Morgunblaðið - 29.12.1982, Side 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 29. DESEMBER 1982
Sr. Erlendur Þórðarson
í Odda — Minning
Fæddur 12. júní 1892
Dáinn 21. desember 1982
Lokið er langri og gifturíkri
starfsævi. Séra Erlendur Þórðar-
son, fyrrum prestur í Odda á
Rangárvöllum, verður í dag lagður
til hinstu hvíldar á þessu forna
höfðingjasetri þar sem hann vann
meðan starfsþrek hans var mest.
Að séra Erlendi stóðu sterkir
norðlenskir stofnar sem ég kann
hvorki að nefna né rekja. Nokkur
atriði skulu þó nefnd til að reyna
að varpa ljósi á jarðveginn sem
hann var sprottinn úr.
Hann hét fullu nafni Erlendur
Karl og fæddist að Krossdal í
Kelduhverfi 12. júni 1892. Foreldr-
ar hans voru Jakobína Jóhanns-
dóttir (f. 1849, d. 1942) og Þórður
Flóventsson (f. 1850, d. 1935).
Þetta var síðara hjónaband þeirra
beggja. Jakobína hafði búið með
fyrri manni sínum, Birni Þórar-
inssyni, í Þórunnarseli. Þau áttu
eina dóttur, Sigríði, sem var fædd
í nóvember 1881 (d. 1959) og því á
fyrsta ári harðindaveturinn
mikla. Björn dó þegar telpan var
ársgömul. Fyrri kona Þórðar, Jó-
hanna Jóhannesdóttir frá Ærlæk,
hafði dáið af barnsförum 1881 eft-
ir eins árs hjónaband. Það barn
lifði ekki. (í Isl. æviskrám V, 93,
hafa slæðst inn nokkrar villur um
þetta fólk.)
Þórður fór ráðsmaður til ekkj-
unnar. Þau giftust 1885 og eignuð-
ust fjögur börn. Þeirra elst var
Björg (f. 1886, d. 1968). Hún giftist
Sigurði Jónssyni frá Ekru á Rang-
árvöllum, og áttu þau alla tíð
heimili í Reykjavík. Þá var Snæ-
björn (f. 1888, d. 1956), kvæntur
Guðrúnu Árnadóttur frá Hörgsdal
í Skútustaðahreppi. Þau tóku við
búi í Svartárkoti 1918 þegar Þórð-
ur og Jakobína hættu búskap.
Þriðja barn Jakobínu og Þórðar
var Hólmfríður (f. 1890, d. 1980),
kona Jónasar Helgasonar á
Grænavatni. Yngstur var Erlend-
ur.
Þau Þórður og Jakobína fluttust
í Svartárkot 1902 með börn sín, en
Sigríður Björnsdóttir fór þá frá
þeim í vinnumennsku. Þarna ólst
Erlendur upp, á afdalabæ sem
raunar var ekki neitt kot, heldur
mun það hafa verið mikil og góð
sauðjörð þótt uppblástur hafi ver-
ið mikill. Til næsta bæjar (Víði-
kers í Bárðardal) var fullur
klukkustundar gangur (um 6 km),
og inn af heimahögunum tekur
svo við Ódáðahraun. Ef vel tekst
til, mótar slíkt umhverfi góðan
efnivið til sjálfsbjargar og mikils
manndóms. Svo tókst og til um
þau Svartárkotssystkinin öll.
Það var ekki alsiða á þessum
árum að börn búandkarla, jafnvel
þótt í fremstu röð væru, „gengju
menntaveginn" eins og sagt er, en
með Þingeyingum var þá alda-
mótavor í lofti. Þórður Flóvents-
son dó aldrei ráðalaus og þá ekki
heldur þegar hugur barnanna stóð
til skólagöngu. Þau munu öll hafa
gengið í skóla, og Erlendur hélt til
Reykjavíkur í Hinn almenna
Birting
afmœlis- og
minningar-
greina
ATHYGLI skal vakin á þvi, að
afmælis- og minningargreinar
verða að berast blaðinu með góð-
um fyrirvara. Þannig verður
grein, sem birtast á i miðviku-
dagsblaði, að berast í siðasta lagi
fyrir hádegi á mánudag og hlið-
stætt með greinar aðra daga. í
minningargreinum skal hinn
látni ekki ávarpaður. Þess skal
einnig getið, af marggefnu til-
efni, að frumort Ijóð um hinn
látna eru ekki birt á minningar-
orðasíðum Morgunblaðsins.
Handrit þurfa að vera vélrituð og
með góðu linubili.
menntaskóla, eins og eini mennta-
skóli landsins hét þá. Venjulega
fór hann ríðandi að heiman til
Reykjavíkur á haustin og seldi síð-
an hrossið þegar kom til Reykja-
víkur. Ferðin mun hafa tekið um
viku, stundum meira, vestur um
Norðurland og suður um Borgar-
fjörð, að sjálfsögðu í fylgd með
fleira fólki. Þetta var venjulegur
ferðaháttur þessara tíma. Að
loknum skóla á vorin var svo farið
með skipi norður. Vitanlega kom
ekki til greina „að skreppa heirn" í
jólaleyfinu, en póstur flutti bréf á
milli.
Úr Reykjavíkurskóla lauk Er-
lendur svo stúdentsprófi í júní
1913. Við hinn nýstofnaða Háskóla
Islands var engin kennsla í verk-
legum greinum, en til þeirra mun
hugur nýstúdentsins frá Svartár-
koti hafa staöið. Hann hélt því
utan til verkfræðináms í Hafnar-
háskóla. Þetta var þó ekki talið
skynsamlegt nám því að Jón Þor-
láksson var þá búinn að vera
landsverkfræðingur í sjö-átta ár
og Sigurður Thoroddsen þar að
auki starfandi verkfræðingur í
Reykjavík. Ekki þótti þurfa fleiri
manna í þá stétt, og enn síður var
talin þörf á meiri kunnáttu inn-
anlands í húsagerðarlist, en til
þess mun hugur Erlendar hafa
staðið öðru fremur.
Þetta ásamt féleysi mun hafa
orðið til þess að Erlendur hætti
námi í Kaupmannahöfn eftir einn
vetur, hafði lokið cand. phil. prófi
þar 1914. Hann settist svo um
haustið í guðfræðisdeild Háskóla
íslands (eins og hún hét þá) og
lauk þar námi á þremur árum,
brautskráðist 14. júní 1917 með
fyrstu einkunn, 127 stigum.
Ævistarfið var ráðið.
Veturinn eftir prófið var hann
þrjá mánuði aðstoðarmaður séra
Helga Hjálmarssonar á Grenjað-
arstað, og sótti vorið 1918 um
Oddaprestakall á Rangárvöllum,
gamalt höfðingjasetur og gott
brauð. Þar var séra Skúli Skúla-
son prófastur að hætta eftir rúm-
lega þrjátíu ára þjónustu. Ekki
gerði hann ráð fyrir að ná kosn-
ingu því að þrír aðrir að minnsta
kosti sóttu, meðal annarra Ás-
mundur Guðmundsson og Magnús
Jónsson, sem báðir urðu síðar pró-
fessorar við Háskóla Islands.
Þriðji umsækjandinn var Tryggvi
Kvaran, síðar prestur á Mælifelli.
Hann átti vísan stuðning sterkra
forystumanna í prestakallinu.
Magnús og Ásmundur drógu sínar
umsóknir til baka, og hörð kosn-
ingabarátta var háð milli stuðn-
ingsmanna Erlendar og Tryggva.
Henni lyktaði með því að Erlend-
ur var kosinn og fékk veitingu
fyrir brauðinu 28. maí. Hann var
vígður 2. júní og fluttist að Odda í
fardögum. Eftir að hann var kom-
inn í prestakallið, færði helsti for-
ingi andstæðinganna, Grímur
hreppstjóri í Kirkjubæ, honum að
gjöf góða gripi til að sýna að ekki
skyldi hann gjalda þess hjá sér að
hafa sigrað. Slíkan höfðingsskap
og drenglyndi kunni Erlendur vel
að meta. Þetta munu hafa verið
silfurbúin svipa og tóbaksdósir úr
silfri.
Með nýja prestinum kom brúður
hans ung, Anna Bjarnadóttir úr
Reykjavík (f. 1899, d. 1967). Þau
gengu í hjónaband 6. júlí þá um
sumarið. Á heimilið komu einnig
foreldrar Erlendar og Björg systir
hans. Það var ekki ónýtt ungum
prestshjónum að hafa þau til
hjálpar fyrstu árin. Sauðfé var
rekið suður Sprengisand, einnig
hrossin. Björg rak hrossin með
fleirum. Árið eftir kom Sigríður
systir Önnu að Odda barn að aldri
og var þar sín uppvaxtarár. Þar
ólst einnig upp Gunnar Pétursson
fyrrum loftskeytamaður. Mun oft
hafa ríkt gleði og kátína við leik
og störf á prestssetrinu og hús-
bændurnir hafa kunnað því vel,
því að þar ríkti viðmótshlýja og
léttleiki í framkomu.
Prestshjónunum búnaðist vel í
Odda. Gömlu hjónin voru hjá þeim
til æviloka, nema hvað Þórður var
að staðaldri í Reykjavík á vetrum,
m.a. við skýrslugerðir um fisk-
ræktartilraunir sínar. Þau Anna
og Erlendur eignuðust tvær dæt-
ur. Anna er gift Daníel Ágústín-
ussyni á Akranesi og einga þau
tvö börn og sex barnabörn þegar
þetta er ritað. Jakobína var gift
Árna Jónssyni og býr á Hellu. Þau
eiga tvo syni og sex barnabörn.
Prestsstarf í sveit var (og er ef-
laust enn) fjölþætt. Auk venju-
legra heimilisstarfa þarf að sinna
fjölda fólks sem kemur í margvís-
legustu erindum, bæði á sorgar-
og gleðistundum. Þessu starfi
gegndu þau Oddahjón með óvenju-
legri reisn. Þetta kom ekki síst
fram eftir að margvísleg félags-
málastörf hlóðust á prestinn sem
varð fljótlega eftir komu hans.
Meðal annars sat hann í hrepps-
nefnd frá 1922, en annars skulu
slík störf hans ekki rakin hér; til
þess eru aðrir færari en ég. Aðeins
skal þess minnst að hann stóð með
öðrum fyrir því að reistur var
barnaskóli á Strönd á Rangárvöll-
um, einn fyrsti heimavistarbarna-
skóli í sveit hérlendis. Ekki voru
allir hreppsbúar sáttir við þá
framkvæmd, farkennslan hafði
dugað til þessa og hlaut að geta
það áfram, en klerkur hafði sitt
fram með lagi þótt hart væri í ári
og kreppa í landi.
Árið 1946 hætti séra Erlendur
prestsskap og fluttust þau hjón þá
til Reykjavíkur þar sem þau
keyptu sér íbúð á Kjartansgötu 5 í
sambýli við Sigríði systur Önnu og
Jón Magnússon mann hennar.
Þarna áttu þau heima til æviloka.
Erlendur tók að sér störf hjá rík-
isskattanefnd og vann hjá henni
til ársloka 1962.
Eftir að Anna andaðist 1967 var
Erlendur einn í íbúð sinni. Þetta
var mikil breyting á lífi hans, og
hann hafði oft orð á því hve Anna
hefði verið sér góð kona. Það birti
yfir andliti hans þegar hann
minntist á hana. Þegar tók að
halla undan fæti, átti hann marga
góða að, og mun ekki á neinn hall-
að þótt þar sé sérstaklega getið
Sigríðar mágkonu hans.
Eftir að Erlendur var orðinn
einn, var það löngum iðja hans að
mála. Það hafði hann iðkað sér til
hvíldar áratugum saman og hafði
af því mikið yndi, og málarapensli
beitti hann lengi eftir að fingur
hans voru orðnir svo stirðir að
hann átti erfitt með að skrifa
nafnið sitt. Og fram á síðasta ævi-
ár teiknaði hann blómamyndir sér
og öðrum til ánægju. Auga hans
fyrir línum og litum entist lengur
en hendurnar. Meðan hann hélt
heilsu vildi hann helst vera heima
hjá sér í Reykjavík og ljúka þeim
verkum sem hann var byrjaður á
eða vildi taka sér fyrir hendur. Þó
hann færi í heimsókn til dætra
sinna á Hellu eða Akranesi fannst
honum hann hvergi eiga heima
nema á Kjartansgötunni þar sem
þau Anna höfðu síðast átt heimili.
Hann var ótrauður til ferðalaga
meðan hann hélt heilsu, og hann
hélt upp á áttræðisafmælið með
því að heimsækja Ásbyrgi og
bernskuslóðir sínar í Krossdal;
var þar í blíðskaparveðri á afmæl-
isdaginn. Síðustu ferðina norður
fór hann í jarðarför Hólmfríðar
systur sinnar 1980. Það var heldur
ekki heiglum hent að vera prestur
í Odda meðan samgöngur voru
eins og tíðkaðist fram undir okkar
daga og sinna þurfti tveimur ann-
exíum. Þó eru ekki fjallvegir til
farartálma í Oddaprestakalli, en
til annarrar annexíunnar, að
Keldum, var löng leið og villu-
gjörn um sanda, sandbylur stund-
um svo þykkur að dimmdi yfir í
heiðskíru veðri þótt sól væri hátt
á lofti. Hin annexían er á Stór-
ólfshvoli. Auk þessa gegndi séra
Erlendur Akureyjarsókn í Land-
eyjum um tíma 1919 og Hábæjar-
sókn í Þykkvabæ 1920—21. í báðar
þær sóknir varð að fara yfir stór-
vötn, að sjálfsögðu óbrúuð.
En glíman við Elli kerlingu fær
ávallt einn endi, og fæturnir bil-
uðu Erlend. Honum var orðið
verulega stirt um gang fyrir
tveimur árum eða svo. Sumarið
1981 fór hann upp á Akranes til
dóttur sinnar og var þar nokkra
mánuði. Síðan mátti heita að hann
kæmi varla nema sem gestur heim
á Kjartansgötuna og í byrjun
mars sl. fékk hann að eigin ósk
inni á Elli- og hjúkrunarheimilinu
Grund og varð alls hugar feginn.
Þar dvaldist hann uns yfir lauk og
hann fékk hægt andlát aðfaranótt
21. des. sl. Honum var ríkt í huga
þakklæti við starfsfólk á hjúkrun-
ardeild Grundar fyrir umhyggju,
en þreyttur var hann orðinn á
þrekleysinu um það er lauk, enda
hélt hann ráði og rænu fram á
síðasta dag. Og á níræðisafmælinu
12. júní sl. fagnaði hann vanda-
mönnum og vinum hinn hressasti
í samsæti á Grund.
Um séra Erlend hefur verið sagt
að hann hafi flutt með sér norð-
lenskan menningarblæ suður á
Rangárvelli. Þessi blær fylgdi
honum hvar sem hann kom. Því
var hann alls staðar aufúsugestur,
í kotbæ eða á stórbýli, í ræðustól
eða á önnur mannamót. Kennslu-
hæfileika hafði hann mikla þótt
kennsla væri ekki meginþáttur í
starfi hans. Samt voru ýmsir
lengri eða skemmri tíma í Odda og
lærðu undir skóla hjá honum að
einhverju eða öllu leyti.
Og þá er eftir að kveðja. Frá
mér er kveðjan bundin sérstakri
þökk til þessara hjóna, en sú þökk
verður ekki tjáð í orðum. Þau tóku
mig endurgjaldslaust á heimili
sitt veturinn eftir að ég fermdist
og þar naut ég úrvals kennslu
prestsins. Hefðu ekki komið til
hans áhrif, er vafamál að ég hefði
lagt út í það langskólanám sem ég
gerði. Hann fann ráð þar sem aðr-
ir sáu engin. Um það þarf ekki
fleira að segja.
Árni Böðvarsson
Hinn 21. þessa mánaðar lézt í
Reykjavík séra Erlendur Þórðar-
son, áður prestur í Odda á Rang-
árvöllum, níræður að aldri.
Fæddur var hann í Krossdal í
Kelduhverfi, hinn 12. júní 1892.
Faðir hans var Þórður Flóvents-
son, lengi bóndi í Svartárkoti í
Bárðardal og landskunnur maður
m.a. fyrir áhuga á silungsklaki.
Fór hann víða um land og hjálpaði
bændum að hefja silungsrækt í
vötnum, þar sem áður var aldeyða
eða þá fiskistofn, sem ekki gaf
nytjar. Var þetta brautryðjanda-
starf og að mestu kostað af Þórði
sjálfum, því til þessa starfs fékk
hann einungis rýran styrk af
opinberu fé, enda var þá lítill
skilningur á þessu framtaki. Nú er
mönnum að verða ljóst að ár og
vötn landsins eiga ekki aðeins eft-
ir að verða búdrýgindi fyrir sum
sveitaheimili, heldur ný og öflug
atvinnugrein fyrir þjóðarbúskap-
inn.
Móðir séra Erlendar var Jakob-
ína Jóhannesdóttir bónda í Reist-
ará, Pálssonar hreppstjóra í Við-
vík í Skagafirði. Þau foreldrar
séra Erlendar fluttu með honum
að Odda á árinu 1918, er Erlendur
tók við staðnum í fardögum það
ár.
Ekki kynntist ég Þórði því hann
dó um sumarmá! 1935 en ég kom
fyrsta sinn í Odda þá um haustið.
Hinsvegar átti ég eftir að kynnast
Jakobínu mæta vel. Hún var þá
orðin 86 ára, vel ern og stálminn-
ug.
Eins og fyrr greinir kom séra
Erlendur að Odda um sumarmál
árið 1918. Þá var afstaðinn mesti
frostavetur þessarar aldar og trú-
lega hafa örðugleikar við að hefja
búskap verið miklir. Við það bætt-
ist að Katla gaus að hausti þessa
sama árs og spjó ösku um lendur
bænda á Suðurlandi.
Átti Erlendur í þessu efni svip-
uðu að mæta og einn fyrirrennari
hans, séra Matthías Jochumsson,
sem kom í Odda vorið 1881 eftir
gaddaveturinn mikla, sem fjárfell-
irinn geigvænlegi fylgdi. En sú var
þó gæfa Erlendar að hann þurfti
ekki að mæta slíku sem sandfell-
ishretinu mikla, sem stóð samfellt
í tíu daga vorið 1882, með heiftar-
frosti og stundum snjóbyl. Þótt
sandbyljir herjuðu að marki enn á
Rangárvelli um þær mundir sem
séra Erlendur byrjaði búskap í
Odda, fór þó í hönd mildara tíð-
arfar í landinu, auk þess sem
veikburða gerðir mannanna hófu
að græða upp sandana og hefta
þannig uppblásturinn. Mjög hvatti
séra Erlendur til slíks starfs og
varð sjálfur sannur uppgræðslu-
maður, m.a. í stjórn Skógræktar-
félags Rangárvallasýslu. Þetta
ræktunarstarf var honum hug-
sjónamál, kannski líkt og fiski-
ræktin hafði gagntekið hug föður
hans.
En þótt prestar þeirrar tíðar
væru vissulega bændur og jarð-
ræktarmenn, var það þó aðalhlut-
verk þeirra að rækta mannssálina
og bera sannleikanum vitni. í því
efni gekk séra Erlendur vel fram.
Hófsamlega og drengilega og allt-
af af skynsamlegu frjálslyndi.
Hann gerði gott úr öllu því sem
hann mátti. Honum var gefið ró-
lyndi og jafnvægi og urðu þessir
eðliskostir honum að miklu liði, er
hann sætti menn og jafnaði deilur.
En hann var líka frábær kenn-
ari og nutu mörg ungmenni góðs
af því. Glaðlegur og stundum kím-
inn útskýrði hann óárennilegar
málfræðireglur eða reiknings-
formúlur svo að þær nálguðust að
verða bráðskemmtilegar. Það eru
örugg sannmæli, að, eins og sókn-
arbörnin, bera nemendur hans til
hans hlýjan þakkarhug ævilangt.
En séra Erlendur bjó ekki einn í
Odda. Sumarið 1918 giftist hann
Önnu Bjarnadóttur, skipstjóra í
Reykjavík, Gíslasonar. Hún náði
fljótt tökum á fjölbreyttu starfi
húsfreyjunnar á prestsetrinu.
Ekki var hún síður glaðvær og
góðviljuð en húsbóndinn og er það
mál þeirra manna, sem bezt
þekktu til, að mjög var jafnræði á
með þeim hjónum og var hlutur
frúarinnar í því að skapa þann
menningarbrag, sem ríkti í Odda,
ekki minnstur.
Eg minntist hér að framan á
móður séra Erlendar, Jakobínu
Jóhannesdóttur. Rúmlega hálfní-
ræð sagði hún okkur unglingunum
ýmislegt úr lífi þjóðarinnar á lið-
inni tíð. Einkum eru mér minn-
isstæðar frásagnir úr móðuharð-
indum, sem hún hafði eftir ömmu
sinni. Þjóðsögur kunni hún marg-
ar og vel og sagði frá af mikilli
list. Frásagnarhæfileikinn hefur
legið í ættinni. Þau voru systkina-
börn Jón Sveinsson (Nonni) og
Jakobína. Þetta voru stórar stund-
ir hjá okkur Jakobínu Erlends-
dóttur að hlýða á.
Fyrir dreng á fermingaraldri
var það ómetanleg reynsla að fá
að kynnast þessu heimili. Fornum
háttum var í ýmsu við haldið, tó-
vinnu, rökkurhvíld, húslestrum og
mörgu öðru úr arfi íslendinga. Ég
minnist þess að þegar búið var að
kveikja á olíulömpunum var á
föstunni lesinn húslestur. Fyrst
hugvekja og síðan passíusálmur.
Allir heimilismenn komu saman í
baðstofunni á vesturlofti hússins.
Oftast las Helga Runólfsdóttir,
sem var aðstoðarkona húsfreyj-
unnar. Hún var ættuð frá Berg-
vaði. Greindarkona og hagmælt.
Minnist ég þess að mér þótti það
undur og stórmerki að hún hafði
verið skorin upp sjö sinnum við
sullaveiki. Ekki varð sá sjúkdóm-
ur þó banamein hennar. Ráðsmað-
ur í Odda var um þessar mundir
Haraldur Magnússon. Dvaldi
hann lengi í Odda, enda þótti eft-
irsóknarvert að ráðast til starfa
þangað, svo sem nærri má geta.