fróðleiks og þann-
ig mætti lengi telja.
Ég hef líka af ásettu ráði ekki
fjallað um, hvað gera ætti við
viðskiptaráðuneytið, ef utanrík-
isviðskiptamálin og alþjóðlegu
efnahagssamvinnumálin væru
flutt aftur í utanríkisráðuneytið.
Gæti sumum sýnst, að það gæti
starfað þannig rýrt áfram eins og
það gerði í upphafi og fram til
ársloka 1969. Öðrum kynni að
finnast eðlilegt að t.d. bankamál
og önnur mál, sem upphaflega
heyrðu undir viðskiptaráðuneytið,
ættu best heima í fjármálaráðu-
neytinu. Það læt ég liggja á milli
hluta.
Ekki hef ég heldur gert því skil,
hversu mikilvægur þáttur utan-
ríkisviðskiptastefnan og stefnan í
alþjóðlegu efnahags- og viðskipta-
samstarfi er í utanríkisstefnu
hvers ríkis, né heldur mikilvægi
þess að sömu aðilarnir, þ.á m.
sami ráðherrann og ráðuneytis-
stjóri hans, fjalli um báða þættina
í samráði við stefnumótandi aðila
löggj af arvaldsins.
Éinnig hef ég leitt hjá mér að
ræða hvaða fyrirkomulag hyggi-
legast væri að taka upp í utanrík-
isráðuneytinu, ef utanríkisvið-
skipti og alþjóðlegu efnahagssam-
vinnumálin kæmu þangað aftur,
t.d. hvort sama fyrirkomulag ætti
að vera og var áður, eða hvort í
ráðuneytinu ættu að vera tveir
ráðuneytisstjórar, annar yfir
utanríkisráðuneytinu í heild, hinn
yfir utanríkisviðskiptaráðuneyti,
sem væri starfsdeild í utanríkis-
ráðuneytinu. Mundi síðara fyrir-
komulagið skapa fleiri möguleika
fyrir sendiherra okkar að starfa á
íslandi.
Þá hef ég einnig forðast að ræða
einstakar persónur í sambandi við
stjórnun utanríkisviðskiptamála í
Reykjavík að breyttu skipulagi, af
því að óhyggilegt er að binda
skipulagsatriðið stjórnsýslumála
við einstakar persónur. Augljóst
er, að mannval er ekki minna í
utanríkisráðuneytinu en í víð-
skiptaráðuneytinu, menn falla
fyrir aldurshámarki í báðum
ráðuneytum, maður kemur í
manns stað, en stofnunin, skipu-
lag hennar og hlutverk, heldur
áfram.
Lokaorð
Margt fleira mætti nefna í
þessu sambandi. Með rökrænni at-
hugun á að vera hægt að komast
að réttri niðurstöðu í málinu. Ég
vona því að umræðan haldi áfram
og bæði reyndar menn úr utanrík-
isþjónustunni, leiðandi stjórn-
málamenn, fulltrúar útflutnings-
og innflutningsaðila og aðrir emb-
ættismenn, taki þátt í henni,
þannig að allar hliðar málsins
verði skoðaðar í opinni umræðu og
hlutlægar niðurstöður liggi fyrir
við næstu stjórnarmyndunarvið-
ræður.
Genf, 17. nóvember 1982.
1
u
II
o
£
0
1
íTD
Metabo
RAFMAGWS
VERKEERI
semjóla^iöf í ár
B.B. BYGGINGAVÖRUR HF
SUÐURLANDSBRAUT 4. SÍMI 33331.