Morgunblaðið - 14.03.1984, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 14. MARZ 1984
63
eysku þjóðlífi. Trúarlíf í landinu,
eins og það blasir við okkur núna,
á sér hundrað ára gamla sögu. Þá
var stofnaður hér fyrsti sértrúar-
flokkurinn. Fyrir þann tíma voru
Færeyingar trúaðir, en á annan
hátt. Þá var það eðlilegur hluti af
daglegu lífi að trúa á Guð, en það
var líka eðlilegt að gera sér daga-
mun, dansa o.s.frv. Svo komu
sértrúarflokkarnir til Færeyja og
eyðilögðu þessa stilltu, hljóðlátu
trú á Guð. Allt í einu var allt orðið
syndsamlegt. Það var synd að fara
í bíó, synd að spila fótbolta, synd
að sækja mannfagnað, synd að
vera til. Best var að kreista aftur
augun og ganga þannig gegnum
lífið, sjá ekkert og vita ekkert.
Þetta varð auðvitað til þess að
menn gerðu allt með vondri sam-
visku. Menn voru þjakaðir af sam-
viskubiti ár og síð. Þeir héldu hver
öðrum í skák og fylgdust hver með
öðrum. Menn urðu nánast að fara
til Danmerkur ef þá langaði í bíó.
Þetta var hræsni af sérstaklegum
óhugnanlegu tagi. En ég held að
þetta hafi batnað núna. Nú er
sjónvarpið komið ti sögunnar, og
mér sýnist engir jafn fíknir í sjón-
varp og einmitt hinir frelsuðu. Ég
fjalla dálítið um þessi mál í síð-
ustu bók minni. Sem barn átti ég
oft erfitt út af þessu. Ég var auð-
trúa og bernskur í lund eins og
allir listamenn, það er þeirra
styrkur. Ef listamenn verða
kaldhæðnir, þá hverfur listin. Ég
trúði hinum fullorðnu og átti af-
skaplega bágt fyrir vikið. Allir
sem fengist hafa við skriftir í
Færeyjum hafa fjallað um þetta,
sérstaklega William Heinesen.
Hann hefur skrifað svo mikið um
þetta að það er í rauninni varla
ástæða til þess fyrir mig eða aðra
að skrifa meira um það.“
— Ertu trúaður sjálfur?
„Ég get varla sagt það. Ég er
ofstækisfullur á móti ofstæki í öll-
um þess myndum. í síðustu bók
minni segi ég frá því hversu slæmt
það er að verða á vegi fólks, sem
vill frelsa mann. Það gerir það oft
með þvi að skírskota til frumstæðs
ótta við helvíti og eilífar kvalir. Ef
þú ert ekki frelsaður, þá færðu
ekki hlutdeild i eilífðinni. Þeir
sem eru pólitískt frelsaðir segja:
Ef þú ert ekki með okkur, þá kem-
ur eitthvað voðalegt fyrir þig!“
— í miklum greinaflokki, sem
þú skrifaðir í dagblaðið Sosialinn
nýlega, ræðir þú einmitt um póli-
tiska frelsun af þessu tagi. Leggur
þú einræðisöflin til jafns við hin
trúarlegu?
„Já. Það er enginn eðlismunur á
ofstæki í trúmálum og ofstæki í
stjórnmálum. Þessi öfl eru hættu-
leg ógn og ég óttast þau. Og ég
óttast stjórnmálamenn, sem höfða
til slíkra hreyfinga og reyna að
notfæra sér þær. Yfirleitt er ég
bæði sem rithöfundur og mann-
eskja mjög á móti því sem kalla
má „frelsun", hvort sem hún er
pólitísk eða trúarleg. Færeyingar
eru afskaplega frelsað fólk. Það er
auðvelt að ginna slíkt fólk og það
verður einræðisöflunum oft auð-
veldlega að bráð.“
— Má líta á greinaflokkinn í
Sosialnum sem þinn Skáldatíma,
uppgjör við pólitískar hugsjónir
æskunnar?
„Nei, þetta er ekkert uppgjör í
þeim skilningi. Þetta var skrifað
gegn stalínisma og einræðis-
hyggju. Stalínismi lifir ennþá
sæmilegu lífi í Færevjum, þótt
ótrúlegt megi virðast. Arið sem nú
fer í hönd er ár Orwells, eins og
kunnugt er. Bók sína, 1984, skrif-
aði hann um reynslu sína af ein-
ræði, bæði til vinstri og hægri. Ég
var á vissan hátt að búa mig undir
þetta ár með því að skrifa þessar
greinar. Hér í Færeyjum les mað-
ur blaðagreinar, þar sem lýst er
yfir skilyrðislausum stuðningi við
einræðisstjórnir. Þetta má ekki
gerast án þess að einhver and-
mæli. Mig langaði einnig til að
benda ungu fólki á hættuna af
stalínisma, einræði og kúgun. Ein-
ræði í einhverri mynd nær æ
sterkari tökum á heiminum. Ég
held að tveir þriðju hlutar allrar
heimsbyggðarinnar búi við eitt-
hvert form einræðis um þessar
mundir."
— Það hefur verið sagt, að
greinar þínar vísi á vissan hátt til
aðstæðna í Færeyjum?
„Ég get ekki neitað því. Hér eru
mjög áberandi kraftar, yst til
hægri og yst til vinstri, sem berj-
ast í blindni. Þeir segja náttúrlega
sjálfir, að þeir séu fullir af ást á
lýðræði og mannfrelsi. En á milli
þeirra ríkir blint, vægðarlaust
hatur. Það hefur komið í Ijós, að
þessar hreyfingar eiga sér
hljómgrunn meðal almennings.
Sannleikurinn er sá, að fólk er
hrætt. Færeyingar eru hræddir og
þeir eru mjög trúaðir. Þeir eru
hræddir við krepputímana, sem
við lifum á, hræddir við það sem
er að gerast í umheiminum. Og
það er auðvelt að slá ryki í augun
á óttaslegnu fólki og hleypa því
upp. Það er svo einfalt og auðvelt
að gjalda einræðisöflunum jáyrði
sitt, þessum öflum sem segja:
Fylgið okkur, við skulum bjarga
ykkur."
— Telur þú að frjálst orðo sé í
hættu í Færeyjum?
„Það er staðreynd, að hér þora
menn ekki að segja sína skoðun
lengur. Ef einhver skrifar í blöðin
eða heldur fyrirlestur í útvarp og
vissir flokkar eða viss pólitískt öfl
eru ekki sammála viðkomandi, þá
fær hann hirtingu og hana vægð-
arlausa. Hann er „útleveraður",
eins og það heitir á færeysku,
krossfestur í blöðunum og fær yfir
sig allskonar persónulegar vamm-
ir og brigsl, hann og fjölskylda
hans og vandamenn. Þessvegna
þorir fólk ekki að skrifa lengur,
það vill ekki láta ausa yfir sig sví-
virðingum opinberlega. Og það lá-
ir þeim enginn. Þetta hefur aldrei
verið eins slæmt og nú. Það ein-
kennilega er, að þeir sem fyrir
þessu standa eru ungir menn,
menn sem hefðu átt að vera fram-
tíð þessarar þjóðar. Blaðaskrif hér
eru oft frámunalega soraleg og
ómálefnaleg. Það er alltaf slegið
fyrir neðan belti.“
Sál landsins
— Hvernig er að vera rithöf-
undur í slíku andrúmslofti?
„Mér gerir það ekkert. Ég er
vanur þessu og hef ekki til siðs
sjálfur að blanda mér í þessi skrif.
Ég hef skrifað pólitískar greinar
en aldrei komið nálægt flokksp)óIi-
tík.“
— Þú hefur verið talsvert gagn-
rýndur fyrir greinaskrif þín í
Sosialinn?
„Já. Mér hefur ýmist verið skip-
að í flokk yst til vinstri eða yst til
hægri. Það er gamla sagan. Ég
skipa sjálfum mér kannske aðeins
vinstra megin við miðju. Ég trúi á
þróun í iðnvæddum löndum, en
ekki á byltingu. Mér finnst ekkert
undarlegt þótt byltingar verði
annað veifið í vanþróuðu löndun-
um, t.d. í ýmsum ríkjum Afríku.
Mörg lönd eru í svipaðri stöðu um
þessar mundir. En ég trúi ekki á
blóðugar byltingar í þróuðum
löndum. Ég vil taka það fram, að í
greinaflokknum títtnefnda held ég
ekki svo mjög á loft mínum eigin
skoðunum, þótt þær megi lesa á
milli línanna. Ég segi frá skoðun-
um manna, sem þekkja til þessara
mála, marxisa og sósíalista, sem
hafa kynnt sér náið stjórnarfar í
Sovétríkjunum. Þekktur ítalskur
kommúnisti segir, að Sovétríkin
séu ríkiskapítalískt lögregluveldi.
Þetta voru ekki mín orð. Ég get
ekki farið um alla veröldina og
vegið þessa hluti og metið, mitt líf
er of stutt til þess. Þessvegna hef
ég sérstaklega lagt eyrun við því
sem listamenn segja um þessi mál.
Ég trúi því að listamaðurinn sé sál
landsins. Rithöfundurinn og lista-
maðurinn eiga að hafa ótakmark-
að frelsi. Þar sem listin á undir
högg að sækja, þar er samfélagið
sjúkt. í dag bítast stórveldin um
yfirráð í heiminum.- Ég tel að smá-
þjóðir eins og Fæeyringar og ís-
lendingar eigi að standa fyrir utan
þessi pólitísku átök. Það er ekki
lengur mögulegt að taka skilyrð-
islausa stöðu með öðru hvoru stór-
veldinu. Það er of mikil einföldun
á flóknum og erfiðum veruleika.
En það hlýtur að setja hroll að
mönnum, þegar þeir hugleiða þá
staðreynd, að í Sovétríkjunum eru
við stjórn öldungar, menn sem
ekkert annað hafa gert allt sitt líf
en vélað um vald, takmarkalaust
vald. Þeir þekkja ekkert annað en
líf í valdaaðstöðu. Þeir ráða yfir
meira valdi en nokkru sinni hefur
þekkst áður á jörðunni. Þeir geta
eytt allri heimsbyggðinni mörgum
sinnum. Og þessir menn eru ekki
kosnir af fólkinu, heldur hver af
öðrum.“
AÖ skrifa á færeysku
— Svo vikið sé að öðru: hvernig
er að vera rithöfundur í Færeyj-
um?
„Það er erfitt. Enginn færeysk-
ur rithöfundur getur lifað á list
sinni nema William Heinesen,
sem er vel metinn í Danmörku. Ég
hef alltaf barist í bökkum og aldr-
ei haft grænan eyri upp úr mínum
skriftum. Ég er svo heppinn að
eiga duglega konu, sem vinnur úti.
Þannig hefur þetta gengið. Raun-
ar fæ ég meiri fjárhagslegan
stuðning nú en áður fyrr. Fyrr á
árum fékk ég enga hjálp eða fyrir-
greiðslu. En nú hef ég gefið út svo
margar bækur, að salan gengur af
sjálfu sér. Smám saman hafa
bækur mínar verið þýddar yfir á
önnur mál, smásagnakverið
„Gestur" er til í íslenskri þýðingu
sr. Jóns Bjarman og vandaðri út-
gáfu Almenna bókafélagsins.
Bækur hafa einnig verið þýddar á
hin Norðurlandamálin og smásög-
ur á ensku, þýsku, tékknesku og
hebraísku."
— Hafa einhverjir íslenskir rit-
höfundar haft áhrif á þig?
„Þegar ég var drengur átti ég
allar bækur Gunnars Gunnars-
sonar og las oft í þeim. Mér þótti
það góður skáldskapur. Síðan las
ég Laxness á dönsku. Ég varð
hugfanginn af hinum lýríska stíl
Laxness, t.d. í Heimsljósi, sem ég
tel að sé einhver mesta skáldsaga,
sem skrifuð hefur verið í heimin-
um.
Ég held samt, að enginn sjái
áhrif frá honum eða William
Heinesen og öðrum færeyskum
rithöfundum í bókum mínum. En
þessir menn hafa gert okkur, sem
nú skrifum á færeysku, að al-
þjóðasinnum en ekki smáborgara-
legum próvinsíalistum.“
— Einhver hefur sagt, að ef þú
hefðir skrifað á dönsku værir þú
heimsfrægur núna?
„Það er eintóm fjarstæða. Það
hefur enginn orðið heimsfrægur,
sem skrifað hefur á dönsku nema
H.C. Andersen og Kierkegaard.
Það er sem sagt ekki nóg að skrifa
dönsku til að verða frægur. Per-
sónulega finnst mér það ónáttúru-
legt að skrifa á dönsku. En það
skiptir í sjálfu sér ekki máli á
hvaða tungu er skrifað meðan
menn gera sitt besta og skrifa eins
vel og þeir geta. Fyrir mér er það
fullkomlega eðlilegt að skrifa á
færeysku. í fyrstu var það erfitt
vegna þess að færeyskan er barn-
ung sem ritmál, en málið hefur
mýkst í meðförum rithöfunda og
annarra, sem hafa það að atvinnu
að skrifa, og nú er það orðið lipurt
og þjált. Ungu fólki er tamt að
skrifa á góðri færeysku. Til eru
framúrskandi þýðingar á merki-
legustu bókmenntum heimsins,
t.d. ritverki Dostojevskis, Kara-
masoff-bræðrunum, sem Heðin
Brú þýddi á gott og eðlilegt mál.
Og nú hefur Christian Matras í
hárri elli snarað öðrum meistara,
Anatole France, á frábærlega
góða færeysku. Samt sem áður er
því ekki að leyna að staða fær-
eyskunnar er ekki nógu sterk.
Okkur tókst með naumindum að
bjarga hinni upprunalegu tungu
þjóðarinnr og lífga hana við, en nú
stöndum við frammi fyrir sjón-
varpi og myndbandatækni og alls-
konar forsendingum ofan úr há-
loftunum. Hvað eigum við að taka
til bragðs? f byrjun þessarar aldar
var færeyskan að deyja uL Það
tókst að blása í hana lífi, en nú
vaknar sú spurning hvort allt
þetta starf hafi verið unnið fyrir
gýg“
— Hvað um færeysku blöðin?
„Þau standa sig fremur illa. Ég
les þau ekki lengur nema eitt eða
tvö. Ég er orðinn svo gamall, að ég
veit hvað stendur í þeim. Og ég
kemst oft í svo slæmt skap af að
lesa færeysku blöðin. Það letur
mig til skrifta. Þessi eilífi skæt-
ingur og pólitíska þröngsýni er
eitur í mínum beinum. Ég trúi
ekki á neina hugmyndafræði. Ég
trúi bara á manninn, hinn frjálsa,
fjölbreytta mann, ekki einstefnu-
manninn. Hann óttast ég eins og
slæman sjúkdóm. Pólitísk hug-
myndafræði heimtar allt af mann-
inum, huga hans, hjarta og sál.
Hún er í andstöðu við allt sem lifir
og grær og þessvegna er hún að
endingu vígð gröf og gleymsku.
etj.
— Ekkert svar, ekkert nema þrúg-
andi samþykki þagnarinnar og
feluleikur með ameriska uppslátt-
arskruddu! (Fyrirgefið orðbragð-
ið.) Það sem ég fæ framan í mig
þegar ég hrópa á skýringar eru
upplýsingar um ástríkan heimil-
isföður sem hefur komið ár sinni
vel fyrir borð í heimalandi sínu.
Alls ekki svo að skilja að ég heitist
við velgengni hinnar lánsömu
Chafetz-fjölskyldu — þvert á
móti. Þær staðreyndir skýra bara
alls ekki hina margfrægu aflvaka-
kenningu sem dr. Gunnlaugur
setti svo hróðugur fram, hér í Mbl.
8. desember sl. Væri nú ekki nær
að birta lesendum eitthvert inntak
kenningarinnar, í stað þess að
vitna sífellt í bækur sem enginn
hefur lesið. Prófessor Chafetz á
það örugglega inni hjá vini sínum
dr. Gunnlaugi. Ella fer hann
kannski að efast um vinnubrögð
þessa ötula ambassadors síns á Is-
landi.
Ég hef undanfarið verið nefndur
„skáld hins upplogna efnis" hér í
Morgunblaðinu af ritvini mfnum
dr. Gunnlaugi Þórðarsyni. Nú er
það svo „að öllum getur okkur orð-
ið fótaskortur" eins og dr. Gunn-
laugir sagði réttilega þann 8. des.
En hafi ég hrasað á hálu svelli
réttsýninnar í fyrri greinum mín-
um, þá liggur dr. Gunnlaugur
bjargarlaus eftir orðasmíðar sínar
í Mbl. 22 febr. Virðist honum geðj-
ast svo vel að þessu nýuppfundna
fyrirbæri — „upplognu efni“, að
hann notar það óspart í hernaðin-
um gegn mér. Stend ég nú eftir
sem versti mannorðsníðingur ef
marka má orð hins reynda
menntamanns.
Ég er viss um að dr. Gunnlaug-
ur Þórðarson viðurkenndi fúslega
að sér þætti sopinn góður, án þess
að vera neinn allsherjaralkóhól-
isti, eða þykir honum bragðið
kannski vont eftir allt saman? Og
þó ég hafi leyft mér að kalla hann
ölkæran i Mbl. þann 5. jan. sl.,
þarf það ekki að tákna að hann sé
nein „örlagabytta", nema hann
vilji endilega taka því svo. Skrif
lögmannsins bera greinilega vitni
miklum hlýhug hans og kærleik-
um til guðaveiganna. Ef ég hefði
sagt „veigavinur" eða „vínunn-
andi“ hefði hann sjálfsagt látið
sér í léttu rúmi liggja — þó þau
orð þýði nákvæmlega það sama og
„ölkær“. Ég játa að vísu að orðið
getur verið tvírætt, en ég vildi vita
hvort doktorinn stæðist þann
meinlausa stríðnisleik.
Hitt fellur mér þyngra að sumir
lesendur Mbl. munu nú halda
fram, eftir dr. Gunnlaugi, að ég
kalli föðurhús hans „drykkju-
mannaheimili". Þykir mér það
ansi slæm hnignun frá minni
grein, er ég ræddi um „hóflegar
drykkjuvenjur bernskuheimilis
hans“ — og hafði sjálfs hans orð
fyrir. Finnst mér nú mál að bjóða
dr. Gunnlaug Þórðarson velkom-
inn á skáldabekk mér við hlið, og
ætti nú að geta orðið með okkur
góð samvinna um að ljúga hvor
upp á annan, — þó áhöld séu um
hver ljúgi mest. Það held ég líka
að komi flatt upp á Halldór frá
Kirkjubóli, er erkifjandi Gút-
templarareglunnar mælir til hans
hluttekningarorðum. Hins vegar
er það hlálega í því, að Halldóri
blöskraði það eina sem doktorinn
gæti hugsanlega orðið mér sam-
mála um. Annars get ég í óspurð-
um fréttum upplýst að Halldór
setti sig í samband við mig til að
leiðrétta missögn í 3. febr. grein
minni, þar sem ég hafði í hrekk-
leysi mínu tekið skáldskaparmál
dr. Gunnlaugs trúanleg varðandi
whiskey-útspýtinguna. En þau
kurl munu öll vera komin til graf-
ar fyrir löngu.
Hæstaréttarlögmanninum þyk-
ir fyndni menntaskólanema víst
yfirleitt aulaleg, og má vera
sannmæli um þá menntaskóla-
nema sem hann hefur best þekkt
um dagana. En ef þeir kreppuára
MR-ingar hafa hlegið mikið hver
að öðrum fyrir að vera læknissyn-
ir, verð ég að telja þá kímnigáfu í
meira lagi kúnstuga. A.m.k. telur
dr. Gunnlaugur það hafa verið
háðung af minni hálfu að kalla
hann „læknissoninn frá Kleppi".
Ég vildi segja þessari blessuðu
viðkvæmu lögmannssál, að lítt
þekkir hann mitt innræti. Þessi
orð voru aðeins hugsuð sem „stíl-
léttir“, svo ég þyrfti ekki að tönnl-
ast viðstöðulaust á hinu annars
ágæta nafni dr. Gunnlaugs. Þar á
eftir kemur lýsing á varnarstarfi
hans virta og vinsæla föður, Þórð-
ar Sveinssonar, gegn áfengissýki,
sem hann telur sig innilega sam-
mála!!?? Ja, er dr. Gunnlaugur
Þórðarson kominn í raðir okkar
bindindispostula, mér er spurn?
Ja, a.m.k. held ég að hófdrykkja sé
ekki besta meðalið gegn áfengis-
sýki, alltjent ekki til að auka vilja-
styrkinn.
Ég veit ekki hvort ég ætti að
biðja doktorinn afsökunar á „rugli
mínu og dónaskap" sem ég tel að
felist aðallega í að ég skuli þora að
yrða á mér rosknari og virtari
mann. Aftur á móti þakka ég hon-
um kærlega fyrir þá enskuráðgjöf
sem hann veitti mér, og var ekki
vanþörf á, því eins og doktorinn
hefur tvítekið, þá er ég aðeins
„upprennandi menntamaður".
Svo læt ég í ljósi von um að
veisla sú sem dr. Gunnlaugur hef-
ur hátíðlega boðið mér til verði
sem vínsnauðust, svo menn haldi
slípun sinni og fágun i návígi, þeg-
ar liggur við að maður skynji rok-
ið af dauðum blaðsiðum.
Með vinarkveðju,
Kristinn Jón Guðmundsson,
sem gjörði í Kópavogi
22. febrúar 1984.
Kristinn Jón (iuómundsson er
nemandi í Menntaskóla Kóparogs
og sölumaður hjá Sölusamtökun-
um b/f.