Morgunblaðið - 27.02.1983, Blaðsíða 46

46
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. FEBRÚAR 1983
eftir Elinu Pálmadóttur
Á efsta bóli — ekki
byggðu að vísu — á
íslandi hefur síðan
vorið 1981 trónað fjög-
urra metra hár
stálgrindarturn með
loftneti og í sendir,
sem með köflum hef-
ur sent upplýsingar til
byggða. Turninn
stendur þarna á
Grímsfjalli í miðjum
Vatnajökli í nánd við
skála Jöklarannsókna-
félagsins í 1725 m hæð
yfir sjávarmáli. Og er
tiiraun og vísir að
væntanlegri fastri
rannsóknastöð á þess-
um hæsta stað lands-
ins.
í sumar hyggjast prófessorarnir
Þorbjörn Sigurgeirsson, Svein-
björn Björnsson og Eggert Briem,
sem að þessu standa, láta bora
þarna í heimkynnum elds og ísa á
Vatnajökli í þeim tilgangi að fá á
staðnum orku fyrir sendinn, svo
hann megi starfa af sjálfu sér og
senda merkar vísindaupplýsingar
til byggða allt árið, þótt enginn
maður sé þar staðsettur. Kostnað-
inn af þeirri framkvæmd ber sjóð-
urinn „Eggert" Briem, sem á und-
anförnum árum hefur lagt mikið
til vísinda þeirra raunvísinda-
manna í formi fjár óg aðstoðar.
Ætlar Eggert sjálfur, sem nú er 87
ár? gamall, með á jökulinn í vor-
ferð Jöklarannsóknafélagsins,
þegar borunin fer fram á Gríms-
fjalli. Þessa þrjá hitti fréttamaður
Mbl. í Raunvísindastofnun Há-
skólans, þar sem þá er alla jafna
alla að finna, og fræddist um þessi
merku og stórhuga áform.
Reglubundin upplýsingaöflun í
fastri rannsóknastöð við Gríms-
vötn í Vatnajökli er ekkert smá-
mál, má marka af því að ljóst er
orðið að þarna undir jöklinum er
mesta jarðhitasvæði á íslandi,
kannski mesta jarðhitasvæði jarð-
ar, að því er þeir Þorbjörn og
Sveinbjörn upplýsa. Benda m.a. á
rannsóknir Helga Björnssonar,
jöklafræðings, sem hefur verið að
rannsaka sambandið milli íss,
flóða og eldvirkni og er kannski
rétt að tilfæra hér hans orð í inn-
gangi að grein um varmamælinn í
Grímsvötnum í ritinu Eldur í
norðri, til að skýra fyrir lesendum
aðstæður og það sem þarna er á
ferð. Helgi segir: „Inni í miðjum
Vatnajökli leynast Grímsvötn hul-
in þykkri íshellu. Tilveru sína eiga
þau að þakka öflugu jarðhitasvæði
sem flytur varma til yfirborðsins
frá hraunkviku undir jöklinum.
Vatn sígur niður að kvikunni um
sprungur og ber varma upp að jök-
ulbotninum, bræðir þar ís, kólnar
og sekkur á ný. Slíkt hringstreymi
vatns og varma hefur staðið um
aldaraðir. Jarðhitinn veldur því að
ís bráðnar stöðugt við jökulbotn.
Lægð hefur því myndast á yfir-
borði Vatnajökuls, ís streymir inn
að henni og bráðnar. En bræðslu-
vatnið nær ekki að renna burt,
heldur safnast það saman undir
jöklinum í kvosinni vegna þess að
ísfargið umhverfis heldur að því.
Þannig hafa Grímsvötn orðið til,
30 ferkm stöðuvatn undir 200 m
Vísir
að rann-
sóknastöð
á Vatna-
jökli
Ljósm. E.Pá.
l’egar jökulhettan á Grímsvötnum sígur við að vötnin tæmast í Skeiðarár-
hlaupum, verður mikið umrót. Þarna heíur, eftir slíkan athurð, jökull setið
eftir uppi á einhverri fyrirstöðu á hotninum og myndast stór gjá.
frá þessu bárust því ekki sending-
ar nema á hálftíma fresti og þá
andartak í einu. En hvað sáu
menn svo á mæliblöðunum? spyrj-
um við vísindamennina.
— Meðan sendirinn gekk stöð-
ugt var mjög líflegt á staðnum.
Fékkgt fróðlegt línurit. Þar má sjá
snjóflóð á jöklinum, frostbresti og
jarðskjálfta. Jarðskjálfta má
þekkja frá jökulskjálftum, út-
skýra vísindamennirnir og fara
með fréttamann yfir í næsta her-
bergi til Páls Einarssonar, jarð-
Á Grímsfjalli í Vatnajökli hefur ver-
ið reistur fjögurra metra hár stál-
grindarturn með kistu ofan á. Þar í
eru senditæki til að senda til byggða
ýmiskonar upplýsingar og mæl-
ingar, m.a. um jarðskjálfta. Eggert
Briem stendur þarna við turninn.
þykkri íshellu. Þar sem ís streym-
ir sífellt inn að Grímsvötnum rís
yfirborð þeirra stöðugt hærra uns
vatnið nær að þrengja sér inn
undir jökulinn og brjótast í jök-
ulhlaupum 50 km leið undir ís
niður á Skeiðarársand. Að loknu
hlaupi lokast útrásin úr Vötnun-
um og vatn safnast í þau á ný. Alls
hafa um 40 Skeiðarárhlaup verið
skráð, hið fyrsta á 14. öld. En jafn-
framt því að geyma öflugt jarð-
hitasvæði leynist við Grímsvörn
ein virkasta eldstöð landsins, sem
talin er hafa gosið um 50 sinnum
frá upphafi íslandsbyggðar.
Við Grímsvötn hefur jökull
lagst yfir og hulið jarðhitasvæðið
svo að nær enginn varmi sleppur
frá því út í andrúmsloftið. Að-
stæður skapa því hinn ágætasta
varmamæli. Vatnsmagnið sem
jarðhitinn bræðir er mælikvarði á
varmann sem berst frá jarðhita-
svæðinu. Raunar sýnir vatns-
magnið eitt lágmarksgildi, þar
sem ætla má að vatnið hitni örlít-
ið eftir að það hefur bráðnað."
Stööugar upplýsingar
frá Grímsfjalli
Þetta er sá staður með jarðhita
undir jökli, þar sem þeim félögun-
um Þorbirni, Sveinbirni og Eggert
finnst svo miklu skipta að koma
upp fastri rannsóknastöð, sem fá-
ist frá samfelldar upplýsingar.
— Aðgerðir hófust með vorleið-
angri Jöklarannsóknafélagsins
1981, þegar flutt var á jökulinn
efni í mikinn stálgrindaturn og
hann reistur og komið fyrir í hon-
um sendi, sem ætlað var að senda
til byggða, útskýrðu þeir félagar.
— Upphaflega var hann stilltur
til að senda vestur og niður á
Veiðivatnasvæðið, en það gekk
ekki. Jökullinn reyndist mun
hærri en talið var og merkt á kort.
Næsta skref var svo tekið í fyrra-
vor, þegar loftnétinu í kistunni á
mastrinu var snúið þannig að sent
er til suðurs niður á Skeiðarár-
sand. Þar voru í fyrrasumar reist
tvö möstur. í öðru er móttöku-
loftnet, en í hinu vindrafstöð og
sendiloftnet, sem sendir upplýs-
ingar áfram í Skaftafell, þar sem
er siriti til að skrá þær.
— í byrjun voru sendingar
stöðugar. Á jöklinum var sett upp
hitarafstöð, knúin af jarðhitanum.
En í hnúknum sem skálinn stend-
ur á er jarðhiti, svo sem jöklaför-
um er kunnugt, og hafa myndast
hellar milli heits bergsins og jök-
ulsins. Þarna var notað termoele-
ment, efni sem framleiðir raf-
magn við að mishitna. Þarf til
þess flókinn rafbúnað en frágang-
ur hans er á hendi Jóns Sveinsson-
ar, tæknifræðings Raunvísinda-
stofnunar. Turninn stendur á
föstu bergi, sem af bráðnar á
sumrin, milli Hellanna og
svonefnds Saltara og var settur
upp í júní þannig að byrjað var að
skrá daglegar mælingar í Skafta-
felli í júlí. Nú í byrjuninni er aðal-
lega verið að sjá hvernig tækin
starfa best og er mældur lofthiti,
hitinn í kælifletinum, spennan í
stöðinni og þessháttar. Vegna
jarðskjálftamælinganna þarf
sendirinn að senda stöðugt til að
gagn verði að. Það gerði hann frá
því í júlí og fram í september. En
þá hefur gufan þorrið. Hafði rör
verið sett yfir gufuauga, en það
eitthvað breytt sér. Eftir það voru
sendingar ekki stöðugar. I tækinu
hafði verið komið fyrir örtölvu,
sem hafði þau viðbrögð að stilla
sjálfkrafa á sparnaðargang. Upp
•>» __ M
*
mim
\n
Sveinbjörn Björnsson, Eggert V. Briem, Þorbjörn Sigurgeirsson. En í þessu viðtali segja þeir frá hugmyndum sínum
og aðgerðum til að koma í gang stöðugum mælingum frá GrímsfjaHi, þar sem undir jökli er mesta jarðhitasvæði á
Islandi og líklega á jörðinni. Ljósm. ól.K Ma*
Borað í sumar vegna
orkuöflunar