Morgunblaðið - 14.03.1984, Blaðsíða 16

64
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 14. MARZ 1984
í myrkrinu
flögra
Bókmenntír
Jóhann Hjálmarsson
Garðar Baldvins.son:
VEGFERÐ í MYRKRI.
Ljóé.
Myndir: Helgi Örn Helgason.
Á kostnað höfundar 1982.
Vegferð í myrkri kallar Garðar
Baldvinsson bók sína. Hann leikur
víða á strengi myrkursins í ljóð-
unum, yrkir líkt og staddur á ystu
nöf:
hugsanir
við að byggja ljóð sín og ekki er
unnt að segja að hann forðist hin
stóru yrkisefni. Víða er mjúkleiki í
beitingu máls og mynda. Höfund-
urinn er sér meðvitaður um stöðu
sína og í mörgum spurningum
hans er fólgið svar handa lesand-
anum að melta. Þó hann segist
hafa dvalið í hugarheimum og
spyrji hvort lífið sé „ímyndun ein“
er ekki minni veruleiki í ljóðum
hans en í ljóðum annarra ungra
skálda. Þokkaleg frumraun þrátt
fyrir allt telst Vegferð í myrkri.
„Afmælisgjöfin mín er dáin“
Bókmenntír
Jenna Jensdóttir
Lygia Bojunga Nunes:
Dóttir línudansaranna.
Guðbergur Bergsson.
Þýdd úr brasilísku.
Myndin Maríe Gard.
Mál og menning 1983.
Þýðandi segir að höfundurinn,
Lygia Bojunga Nunes, sé fædd í
Brasilíu 1932. Hún byrjaði að rita
barnabækur 1971 og fyrsta bók
hennar hlaut margs konar viður-
kenningar.
Dóttir línudansaranna er María
— 10 ára telpa. Hún er uppalin í
fjölleikahúsinu með foreldrum
sínum og hefur fljótlega lært að
dansa og sýna með þeim.
Eilíf ferðalög og barátta fyrir
því að standa sig sem best er það
líf sem María litla þekkir og elsk-
ar. Eldgleypirinn Logi og skeggj-
aða konan hans, Skeggja, eru ein-
lægir vinir Maríu.
Einhvers staðar í fjarska f
óljósri vitund Maríu var ríka,
volduga konan, María Sesselja,
amma hennar.
Dag nokkurn verður skyndileg
breyting á lífi Maríu litlu. For-
eldrar hennar láta lífið fyrir list
sína. Ríka, volduga amman vill fá
Maríu til sfn. Hrædd og rótslitin
yfirgefur María sirkusinn sinn f
fylgd með Loga og Skeggju, sem
skilja ekki við hana fyrr en f húsi
hinnar ríku ömmu.
Tilfinningaflaumur ömmunnar
steypist yfir litla telpu eins og fs-
kalt bað. Allsnægtirnar eiga sér
engin takmörk. Örvæntingarfull
þrá til þess að lifa hinu fábrotna,
ástríka lífi með Loga og Skeggju
má sín einskis. Þau fara. María
litla verður eftir.
Djúpstæður söknuður f sorg
reynslunnar skilar sér vel frá lít-
illi barnssál í vitund lesandans.
Upphaf nútímamenningar
Gore Vidal: Creation, Bantham Books
Bókmenntir
Guðmundur Heiöar
Frímannsson
Ekkert ekkert ekkert
tóm tóm tóm
myrkur myrkur myrkur.
í myrkrinu flögra hugsanir
daprar og tortímandi
hjúpaðar tómi hversdagsins
afhjúpaðar einskisverðum draumum.
Hugarfylgsni mín opnuðust
og steyptu í gegnum mig
sveliandi tilfinningum
andstæðra vita.
Þau standa nú
í biðröð
sem eyðimörk
og krefjast ólm
vatns og næringar
er myrkurtómið
leynir dýpst í auðn sinni.
Óttinn fyllir þau
beljandi stórfljóti
niðurinn ærir mig.
Kolsvartur fossinn
öskrar í síbylju:
Hver ertu? Hver ertu? Hver ertu?
(Af ystu nöf)
f Ég? er ort um þann sem er
innilokaður í sjálfum sér og óttast
„þetta fis/ sem er/ ég sjálfur".
Það er ekki nýtt að upp úr myrk-
um hugsunum, angist og einsemd
spretti nýtilegur skáldskapur.
Markverður skáldskapur er samt
ekki sjáanlegur í Vegferð í myrkri.
En Ijóðin eru yfirleitt ort á sæmi-
legu máli og heildarmynd þeirra
er ekki slök. Höfundurinn leitast
Gore Vidal:
Creation,
Bantham Books
Gore Vidal fer geist í skáld-
sagnagerð bandarískri um þessar
mundir. Nýjasta skáldsaga hans,
Duluth, gerist í samtímanum. En
sú bók, sem hér verður vikið að
nokkrum orðum, gerist fyrir 2.400
árum. Hún er söguleg skáldsaga
um upphaf þeirrar menningar,
sem við þekkjum nú á dögum. Það
er engum ofsögum sagt, að Vidal
er einn af skemmtilegustu höfund-
um, sem nú rita bækur. Hann er
líka einna snjallastur þeirra, sem
skrifa skáldsögur um löngu liðir
tímabil. Hann hefur ritað þríleil
úr sögu Bandaríkjanna og bókina
Julian um Júlíanus trúvilling, sem
var Rómarkeisari frá 351—353
Flestir kostir hans koma fram i
sögunni um Cyrus Spitama, ráð-
gjafa og sendimann Persakon-
ungs, sem fór um víða veröld og
segir sögu sína. Bókin er að vísu
nokkuð löng, en hún ber þess
merki, að hún er skrifuð til að
skemmta og fræða og er ekki sér-
lega nútímaleg skáldsaga, sem er
umtalsverður kostur.
Cyrus Spitama ólst upp við
persnesku hirðina, er Daríus var
konungur Persíu. Móðir hans var
grísk, Lais. Þau mæðgin voru við
hirðina í krafti þess að afi Cyrus-
ar var upphafsmaður þeirrar trú-
ar, sem Daríus vildi hafa f heiðri.
Cyrus elzt upp með Xerxesi, sem
síðar varð konungur eftir daga
föður síns, Daríusar. Vegur Cyrus-
ar við hirðina eykst jafnt og þétt,
vegna þess að Atossa, drottning,
og Daríus treysta honum. En það
er ein skemmtunin, sem hafa má
af þessari bók, að sjá hvernig
drottningarnar Atossa, og síðar
Amestris, fara með raunveruleg
völd í ríkinu, þótt konungurinn sé
ríkjandi þjóðhöfðingi. Þeirra var
mátturinn og ríkið. Cyrus verður
sendiboði Daríusar og á hans veg-
um heldur hann í austurátt að
kanna það land, sem lá handan
Indusárinnar. Hann dvelur í nokk-
ur ár í Indlandi en hverfur síðan
til Persíu. Sfðar fer hann til Kína
Kína hittir hann Konfúsíus, sem
honum þótti mikið til koma, en á
Indlandi hafði hann hitt Búdda,
sem honum þótti ómerkilegur.
Hann lýkur ævinni sem sendimað-
ur Persakonungs í Aþenu. Sjálfur
skráir hann ekki söguna heldur
Demókrítos, sem þá var ungur
maður. Ævisagan er svar við ým-
islegum rangfærslum Heródótos-
ar, sem síðar átti eftir að teljast
höfundur sagnfræðinnar. Hann
byrjar að segja Demókrítosi frá
20. desember 445 f. Kr. að okkar
tímatali.
Cyrusi þótti lítið koma til
menningar Grikkja samanborið
við menningu Persa, enda var
Persía stórveldi þess tfma. Grikkir
háðu líka orrustur sín á milli og
gengu á mála Persakonungs, ef
það hentaði þeim. Þeim, sem trúði
á vizkuguðinn Zaraþústra, þótti
þetta ódrengilegt athæfi, og í frá-
sögnum sínum af styrjöldunum
við Persa, þótti Cyrusi Grikkir
hagræða sannleikanum víða. Bók-
inni lýkur á samtali Períklesar og
Cyrusar. Þar segir Cyrus Períklesi
meðal annar frá Þemístóklesi, sem
stjórnaði flota Aþenumanna, en
flýði til Persíu, er Aþenubúar
snerust gegn honum. Þá segir Per-
íkles: „Hvað sagði hann um mig?“
Þá fylgja hugleiðingar Cyrusar
um þessi orð: „Mér þótti skoplegt
að komast að raun um, að Períkles
var haldinn þessari venjulegu hé-
gómagirnd stjórnmálamanna.
Sem betur fer — eða því miður —
endar stjórnmálamaðurinn ævin-
lega þannig, að hann ruglar sér
saman við fólkið, sem hann stjórn-
ar. Þegar hershöfðinginn vinnur
að heill annars, vinnur hann að
heill hins. Aþena ætti að teljast
heppin, því að Períklesi er margt
vel gefið og hann er vitur — að
ekki sé minnzt á slægðina." (bls.
590-591)
Undir lok samtalsins telur hann
þó von f Períklesi, hann sé merki-
legri en hann hafi haldið. En
Sókrates og aðra lærdómsmenn í
Aþenu taldi hann gera lítið annað
en hártoga og snúa út úr sjálf-
sögðum hlutum.
Kannski er þessi bók fulllöng.
En sú fyrirhöfn, sem þarf að
leggja á sig til að lesa hana, er vel
þess virði.
Konrad Lorenz
Erlendar
bækur
Siglaugur Brynleifsson
Antal Festetic: Konrad Lorenz —
Aus der Welt des grossen Natur-
forschers. R. Piper & Co. Verlag
1983.
Konrad Lorenz: Der Abbau des
Menschlichen. R. Piper & Co. Ver-
lag 1983.
Konrad Lorenz varð áttræður 7.
nóvember sl., fæddur 1903 í Vín-
arborg, sem þá var höfuðborg
keisaradæmisins. Hann ólst upp í
Altenberg, þar sem faðir hans
hafði reist hús eftir sfnu höfði.
Faðir hans var heimsþekktur
læknir og dvaldi m.a. um tíma í
Bandaríkjunum, þar sem hann var
mjög eftirsóttur sem skurðlæknir.
Hann aflaði sér talsverðs auðs.
Móðir Konrads var af kunnum
ættum, afi hans var ritstjóri „Die
Presse" og forseti bókmenntafé-
lagsins „Concordia“, sem var
frægt á sinni tíð í Vínarborg.
Heimili hans í Altenberg í tóð opið
listamönnum og skáldum.
í þessari bók, sem gefii er út í
tilefni afmælisins, er evisaga
Konrad Lorenz rakin í texta og
myndum. Eins og kunnugt er, er
Lorenz meðal kunnustu náttúru-
fræðinga og (^rasálfræðinga sem
nú eru uppi og hefur einnig út-
víkkað kenningar Darwins f sam-
bandi við þróunarkenninguna.
Hugmyndir hans varðandi með-
fædda og lærða hegðun dýra og
viðbrögð þeirra við ýmsum fyrir-
brigðum vakti mikla athygli og
deilur á sfnum tíma. Lorenz vann
að rannsóknum sínum í Altenberg
á fjórða áratugnum og lagði þá
grunninn að kenningum sínum.
Hann var skipaður prófessor í
samanburðarsálfræði í Königs-
berg. Árið eftir var hann kallaður
í herinn, var tekinn til fanga af
Rússum og ekki látinn laus fyrr en
1948.
1949 stofnaði hann rannsókna-
stofnun í Altenberg til þess að
stunda rannsóknir og samanburð
á hegðun og hátterni dýra.
Hann var forstöðumaður Max-
Planck-stofnunarinnar 1961—73
og forstöðumaður rannsókna-
deildar austurrfsku vfsindaaka-
demíunnar varðandi dýrasálfræði
og hegðunarhætti dýra frá 1974.
Hann hlaut nóbelsverðlaun í
læknis- og sálfræði 1973. Lorenz
hefur skrifað fjölda bóka og
greina, bækur eftir hann m.a.
þýddar á íslensku.
{ þessari bók er ævisaga hans
rakin og viðskiptum hans við
skepnur, einkum gæsir, gerð
skemmtileg skil í myndum og
textum.
Lorenz hefur ekki aðeins skrifað
um fugla, heldur einnig um þróun
og gerð mannsins „Die Rúckseite
des Spiegels" 1973 og „Die acht
Todsúnden der zivilisierten
Menscheit“ 1974. í þessari bók um
af-mennskuna fjallar hann um
vora tíma og þær hættur sem
hann sér vofa yfir mannheimi.
Lorenz álítur að allt það sem ger-
ist í náttúrunni stefni ekki í sjálfu
sér að neinu ákveðnu markmiði,
sem gjörlegt væri að segja fyrir
um. Ef svo væri, þá væri vilji
mannanna bundinn hinu ætlaða
markmiði og ábyrgð manna tómt
tal.
Hann telur að ekkert sé hægt að
segja um hvert framhald þróun-
arsögu hinnar sískapandi náttúru
verði. Síðan ræðir hann hlut
mannsins að náttúrunni og þróun
hans til þeirrar myndar, sem hann
hefur nú. Maðurinn er hluti nátt-
úrunnar en byggir einnig mann-
heim, hann ræðir hugtökin „Seele“
og „Geist„, telur að menn og dýr
hafi „sál“, kenndir, hvatir og til-
finningar en „andinn" sé það sem
menn séu oftast taldir hafa fram
yfir dýrin, hugsun, málnotkun og
þekking sem vaxi stöðugt og því
skapist gjá milli „sálar" og „anda“,
tilfinninga og þekkingar og völd
mannsins yfir umhverfi og nátt-
úru aukist jafnt og þétt. Hann
hefur í öðrum ritum (Die soge-
nannte Böse, 1963) fjallað um
innstu gerð mannsins þ.e. hvatirn-
ar, sem hafi ekki breyst og þarfir
hennar séu jafn nauðsynlegar og
matur og drykkur og því verði
spennan milli kennda, hvata og
tilfinninga mannsins því magn-
aðri sem áunnin menning eða
kúltúr nær hærra. Og kúltúr nú-
tímans er fyrst og fremst tækni-
kúltúr eða tæknimenning. Lorenz
segir: „Þróun mennskra samfélaga
varð að aðlagast tækninni ... til
þess að falla inn í hina tækni-
væddu framleiðslu urðu mennirn-
ir að hverfa sem einstaklingar,
urðu að verða hluti sjálfvirkni vél-
arinnar. Framleiðsluhættir
tæknivædds samfélags krefjast
stöðugt meira rúms í mannlegu
samfélagi og meiri áhrifa. Sér-
hæfingin eykst og með aukinni
sérhæfingu rýrnar maðurinn auk
þess sem hann verður hrútleiðin-
legur." Lorenz minnist á umsögn
Viktors Frankls um „skilnings- og
gáfnatæmingu" hinna svonefndu
„nútímamanna“, sem hann telur
fyrst og fremst stafa af sérhæf-
ingunni, sem þrengi hug mannsins
og geri hann hræddan við að gera
nokkuð án þess að leita til sér-
fræðinga, sem eru því miður
fjarskalega illa í stakk búnir flest-
ir hverjir til þess að geta orðið
öðrum að gagni. Lorenz talar um
græðgina sem merki um sjúkleika
þess manns sem sér ekkert annað
en peninga, hann segir að græðgi
hafi alltaf fylgt mönnum en í því
afskræmislega formi sem pen-
ingagræðgin hafi nú, sé hún nú-
tímafyrirbrigði, þar sem allt þjóni
henni. Rottukapphlaupið sé í al-
gleymingi.
Nú er svo komið að fjölbreyti-
leiki samfélaga manna er að
hverfa. Sami varningurinn er alls
staðar falboðinn, sama afþreying-
arefnið, samskonar framleiðslu-
tæki eru alls staðar í gangi, sams-
konar áróður er hafður uppi. Sönn
menningarverðmæti daga uppi og
í staðinn kemur útsöluvarningur.
Höfundurinn ræðir hugmyndir
manna um „framfarir" og í hverju
þær séu fólgnar, hagvexti, meiri
framleiðslu og framleiðni, meiri
nýtingu náttúruauðlinda og
fræðslukerfi aðlagað kröfum
markaðs-samfélagsins. Hann
spyr, hvert stefna þessar framfar-
ir? Hver er tilgangurinn? Eftir
hverju er verið að sækjast? Meiri
hraði og þægindi, bætt kjör, meiri
eyðsla. Hann telur að allir þeir,
sem ekki séu blindaðir af hinum
þrönga hugmyndaheimi nútíma
samfélags, átti sig á hvert sé inn-
tak hugtaksins „framfarir" i
munni pólitíkusa og sölumanna
vöru og hugsjóna. Lorenz telur að
með framhaldi „framfaranna"
snúist draumurinn upp í algjöra
andstæðu sína. Hann hefur eitt
hrikalegt dæmi um afleiðingu
„framfaranna" fyrir augum, sem
er eyðing talsverðs hluta skóga í
Mið-Evrópu ásamt fjölmörgum
öðrum dæmum um mengun vatna
og fljóta.
Lorenz fjallar um áhrif tækni-
samfélaganna á æskuna og lýsir
viðbrögðum hennar við kröfum
samfélagsins um þátttöku í nú-
tíma samfélagi. Það er áberandi
hve stórir hópar neita þátttöku og
leita á náðir vimugjafa 1 einni eða
annarri mynd. Hann telur að það
stafi af því, að „sálrænar þarfir"
séu ekki viðurkenndar, mennsk
tengsl séu tímasóandi, þar sem
„time is money" ráði afstöðu
manns hvers til annars. Arfhelgar
venjur og tengsl við fortíðina eru
slitin og þar með menningarleg
tengsl og í stað þess er tækni-
væddur barbarismi falboðinn og í
stað ævintýranna eru umferðar-
reglurnar fyrst hafðar fyrir for-
skólanemendum ásamt tölvukynn-