Morgunblaðið - 12.11.1983, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. NÓVEMBER 1983
37
hugðist nú minnka við sig eða
jafnvel hætta að búa. Ekki varð
nú samt úr því og voru þau þar í
sambýli í tíu ár við landþrengsli
og fremur þröngan kost. Börnin
voru nú orðin sjö lifandi af tíu
fæddum.
Því var það, að aldamótaárið
1900 var enn flutt út í Hreppa og
nú að Miðfelli í Ytri-Hrepp. Það
var tvíbýlisjörð en bústærðin var
um 50 ær og 3—4 kýr, sem víða
var títt á þeim árum. Umrætt ár
varð Kristján 13 ára. En 15 ára
gamall, veturinn eftir fermingu,
fór hann fyrst til sjávar, en fékk
slæma aðbúð og viðurværi, svo að
hann kom létthlaðinn heim áður
en tíminn var útrunninn. Um
þessar mundir var nýstofnað
rjómabú í sveitinni og fluttu
bændurnir smjörið til Reykjavík-
ur. Sumarið 1905 kom það í hlut
Kristjáns 16 ára gamals að flytja
fyrir föður sinn. Þá mætti hann á
miðri Hellisheiði stórum hópi
bænda, sem um miðjan túnaslátt
höfðu tekið sig upp til að mótmæla
öðrum eins fjárglæfrum eins og að
fara að leggja síma til landsins.
í Miðfelli var fjölskyldan í átta
ár eða til 1907. Þá var enn breytt
til og flutt á aðra jörð, Gröf í sömu
sveit. Gröf var í þá daga talin
fremur góð jörð, tún allstórt og
engjar grasgefnar. En húsakynni
voru þar gömul og léleg. Varð því
ekki hjá því komist að byggja þar
baðstofu og síðar hlöðu. Sá Krist-
ján um alla efnisflutninga úr
kaupstað og veggjahleðslu, því
hann varð síðar orðlagður hleðslu-
maður. Þá fór hann að stunda sjó
á vetrum, líkaði allvel þau verk, en
þótti aðbúnaður ekki góður.
Árið 1910 má telja, að yrðu
þáttaskil í ævi Kristjáns. Þá um
haustið komu Biskupstungna-
menn að Gröf með fjárhóp. Höfðu
þeir tekið að sér að reka sláturfé
til Reykjavíkur, sem kaupmenn
höfðu keypt fyrir austan fjall.
Fyrir þeim var Jón Jónsson bóndi
á Laug. Þá vantaði tilfinnanlega
mann í viðbót. Varð það úr, að
Kristján slóst í för með þeim að
reka. í þessari ferð gat Jón á Laug
þess við hann, að þar eð bóndinn í
Haukadal, Greipur Sigurðsson,
hefði dáið þá um sumarið, vantaði
ekkjuna, Katrínu Guðmundsdótt-
ur, vetrarmann og fyrirvinnu.
Varð það nú úr, að Kristján réðst
til hennar, var þar um veturinn og
árið eftir vinnumaður. En árið
1912 réðst svo, að Kristján tæki
við skuld, sem á jörðinni hvíldi, og
fengi þar með eignarhald á henni
hálfri. Og árið eftir, 1913, gengu
þau í hjónaband, Kristján og Guð-
björg Greipsdóttir frá Haukadal,
og hófu búskap þá um vorið.
Haukadalur er sem kunnugt er
eitt af frægustu höfuðbólum þessa
lands, skólasetur og landrýmis-
jörð mikil. Fjárbeit var þar af-
bragðsgóð, þegar til jarðar náði,
en vetrarríki mikið í snjóatið, og
gat þá tekið fyrir alla jörð svo vik-
um skipti. Túnið fóðraði 3—4 kýr
en vantaði, sem víða var í þá daga,
tilfinnanlega áburð. Engjar voru
reytingssamar. Búskapur hafði
gengið þar saman, hjónin fátæk,
stór barnahópur og húsbóndinn
heilsulaus. Húsakostur allur orð-
inn fremur lélegur og af sér geng-
inn.
Snemma mun hugur Kristjáns
hafa hneigst til búskapar, enda
um fátt annað að velja á þeim tím-
um, framsýnn og glöggur á nýj-
ungar á mörgum sviðum og at-
orkumaður að hverju sem hann
gekk. Nú var hann kominn á jörð,
sem talin var mikil fjárjörð og
byggðist því afkoman að mestu
leyti á sauðfé, og hafði hann því
hug á að fjölga því eftir föngum.
En til þess að svo mætti verða,
varð hann fyrst að byggja upp
fjárhús og hlöður með, því að ann-
að var ekki fært. Síðar byggði
hann einnig fjós og hesthús við
hlöðu. Hafði hann fjósið með fóð-
urgangi, sem lítt var þekkt á þeim
tímum.
Segja mátti, að búskapur gengi
fremur vel í áttina fyrstu árin, og
fénaði fjölgaði nokkuð. En ýmsar
hindranir voru þar á vegi, t.d. var
árferði misjafnt á þeim árum.
Sumarið 1913 var einstakt
óþurrkasumar sunnanlands og
vorið eftir, 1914, eitt hið versta á
þessari öld. Um vorið var víða
mikill fjárfellir og lambadauði
gífurlegur. Þá kom best í ljós,
hvers virði beitin í Haukadal var,
því Kristján átti 30 sauði og rak
þá inn á heiði, og komust þeir vel
fram, og fyrir teljandi lamba-
dauða varð hann ekki.
Þetta var nú allt fremur á góðri
leið og lyfti nú heldur undir, að
fyrra stríðinu, sem þá var að
ljúka, fylgdi hærra verðlag á af-
urðum, sem vonast var eftir, að
héldist. En bæði skyndilegt verð-
fall eftir stríðið og slæmt árferði
kom i veg fyrir, að svo yrði. Vetur-
inn 1919—1920 lagðist snemma að
og varð einn hinn erfiðasti og
snjóþyngsti, sem elstu menn
mundu. Þá setti Kristján á vetur
fleira fé en hann hafði áður gert.
Fannfergi var svo mikið, að tekið
var fyrir alla haga um miðjan
nóvember. Hey voru þrotin á mið-
góu við öll útihús. Um vorið varð
hann að koma í fóður einum hesti
og tveimur kúm. En þrátt fyrir
allt komst féð sæmilega af fram
undir vorið. En þá kom áfallið.
Þegar snjóa leysti, urðu víða eftir
snjóbrýr yfir giljum og sprænum.
Þegar féð fór svo þar út á, hrundi
allt niður og það fórst í stórum
stíl.
Eins og gefur að skilja var þetta
mikið efnahagslegt áfall fyrir
bónda. Auk þess höfðu í lok stríðs-
ins allar erlendar vörur stór-
hækkað í verði. Haustið 1919 átti
verðið að vera hæst, en þá skeði
það, að markaðurinn lokaðist, var-
an stórféH í verði, varð lítt seljan-
leg og bændur sátu með skarðan
hlut, skuldirnar hlóðust upp, og úr
þeim komust þeir ekki fyrr en
verðhækkanir seinna stríðsins
komu til skjalanna.
Það má segja, að sauðfjárbú-
skapur, fjárgeymsla öll, fjallferðir
og réttir hafi verið höfuðáhuga-
mál Kristjáns og Haukadalur var
fjárjörð, þótt erfið væri fyrir ein-
yrkja. Og lengi vel mun hann ekki
Fædd 24. ágúst 1925.
Dáin 1. maí 1983.
Kamma Jensen andaðist í
Danmörku á síðastliðnu vori. Hún
fæddist í Horsens á Jótlandi 24.
ágúst 1925 og var sjöunda í röð
þrettán systkina.
Faðir hennar var smiður, en
þrátt fyrir mikla ómegð hafði fjöl-
skyldan nóg að bíta og brenna,
enda urðu börnin að byrja að
hjálpa til og vinna á unga aldri.
Kamma lauk venjulegu barna-
skólanámi og var góður nemandi.
Að loknu skólanámi byrjaði
Kamma bakaranám og var við það
nokkur ár.
Eftir það hóf hún störf við
heimili, sem Hjálpræðisherinn
rak fyrir heimilislausa og vann
þar nokkur ár, aðallega við matar-
gerð og bakstur. Eftir það vann
hún á ymsum stöðum, einkum
veitti hún forstöðu stórum heimil-
um, þar sem þekking hennar kom
að góðum notum.
Eftir stríð fór Kamma til Nor-
egs og var þar í vinnu í nokkur ár.
Árið 1957 urðu enn þáttaskipti í
lífi Kömmu. Þá réðst hún sem
ráðskona til Jóns Stefánssonar
listmálara og fór með honum til
íslands. Ekki var ætlunin að vera
lengi á íslandi, en dvölin varaði þó
í 22 ár.
Árið 1959 réðst hún ráðskona til
Helga Hermanns Eiríkssonar að
Sóleyjargötu 7 og var þar í 18 ár.
Helgi var barnlaus ekkjumaður er
þetta var, en vildi halda uppi
rausnarheimili og tókst það með
tilstyrk Kömmu.
Kömmu þóttu samt ekki verk-
efnin á þessu fámenna heimili
nægileg. Fljótlega fór hún að
vinna hlutastörf á ýmsum stofn-
unum, svo sem Hjálpræðishern-
um, Elli- og hjúkrunarheimilinu
Grund og St. Jósefsspítala Landa-
koti.
hafa hugsað, að leið sín lægi það-
an. En svo gat þó til skipast, að á
annan veg færi.
Árið 1927 hafði Sigurður
Greipsson hafið byggingu íþrótta-
skóla við Geysi. Hann hafði nokk-
urt bú og taldi sig vanta landrými.
Hann hafði auk þess ráð á helm-
ingi jarðarinnar, þá voru börnin
orðin átta talsins, skuldir höfðu
aukist, og leist Kristjáni þá ekki á,
að verulega þrengdist um, þegar
börnin kæmust upp. Einnig kom
til það viðhorf, að börnin voru
komin og að komast á skólaaldur,
en þá var nýreistur heimavist-
arskóli, þá var hægara um að
sækja þangað nær og framar í
sveitinni.
Veturinn 1928—29 var einmuna-
góður, festi ekki snjó og klaki kom
ekki í jörð. Komst Kristján þá af
með lítil hey. En þá um vorið 1929
seldi hann Sigurði Greipssyni
jörðina og flutti burt frá Hauka-
dal eftir 18 ára búskap.
Jarðnæði lá þá ekki laust fyrir.
En eldri maður einn í sveitinni
Fjölskylda mín kynntist
Kömmuji þessum árum, þegar tví-
buradætur mínar unnu með henni
sumarlangt á Landakoti og hélst
sú vinátta síðan.
Á árunum 1971—1975 tók hún
að sér hlutastarf á heimili mínu,
einkum við gæslu elsta barna-
barnsins, Páls, sem hún tók upp
frá því miklu ástfóstri við. Þessi
dvöl Kömmu hjá okkur varð til
þess, að við kynntumst henni nán-
ar og betur en áður.
Hún var bæði dugleg og velvirk,
hvort sem hún fékkst við matar-
gerð eða hússtörf, en greinilega
hafði hún mest yndi af bakstri.
Á þessum árum gekk Kamma
ekki heil til skógar, en hún fékkst
lítt til að sinna sínum veikindum
og fór ekki að læknisráðum.
ókunnugum gat hún komið
fyrir sjónir sem frek og kaldlynd,
en hún var í raun mikill vinur vina
sinna.
Eftir lát Helga skipti Kamma
enn um starf og tók nú að sér um-
sjón með heimili frú Ragnheiðar
Thorarensen að Sóleyjargötu 11.
Þar vann hún til ársins 1979, að
veikindi hennar ágerðust og hún
ákvað að fara aftur heim til Dan-
merkur.
Kamma settist aftur að í Hors-
ens og vann þar ýmis störf eftir
því sem kraftar entust.
Enginn vafi er á því, að hún
saknaði vina og kunningja á ís-
landi enda voru móttökurnar góð-
ar, þegar dætur mínar komu í
heimsókn með barnabörnin.
Þegar ég dvaldist sl. vetur i
Kaupmannahöfn hringdi ég til
Kömmu og var það í síðasta sinn
sem ég heyrði til hennar. Hún var
glöð og þakklát vinum sínum á Is-
landi og forsjóninni fyrir hand-
leiðslu i erfiðum veikindum.
Framundan var spítalainnlögn
með vorinu, en engan bilbug var á
henni að finna. Þann 7. mai sl.
hafði gefið eignarjörð sína, Fell,
barnaskólanum, og hafði skóla-
nefndin ráð á henni. Þessa jörð
fékk Kristján á leigu og fluttu þau
hjón þangað á fardögum 1929.
Hún er vel í sveit sett og lá nærri
þjóðvegi. Þar var þá nýbyggt hús
en langt- frá því fullgert. Utihús
gömul og léleg. Túnið í órækt og
kargaþýft. Tvö fjárhús voru uppi-
standandi en samt vantaði hús yf-
ir féð og varð hann að byggja það
strax um haustið. Jörðin er nokk-
uð stór, vetrarbeit allgóð, kvistur,
en slægjur fremur rýrar og reyt-
ingssamar.
Þessi fyrstu ár á Felli voru erf-
ið, þá var heimskreppan skollin
yfir með öllum sínum þunga.
Aldrei höfðu afurðir fallið eins í
verði og því erfiðara um allar
greiðslúr en nokkru sinni fyrr.
Smám saman byggði Kristján upp
þau hús, sem á jörðinni voru, og
sléttaði túnið.
í byrjun seinna stríðsins
1939—41 fór fyrst að rofa til í
efnahagsmálum bænda og þeir að
byrja að rétta úr kútnum eftir
ofurþunga kreppuáranna. Og 1940
hafði rýmkast svo um hjá Krist-
jáni, að hann gat fest kaup á jörð-
inni.
Árið 1953 tóku synir hans, Loft-
ur og Ketill, við jörð og búi, en
hann hélt áfram með nokkuð af
kindum. Frá 1963 hafa Auður
dóttir hans og hennar maður búið
á jörðinni.
Tengdafaðir minn er nú geng-
inn, 96 ára að aldri. Guðbjörg
Greipsdóttir kona hans lést 1973
og minntist ég hennar í Islend-
ingaþáttum Tímans 8. desember
sama ár. Börn þeirra hjóna urðu
alls 13, fimm synir og átta dætur,
komust tíu þeirra til fullorðinsára.
Einn sonurinn, Loftur, andaðist á
síðasta ári, ókvæntur og barnlaus.
Kristján Loftsson var um margt
dæmigerður fulltrúi íslenskrar
bændastéttar. Lítillar skólagöngu
hringdi Gerda, systir Kömmu frá
Horsens til dætra okkar og tjáði
andlát hennar. Hún hafði veikst
heima hjá sér alvarlega og verið
flutt á spítala, en lést þar fljótlega
þann 1. maí. Hún var jarðsett í
Horsens 7. maí. Skömmu áður
höfðu bréf og gjafir borist til vina
naut hann í æsku nema lítilshátt-
ar undir fermingu. Bókhneigður
var hann og las bækur eftir föng-
um, var fróður um íslendingasög-
ur og þjóðfræði, sagði vel frá og
las lengi fram eftir upphátt á
kvöldvökum heima í Haukadal,
sem eldri börn hans minnast.
Ungur tók hann að fást við
byggingar þeirra tíma, þ.e. að
hlaða úr torfi og grjóti. Féll hon-
um það verk vel og ferðaðist nokk-
uð um og hlóð fyrir aðra. Fjall-
ferðir þóttu honum mesta
skemmtun, hlakkaði jafnan til
þeirra, enda fór hann til fjalla því
nær óslitið frá fermingu til 83 ára
aldurs.
Þótt Kristján bæri ekki hug
sinn á torg, átti hann hið innra þá
trú, sem veitti honum hjálp gegn-
um lífið. Hann lét einu sinni í við-
tali svo ummælt: „Foreldrar mínir
voru trúrækið fólk, kenndu okkur
bænir og sálma. Það hefur verið
mér gott veganesti, þótt ég hafi nú
ekki fetað í fótspor þeirra eins og
vera bar. En sú trú hefur ávallt
fylgt mér, að þetta líf okkar vari
ekki út í bláinn, ekki til einskis
barist hér á þessari jörð. Ég trúi
því, að þeir, sem á undan eru farn-
ir, lifi áfram. Þess vegna kvíði ég
öngu, þegar öllu er lokið hér.“
Hér koma orð frá Auði dóttur
hans og fjölskyldu hennar:
„Hjartans þakkir fyrir allan tím-
ann, sem hann fékk að dvelja hjá
okkur í ellinni."
Slíkt ljós var þessi viljasterki
maður á efri árum orðinn, sem áð-
ur vart lét hlut sinn fyrir neinum.
Og nú er aðeins eftir ferðin heim
að síðasta hvílustaðnum, kirkju-
garðinum í Haukadal, þangað sem
eiginkona hans og fjögur börn
voru komin á undan honum, þang-
að heim þar sem hann ungur hóf
lífsstarf sitt, vígði síðastur ábú-
enda Haukadals krafta sína höf-
uðbólinu forna, og þar með var
sögu þess lokið.
Sigurður Sigurmundsson
hennar á Islandi, sem sýndu fá-
dæma tryggð hennar og rausn
þrátt fyrir alvarleg veikindi, hún
var m.a. orðinn hálfblind.
Trúmennska, fórnfýsi, listrænt
handbragð og hugvit einkenndu
öll störf Kömmu. Hún bar virð-
ingu fyrir hverju verkefni, sem
hún vann og einnig fyrir þeim,
sem hún vann þau fyrir. Hún
hafði alist upp við kristnar dyggð-
ir og var ræktarsöm við foreldra
sína og systkini. Ævinlega gerði
hún stærstar kröfur til sjálfrar
sín og hún þurfti ekki að lifa það
að þiggja af öðrum. Trúin veitti
henni daglegan styrk í bæn og
lestri Guðs orðs.
Að leiðarlokum þakka ég
Kömmu nærri tveggja áratuga
kynni og vináttu við mig og fjöl-
skyldu mína, og ég veit að ég mæli
fyrir munn fjölda vina á Islandi
þegar ég bið Guð að blessa minn-
ingu hennar.
„Sælir eru dánir, þeir sem í
Drottni deyja uppfrá þessu, þeir
skulu fá hvíld frá erfiði sínu, því
að verk þeirra fylgja þeirn." (Op.
14. kap. 13. vers).
Guðrún Jónsdóttir.
Birting afmœlis-
og minningar-
greina
ATHYGLI skal vakin á því, að afmælis- og minn-
ingargreinar verða að berast blaðinu með góðum
fyrirvara. Þannig verður grein, sem birtast á í mið-
vikudagsblaði, að berast í síðasta lagi fyrir hádegi á
mánudag og hliðstætt með greinar aðra daga. í
minningargreinum skal hinn látni ekki ávarpaður.
Þess skal einnig getið, af marggefnu tilefni, að frum-
ort ljóð um hinn látna eru ekki birt á minningar-
orðasíðum Morgunblaðsins. Handrit þurfa að vera
vélrituð og með góðu línubili.
Kamma Jensen
- Minningarorð