Morgunblaðið - 26.06.1983, Page 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. JÚNÍ 1983
Gullskip í sjó og
gullskip á landi
Byggja ber skemrau yfir Het Wapen van Amsterdam, t.d. í Hafnarfírði, i sama hátt og gert var með Vasaskipið 1961.
— eftir Þorvald
Friðriksson
fornl eifafræðing
Gullskipið eða Indíafarið Het
Wapen van Amsterdam er nú á
hvers manns vörum, þar sem
framkvæmdir eru nú hafnar við
að grafa skipið upp á Skeiðarár-
sandi. Vonandi verða leitarmenn
fengsælir og eitt er víst að hafi
þeir fundið skipið í sandinum, sem
þeir telja, þá er hér um einn
merkasta fornminjafund á íslandi
fyrr og síðar.
Þar sem hér er í mikið ráðist og
miklu til kostað, væri ekki úr vegi
að huga að því, sem er að gerast í
þessum efnum hjá öðrum þjóðum.
Fundin skip
Merkilegasta björgunin í seinni
tíð, á sokknu skipi, er eflaust er
breska herskipinu Mary Rose var
lyft upp af hafsbotni í október í
fyrra. En skipið sökk 1545 fyrir
utan Portsmouth í Englandi.
En eitt merkasta afrek í björg-
un sokkinna skipa unnu Svíar á
árunum 1959—1961, þegar her-
skipinu Vasa var lyft nánast heilu
af hafsbotni. Vasa var höfuðprýði
sænska herskipaflotans, þegar það
var byggt 1627, en það sökk í
jómfrúferð sinni.
í dag er Vasa-skipið einn mesti
dýrgripur Svía, þar sem það
stendur í Vasa-safninu í Stokk-
hólmi og hefur öllu öðru fremur
dregið ferðamenn til Svíþjóðar
hvaðanæva úr heiminum.
Vasa fannst eins og Indíafarið á
Skeiðarársandi fyrir tiistilli og
þrotlausa leit einstaklinga, eða
réttara sagt einstaklings. Anders
Franzén hét sá eldhugi, sem eftir
mikla leit fann skipið í leðjunni á
botni Straumanna við Stokkhólm
árið 1956.
En Anders Franzén hefur ekki
lagt árar í bát. Árið 1980 fann
hann flakið af herskipinu Kronan,
fyrir austurströnd Ölands.
Stærsta skip
síns tíma
Kronan var flaggskip sænska
flotans á seinni hluta 17. aldar.
Það var smíðað á árunum
1665—1668, undir stjórn enska
skipasmiðsins Francis Sheldon.
Kronan var 60 m að lengd, ca. 14
m á breidd. Frá siglutoppi til kjal-
ar voru 50 m og alls var skipið
2140 tonn að stærð og var þannig
stærsta skip síns tíma.
Skipstjóri á Kronan var aðmír-
állinn og ríkisráðið Lorentz
Creutz. Frá skipi sínu stýrði
aðmírállinn sænska flotanum í
sjóorrustu við dönsk og hollensk
herskip árið 1676. Orrustunni lauk
með því að skot hæfði púður-
geymslurnar á Kronan og skipið
sprakk í loft upp.
Þúsundir forngripa
Eftir að flak Kronan fannst árið
1980, var umfangsmikilli forn-
leifarannsókn hleypt af stokkun-
um af hálfu sænska þjóðminja-
safnsins og lénssafnsins í Kalmar
og hefur rannsóknum verið haldið
áfram á hverju sumri síðan.
Svæðið var fyrst kvikmyndað og
mælt og mönnum varð ljóst að
flakið af Kronan var einn
merkasti fornleifafundur neð-
ansjávar, sem gerður hefur verið í
Svíþjóð.
Þó rannsóknin sé enn skammt á
veg komin, þá hefur þegar verið
bjargað þúsundum forngripa, sem
hafa gífurlegt menningarsögulegt
gildi.
Sænska sjónvarpið sýndi nýver-
ið mynd af því, þegar fornleifa-
fræðingar opnuðu stráheila
kommóðu úr skipinu, sem reyndist
hafa að geyma fágætt safn sigl-
ingatækja.
Fundist hafa margar sjó-
mannskistur, hundruð ýmissa
trébúta úr skipinu, m.a. hjól und-
an fallbyssum, tindiskar, leirker,
föt, skór og 18 fallbyssur af ýms-
um gerðum.
Margar af fallbyssunum eru
herfang, þær eru bæði danskar og
þýskar, auk sænskra. Ein er frá
1514 og er það elsta fallbyssan,
sem vitað er um í Svíþjóð. Önnur
er tólfhyrnd, skreytt liljum af
óþekktum uppruna. Skipið mun
hafa borið 128 fallbyssur, þegar
það sökk.
GuNmynt fyrir
milljónir
Gull og gersemar hafa og fund-
ist, sem viðeigandi er. Rúmlega
100 gullpeningar fundust, er
froskmenn unnu við að hreinsa
holu nálægt skipsb'otninum. Þar
fannst og gullhringur með áletr-
uninni LCD, sem líklegast hefur
legið í sömu kistu og gullpen-
ingarnir. Þetta getur hafa tilheyrt
skipstjóra skipsins, aðmírálnum
Lorentz Creutz.
Gullmyntin er metin á nokkrar
milljónir sænska króna, sé miðað
við verð á almennum myntmark-
aði. Einn gullpeningurinn er sex-
dúkatur, sleginn af Karli 9unda.
Aðeins eitt eintak af slíkum pen-
ingi er áður þekkt og er það varð-
veitt í konunglega myntsafninu í
Stokkhólmi.
Hver borgar björgun
fornleifanna?
Þegar við upphaf rannsóknar-
innar gaf sænska ríkið í skyn að
það hyggðist ekki standa undir
„Það er ekkert efamál
að leitarmenn eiga mik-
inn heiður skilið fyrir
sína þrotlausu leit að
Indíafarinu Het Wapen
van Amsterdam, fyrir að
finna skipið og fyrir að
grafa það upp. En það
mun vera nokkuð á
huldu hvað þeir ætla að
gera við fornleifar þær,
sem þeir kunna að finna
á Skeiðarársandi.“
öllum kostnaði við rannsókn
skipsflaksins. Stjórnvöld hafa lagt
til útbúnað frá sjóhernum og
strandgæslunni, m.a. rannsókn-
arskipið Mare Balticum, þaðan
sem Peter Norman, sjávarforn-
leifafræðingur, stjórnar rann-
sóknunum.
Fé til rannsóknarinnar hefur að
mestu fengist með frjálsum fram-
lögum einstaklinga og sjóða. T.d.
stóð fjárgjöf frá bókaútgáfufyrir-
tækinu Bra Böcker undir rann-
sókninni um tíma og frá einstakl-
ingi fékk lénssafnið í Kalmar
75.000 skr. til forvörslu á trégrip-
um, sem komið hafa upp.
Geysimikið og erfitt starf er nú
unnið á söfnum við að forverja þá
gripi, sem upp úr sjó hafa komið,
en myndu eyðast á skömmum
tíma ef ekkert væri við þá gert, né
þeir meðhöndlaðir á þar til gerðan
hátt.
Forvarsla er
nauðsyn
Ljóst er að rannsóknin á flaki
Kronan leiðir til þess að ómetan-
legir menningarsögulegir fjár-
sjóðir koma upp á yfirborðið. Vel
er staðið að öllum undirbúningi til
þess að taka á móti fornleifum og
þeim strax komið í forvörsiu svo
þær megi varðveitast um alla
framtíð.
Það mun og ljóst vera að upp-
gröftur Indíafarsins Het Wapen
van Amsterdam á Skeiðarársandi
mun líklegast ekki gefa af sér
færri forngripi, sem hafa menn-
ingarsögulegt gildi, cn sænska
skipið. En þá vaknar spurningin,
hvernig staðið verður að því að
taka á móti öllum þeim fornleif-
um, sem koma upp á yfirborðið.
Að öllum líkindum munu
kynstrin öll af timbri finnast.
Timbur, sem legið hefur í vatni
eða jörð þarf að forverjast strax
eftir að það er grafið upp, annars
eyðist það á skömmum tíma.
Það er augljóst mál að tilgangs-
lítið er að grafa upp Indíafarið, sé
ekki gert ráð fyrir forvörslu á
timbrinu og öllum forngripum
öðrum, sem upp munu koma.
Nýlega hafa lokið námi 2 eða 3
íslendingar, sem stundað hafa
nám í forvörslu forngripa og lista-
verka í mjög fullkomnum skóla í
Kaupmannahöfn. Eðlilegt er, að
sú sérhæfða þekking, sem til er á
íslandi á þessu sviði, sé nýtt til
hlítar. Líklegt er þó að leita verði
aðstoðar erlendis frá t.d. um for-
vörslu skipsskrokksins. Mikil
reynsla hefur fengist af slíku á
Vasa-safninu í Stokkhólmi, svo
dæmi sé nefnt. Vasa-skipið hefur
verið í stöðugri forvörslumeðferð,
allt frá því að það var tekið upp úr
sjó 1961.
íslenskar fornleifar
seldar úr landi?
Það er ekkert efamál að leitar-
menn eiga mikinn heiður skilinn,
fyrir sína þrotlausu leit að Indía-
farinu Het Wapen van Amster-
dam, fyrir að finna skipið og fyrir
að grafa það upp. En það mun
vera nokkuð á huldu hvað þeir
ætla að gera við fornleifar þær,
sem þeir kunna að finna á Skeið-
arársandi. Helst er á þeim að
skilja að selja eigi fornminjarnar
á opnum markaði hæstbjóðanda.
Bergur Lárusson, einn af fyrir-
svarsmönnum leitarmanna, segir í
Þjóðviljanum 4. ágúst 1982, að
fornleifarnar, sem kunni að finn-
ast í Skeiðarársandi séu ekki ís-
lenskar, heldur hollenskar og því
óviðkomandi Þjóðminjsafninu, en
hollenska ríkið eigi heldur ekkert
tilkall til fornminjanna, þar sem
þær hafi legið svo lengi á Islandi.
Samkvæmt þessu þá virðist
Bergur Lárusson telja sig óháðan
öllum fornminjalögum og að hann
og félagar hans geti ráðstafað því,
sem kann að finnast að eigin geð-
þótta.
En málið er ekki svo einfalt. Ár-
ið 1960 sótti Bergur Lárusson og
félagar um leyfi ríkisstjórnarinn-
ar til leitar að Indíafarinu Het
Wapen van Amsterdam. I leyf-
isbréfi forsætisráðuneytisins til
Bergs segir m.a.:
Flak herskipsins Kronan (1676) er talið einn merkasti fornleifafundur neð-
ansjávar í seinni tíð. Hér hefur lítið skatthol verið sótt í djúpin.
(Ljósm.: Lénssafniö í Kalmar, Peter Norman.)