Morgunblaðið - 09.12.1982, Blaðsíða 12

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 9. DESEMBER 1982
Horfnir skólamenn
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
FAÐIR MINN SKÓLASTJÓRINN.
247 bls. Auðunn Bragi Sveinsson bjó
til prentunar. Skuggsjá. 1982.
Faðir minn skólastjórinn er í
raun hluti ritsafns sem Skuggsjá
er að gefa út þessi árin. Umsjón-
armaður þessarar bókar, Auðunn
Bragi Sveinsson, segist í formála
hafa haft þrjú meginsjónarmið að
leiðarljósi, í fyrsta lagi »að við-
komandi hefði haft skólastjórn
sem aðalstarf meiri hluta starfs-
ævi sinnar eða verið þekktastur
sem slíkur út í frá. Annað var, að
velja skólastjóra sem jafnast úr
landsfjórðungum ... Þá var mér
ofarlega í huga, að skólastjórar
þessir hefðu stjórnað mismunandi
skóiastærðum.«
Þessar reglur held ég að um-
sjónarmaður útgáfunnar hafi
haldið og sýnist mér val hans hafa
tekist vel. Að vísu er t.d. álitamál
hvort Þorsteinn M. Jónsson, skóla-
stjóri Gagnfræðaskólans á Akur-
eyri, var »þekktastur sem slíkur út
í frá«. Halldór Þorsteinsson ritar
hér um hann. En Þorsteinn var
um ævina, eins og Halldór segir,
»kaupfélagsstjóri, þingmaður,
bóksali, skólastjóri, útgefandi, rit-
stjóri, sáttasemjari, bóndi, fulltrúi
Framsóknarf. kksins í stjórn
Síldarverksmiðju ríkisins, forseti
bæjarstjórnar Akureyrar o.s.frv.«.
Ég held að hann hafi verið lang-
kunnastur sem bókaútgefandi.
Halldór greinir frá margvíslegum
umsvifum föður síns, rekur per-
sónulegar endurminningar honum
tengdar og gleymir að sjálfsögðu
ekki að víkja að skólastjórn hans.
Er auðvitað margt frá henni að
segja, t.d. frá samskiptum þeirra,
Þorsteins og Sigurðar skólameist-
ara. Má af orðum Halldórs ráða að
nokkur metingur hafi verið með
þeim, skólamönnunum. En sú
staðhæfing »að Sigurði skóla-
meistara var ekki vel við Gagn-
fræðaskóla Akureyrar* þykir mér
orka tvímælis. Man ég ekki betur
en Þorsteinn M. Jónsson heim-
sækti Menntaskólann að minnsta
kosti einu sinni meðan undirritað-
ur var þar í tíð Sigurðar og sá ég
ekki betur en vel færi á með þeim
og þeir töluðu hvor til annars með
fullri virðingu. En ég get giskað á
að þeir hafi verið menn ólíkir.
Gísli Gottskálksson var skóla-
stjóri í Blönduhlíð í Skagafirði og
jafnframt bóndi í Sólheimagerði.
Sigrún Gísladóttir ritar um hann.
Sem heild felur þáttur hennar í
sér prýðilega glögga og minnis-
stæða mannlýsing. En um störf
föður síns segir Sigrún meðal ann-
ars:
»Segja má að ævistarf föður
míns hafi verið þríþætt. Hann var
barnakennari í sveit sinni um
rúmlega þrjátíu ára skeið og átti
þannig mikinn þátt í að móta
æskulýð sveitar sinnar og koma
honum til þroska. Fyrir það starf
hlaut hann þakklæti og virðingu
bæði foreldra og barna. Hann var
vegaverkstjóri í 28 ár og vann við
það að leggja vegi og gera Skaga-
fjörð byggilegri, lagði með því sitt
af mörkum til þess að bílaöldin
ætti greiðari leið um Skagafjörð
og færði um leið ibúa hans saman.
Sem bóndi ræktaði hann og byggði
upp lítt ræktaða og illa hýsta jörð,
ræktaði mörg strá þar sem áður
óx eitt.«
Nokkru síðar segir Sigrún:
»Faðir minn var alla tíð maður
framkvæmdanna og þótt hann
teldi kennsiuna sitt aðalstarf hygg
ég að hin störfin: Að leggja vegi
um Skagafjörð, rækta og byggja
upp jörðina heima hafi verið hon-
um meir að skapi.«
Sigurður Thorlacius var þekkt-
astur sem skólastjóri, um það er
engum blöðum að fletta, meðal
annars kunnur fyrir nýjungar í
skólamálum. Örnólfur Thorlacíus
ritar hér um hann. Sigurður féll
frá aðeins hálffimmtugur og hafði
þá skilið eftir sig mörg spor. Hann
varð skólastjóri Austurbæjarskól-
ans eða Nýja barnaskólans í
Reykjavík haustið 1930. »Mér
skilst á þeim sem til þekkja,« segir
Örnólfur, »að fullkomnari skóla-
bygging hafi á þessum tíma vart
verið til á Norðurlöndum.* Og það
verður Örnólfi, rektornum, tilefni
til að bera saman framtak kreppu-
kynslóðarinnar og »stefnu stjórn-
valda nú á tímum«. Þarf tæpast að
taka fram að sá samanburður er
nútíma stjórnvöldum hvergi í hag.
Benedikt Björnsson var skóla-
stjóri á Húsavík. Guðmundur,
sonur hans, ritar hér um hann.
Benedikt fékkst nokkuð við rit-
störf, sendi meðal annars frá sér
smásagnasöfn tvö undir dulnefn-
inu Björn Austræni. Minnist ég
þess fyrir margt löngu er ég las
sögur Björns Austræna að mér lék
mjög hugur á að vita hver leyndist
Halldór Þorsteinsson
að baki þessu dulnefni en veittist
furðu erfitt að fá það upplýst, þó
það tækist að lokum.
Eftir síðari heimsstyrjöld tók
mjög að fjölga barnaskólum í
Reykjavík. Einn þeirra var Mela-
skóli og fyrsti skólastjóri hans var
Arngrímur Kristjánsson. Unnur,
dóttir hans, ritar hér um hann. Am-
grímur var fyrst og síðast skóla-
stjóri og rækti það embætti af
hugsjón. Hann féll frá á góðum
starfaldri. Unnur lýsir því hversu
þungt honum féll að verða að
hverfa frá störfum áður en
starfsdagurinn væri á enda runn-
inn: »Hann tók út sálarkvalir að
geta ekki sinnt skyldustörfum sín-
um, því hann elskaði starf sitt.«
Fimmtán eru þættirnir í bók
þessari — af jafnmörgum
mönnum. Fjórir voru í heiminn
bornir aldamótaárið, einn síðar,
hinir allir fyrr. Starfsævi þeirra
Sigrún Gísladóttir
féll því að megninu til á annan
fjórðung þessarar aldar. Þetta
voru mætir menn og gegnir. Það,
sem störf þeirra skildu eftir, er
ekki nema að litlu leyti mælan-
legt. Einkunnir má að vísu draga
saman og reikna út meðaltal með-
altala. En það gæfi ekki allt til
kynna. Óbein áhrif sem skólamað-
ur getur haft, vega oft jafnmikið
eða meira. Kynslóð þá, sem nam
af þessum mönnum, þyrsti eftir
menntun, jafnvel þótt prófin skil-
uðu naumum eða engum réttind-
um. Skólinn skyldi vera mennta-
stofnun, ekki geymsla eða pakk-
hús eins og hann virðist nú vera
orðinn að margra áliti. Þess vegna
er bjart yfir þessum þáttum. Höf-
undarnir skrifa út frá þeirri
sannfæringu að feður þeirra hafi
unnið góð störf og þjóðnýt, og
reisa þeim með góðri samvisku
þennan fimmtánfalda minnis-
varða.
Bara gott í svalanum
Bókmenntir
Jóhanna Kristjónsdóttir
Siguróur Pálsson: Norður í svalann,
viðtöl við aðflutta íslendinga.
Útg. Bókaútg. Salt 1982.
Þau tíðindi gerast oftar en
menn ætla í fljótu bragði, að
hingað koma útlendingar, sem af
ýmsum ástæðum kjósa að setjast
hér um kyrrt og verða Islendingar.
Á stundum, þegar veðráttan eða
verðbólgan er hreint að gera út af
við okkur þykir okkur þetta rann-
sóknarefni; þrátt fyrir heita hveri
og Heklu og stórbrotið landslag,
þá hygg ég, að okkur finnist það
nánast okkar einkamál að geta
notið landsins. Það er fróðlegt og
forvitnilegt að velta fyrir sér for-
sendum búsetu útlendinga hér, þó
að auðvitað séu kostirnir okkur,
þessum „alvöru“ Islendingum,
Ijósir, a.m.k. á hátíða- og mærð-
arstundum.
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Magnús Kjartansson:
FRA DEGI TIL DAGS
Austrapistlar 1959—1971.
Vésteinn Lúðvíksson valdi efnið.
Mál og menning 1982.
Vésteinn Lúðvíksson rithöfund-
ur hefur tekið að sér að velja til
birtingar í bók úr Austragreinum
Magnúsar Kjartanssonar 1959—
1971. Á kápu stendur reyndar
1958—1971, en það er villa. í for-
mála gerir Vésteinn grein fyrir
vali sínu og fer mörgum og lof-
samlegum orðum um goðið (sam-
anber tal um „goðsagnarkenndan
ljóma“ Austragreina), en getur
þess einnig að nokkrar greinanna
séu „í engu frábrugðnar því
hversdagsnagi sem einkennt hefur
íslensk blöð frá fyrstu tíð, þær ná
ekki að brjótast útúr þeim víta-
Sigurður Pálsson hefur unnið
gott og bara skemmtilegt verk
með bókinni „Norður í svalann"
þar sem fimm útlendir íslend-
ingar rekja uppvöxt sinn og að svo
búnu aðdraganda að komu hingað
og síðan af hverju kosið er að taka
sér bólfestu. Fyrsta viðtalið er við
listmálarann Baltasar, sem er
fæddur í Barcelona á Spáni og
kemur fyrst til íslands 1961. Vel
og lifandi er sagt frá uppvexti
hans, ég held að mér hafi þótt sá
þáttur í þessari bók skila sér einna
bezt og eiga þeir sjálfsagt báðir
hlutinn, Sigurður Pálsson og Balt-
asar. Hins vegar hefur Baltasar
kannski farið full fljótt yfir sögu
og kurteislega þegar að því kemur,
að hann fer að ryðja sér fyrir al-
vöru braut sem listamaður hér-
lendis. Einhvern veginn hafði
maður á tilfinningunni, að þar
væri ekki allt sagt, sem vel hefði
mátt koma með. Ester Gunnars-
son hjúkrunarfræðingur er frá
hring þar sem andstæðingurinn er
holdgervingur einhverskonar fúl-
mennsku og verður ekki barinn
niður nema með meðulum hans
sjálfs".
Vésteinn heldur því líka fram að
Magnús hafi sem „meinhorn" ver-
ið ofjarl andstæðinga sinna „í öll-
um greinum".
Við lestur Austragreina (endur-
lestur í flestum tilfellum) hlýtur
maður að draga þá ályktun að
margar þeirra hafi einmitt verið
slíkt hversdagsnag sem Vésteinn
lýsir. Meirihluti þeirra er best
geymdur á þeim stað sem þær
birtust upphaflega.
Jafnvel liprir pennar verða að
sætta sig við dóm tímans, það sem,
tekur mið af pólitísku þrasi sam-
tímans verður sjaldan annað og
meira en tilefnið, þegar best lætur
heimild. Vissulega eru sumar
þessara greina pólitískar og
menningarlegar heimildir, en sem
slíkar heldur dapurlegar.
Sigurður Pálsson
Eins og mörgum er kunnugt átti
Magnús Kjartansson til að bera
skarpskyggni sem gerði málflutn-
ing hans stundum hressilegan og
jafnvel fyndinn þegar á leið ævi
hans og honum varð tamara en
áður að sjá hlutina í skoplegu
ljósi. Sjálfur skildi hann að háðið
er beitt vopn. Mörgum andstæð-
ingum Magnúsar sveið því undan
skotum hans. En eins og mönnum
sem þjóna dyggilega einum mál-
stað í daglegu amstri (Frá degi til
dags) varð það siður hans að ein-
falda flókin mál, gera andstæðing-
um sínum upp skoðanir, slíta úr
samhengi það sem þeir vildu segja
og lítillækka þá þannig að þeir
virtust aular þegar horft var á þá
með augum Magnúsar. Eins talaði
Magnús oft niður fyrir sig, beindi
orðum sínum til flokkssystkina
sem hann var viss um að væru
heimskari en hann sjálfur. Hann
höfðaði oft til mjög þröngrar hirð-
ar sem klappaði fyrir öllu sem
Norður-Karólínu í Bandaríkjun-
um og fly'zt til íslands árið 1967
ásamt eiginmanni sínum sem hún
hafði kynnzt úti. Vel og einlæg-
lega er frá sagt, kristið lífsviðhorf
og kærleiksríkt gengur eins og
rauður þráður um þennan kafla.
Skopskyn höfundar fyrir sjálfri
sér, m.a. vegna erfiðleika í máli,
kemur glettilega, vel fram. Carl
Billich hljómlistarmaður er fædd-
ur í Austurríki og kemur fyrst til
íslands 1933. Síðar var hann
handtekinn af Bretum og sat í
fangabúðum í nokkur ár, vegna
Hitlersáhrifa í heimalandi hans
og komst ekki aftur til íslands
fyrr en eftir allmiklar þrengingar
mörgum árum síðar. Carl Billich
hefur í áratugi verið hjartfólginn
Islendingum, bæði sem prýðilegur
listamaður og sjálfsagt ekki síður
vegna þess hve óvenjulega aðlað-
andi manneskja hann er. Einhvers
staðar hef ég nýlega lesið annað
hvort brot úr veru hans í fanga-
búðunum og síðan tilraunum hans
að komast aftur til íslands, svo að
mér fannst ég kannast við það
efni. En rýrir náttúrlega ekki gildi
frásagnar hans, þegar til lengri
tíma er Iitið. Er þá komið að Rut
Magnús Kjartansson
hann tók sér fyrir hendur. Læsi
maður aftur á móti Austragreinar
Magnúsar með því hugarfari að
hann væri fyrst og fremst að
skemmta sjálfum sér mátti hafa
Magnúsdóttur sem er fædd í
Þýzkalandi og kemur til Islands
1955, giftist hér Norðmanni og
verður bóndakona og síðan organ-
isti í sinni sveit. Uppvaxtarár
hennar, á mörkum Týrol og Bæj-
aralands, eru afar læsileg og frá-
sögn Rutar öll fjarska notaleg, án
þess að vera beinlínis bráðspenn-
andi, einhverra hluta vegna finnst
mér síztur veigur í þessum þætti.
Klykkt er út með frásögn Einars
Farestveit forstjóra sem er frá
Modalen í Noregi og kom hingað
rúmlega tvítugur 1933 og hefur
orðið umsvifamikill á viðskipta-
sviðinu og þarf ekki að orðlengja
um það. Nema að ég var ekki betur
að mér en svo, að ég hélt að Einar
væri hér borinn og barnfæddur, en
af norsku foreldri. Einar Farest-
veit kemur fallega og skemmtilega
fyrir og hefði mátt rekja uppvaxt-
arár sín öllu nánar.
Að öllu samanlögðu: Snyrtilega
skrifuð bók, ágætis viðmælendur
sem hver hefur vissulega sitt til
málanna að leggja. Eru íslend-
ingar, hugsa um sumt eins og ís-
lendingar, en eiga sér þó þrátt
fyrir það gamlar rætur í fjarlægri
mold.
gaman af sumum þeirra, taka þátt
í skemmtun hans. En alltof marg-
ar þeirra voru vitnisburður um
greindan mann sem sóaði þeim
gáfum sem honum voru gefnar í
auvirðilegt skítkast. Það var leið-
inlegt að bókmenntahneigð Magn-
úsar skyldi ekki fá útrás með
öðrum hætti því að áreiðanlega
hefði hann getað orðið liðtækur á
því sviði. Um það eru glögg dæmi.
Orðræður Magnúsar við ýmsa
stjórnmálamenn, ritstjóra, kirkj-
unnar menn, athafnamenn, rithöf-
unda (tæmandi upptalning yrði of
löng) er fremur marklítil vegna
þess að við kynnumst ekki nema
einni hlið hennar. Til þess að geta
tekið afstöðu með eða móti ýmsum
ályktunum þyrftu sjónarmið and-
stæðinga að liggja fyrir án hár-
togana. Það er til of mikils mælst
að bók eins og Frá degi til dags
rúmi slíkt. En skoðanir Magnúsar
Kjartanssonar tilreiddar fyrir les-
endur Þjóðviljans „tengiliður við
lesendur" eru ansi þröngar þótt
ritleikni hans ljái þeim einstaka
sinnum vængi.
Jóhann Hjálmarsson
Meinhornið skemmtir sér