Morgunblaðið - 18.03.1984, Síða 45

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. MARZ 1984
45
Fjórir forsetar Bandaríkjanna, sera Þorvaidur gerir að umtalsefni: John F. Kennedy, Eisenhower, Lyndon Johnson og Ronald Reagan.
því er að skipta. Slíkt líkan varpar
alla jafna skýrustu ljósi á sam-
hengi þeirra hagstærða, sem verið
er að skoða, að minnsta kosti í
huga þeirra sem eru sæmilega
læsir á einfalda stærðfræði. Þeir,
sem fást við hagfræðirannsóknir
nú á dögum, eiga naumast ann-
arra kosta völ.
Stærðfræðin hefur annan mik-
ilvægan kost í þessu sambandi:
Maður þarf ekki að sætta sig við
að svara spurningu eins og þeirri,
hvort verðbólga og vextir hafi
áhrif á eyðslu og sparnað, með já
eða nei, heldur er hægt að svara
með meiri nákvæmni. Hér koma
tölfræðin og tölvutæknin til skjal-
anna. Með hjálp þeirra er hægt að
finna, hversu raikil áhrif tiltekin
breyting verðbólgu eða vaxta hef-
ur á eyðslu og sparnað og þannig
áfram. Til þessa gerði ég líka til-
raun í síðari hluta ritgerðarinnar:
Ég reyndi að meta með tölfræði-
aðferðum og tölvuvinnslu, hversu
mikil áhrif verðbólgu- og vaxta-
breytingar hafa á neyzlu, sparnað,
þjóðartekjur, atvinnuleysi og hag-
vöxt í Bandaríkjunum, eftir þeim
kenningum um samhengi þessara
stærða, sem ég hafði sett fram í
fyrri hlutanum. Niðurstöðurnar
voru síðan birtar í Review of Eco-
nomics and Statistics, alþjóðlegu
hagfræðitímariti, sem hagfræði-
deildin við Harvard-háskóla gefur
út.
Raunar eru ekki liðin nema 50
ár, síðan hagfræðingar byrjuðu að
beita aðferðum tölfræðinnar til að
svara spurningum af þessu tagi og
til að sannprófa ýmsar hagfræði-
kenningar með því að bera þær
saman við raunveruleikann, eins
og hann birtist í hagskýrslum af
öllu tagi. Tölvutæknin er enn
yngri eins og menn vita. Það voru
einmitt helztu frumkvöðlar þess-
arar tölfræðibyltingar innan hag-
fræðinnar, Norðmaður og Hol-
lendingur, sem fengu fyrstu Nób-
elsverðlaunin í hagfræði 1969.
... en ókeypis
er hún ekki
Þessi bylting varð ekki ókeypis.
Stærðfræðin og tölfræðin geta
þvælzt fyrir eins og dæmin sanna.
Sumpart af þeim sökum er eins og
háskólahagfræðingar hafi smáin
saman fjarlægzt almenna umræðu
um efnahagsmál, að ekki sé talað
um bein afskipti af þeim málum á
stjórnmálavettvangi. Þetta er sér-
staklega áberandi í Bandaríkjun-
um, en þó sýnist mér, að sömu
þróunar sé byrjað að gæta í ýms-
um Evrópulöndum.
Og það er svo sem ekki nýtt
fyrirbrigði, að stjórnmálamenn
eigi stundum erfitt með að átta sig
á hagfræðingum. Einu sinni átti
Keynes lávarður, faðir þjóðhag-
fræði nútímans og tvímælalaust
merkasti hagfræðingur, sem uppi
hefur verið á þessari öld, fund með
Roosevelt Bandaríkjaforseta í
Hvíta húsinu 1934 til að brýna
fyrir forsetanum, hvernig hann
gæti sigrazt á kreppunni með því
að auka útgjöld ríkisins. Eftir
fundinn sagði Roosevelt um Keyn-
es: „Þessi maður hlýtur að vera
stærðfræðingur, en ekki hagfræð-
ingur." Og Keynes hafði reyndar
orð á því eftir fundinn að Roose-
velt virtist ekki hafa botnað í
neinu. Þó voru það einmitt kenn-
ingar Keynes, sem gerðu Roose-
velt kleift, hálfpartinn óvart að
því er virðist, að eyða kreppunni
um og eftir 1938. Ef Keynes hefði
tekizt að sannfæra Roosevelt, þeg-
ar þeir hittust 1934, hefði heims-
kreppan trúlega tekið enda löngu
áður en raun varð á.
Forseti í fílabeinsturni
Kennedy var opnari fyrir nýjum
hugmyndum en Roosevelt hafði
verið. Þegar Kennedy varð Banda-
ríkjaforseti 1960, sneri hann sér
til James Tobins, prófessors við
Yale-háskóla og síðar Nóbelsverð-
launahafa i hagfræði, og bað hann
að verða aðalráðgjafi sinn í efna-
hagsmálum. Tobin svaraði: „Þú
ert að tala við vitlausan mann. Ég
er hagfræðingur í fílabeinsturni."
Kennedy svaraði að bragði: „Það
er alveg upplagt. Ég er forseti í
fílabeinsturni."
Sjálfur er ég þeirrar skoðunar,
að fílabeinsturnar geti verið ágæt-
ir, en helzt þurfa þeir að vera bún-
ir hraðskreiðum lyftum. Annars
er hætt við, að jarðsambandið
rofni. Þess vegna hentaði mér
ágætlega að taka við tiltölulega
hagnýtum störfum hjá Alþjóða-
gjaldeyrissjóðnum í Washington
að loknu námi í Princeton haustið
1976.
r
I Washington
1976—81
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn
(International Monetary Fund) er
alþjóðastofnun, systurstofnun
Sameinuðu þjóðanna. Þetta ér
eins konar alþjóðlegur seðlabanki,
sem veitir aðildarlöndum skamm-
tímalán, þegar þau lenda í
greiðsluörðugleikum gagnvart út-
löndum. Flest aðildarríki Samein-
uðu þjóðanna, að undanskildum
Sovétríkjunum og nokkrum öðrum
kommúnistaríkjum, eru aðilar að
Sjóðnum og leggja fé í hann, sem
Sjóðurinn síðan lánar út eftir
föstum reglum. Hann lánar ríkum
þjóðum og fátækum jöfnum hönd-
um án tillits til stjórnarfars.
Starfsemi Alþjóðabankans (World
Bank) er svipuð, en þó frábrugðin
að því leyti, að Bankanum er ætlað
að veita fátæku löndunum þróun-
araðstoð með lánum til langs
tíma, oft vegna tiltekinna verk-
efna svo sem vegagerðar eða
orkuframkvæmda, meðan hlut-
verk Sjóðsins er að hjálpa aðild-
arlöndum út úr gjaldeyriskrögg-
um með skammtímalánum. Bank-
inn hefur hagfræðinga og verk-
fræðinga af öllu tagi á sínum
snærum jöfnum höndum, en Sjóð-
urinn ræður næstum eingöngu
hagfræðinga í þjónustu sína auk
aðstoðarfólks. Starfsliðið kemur
úr öllum heimshornum og er því
fjölskrúðugt og skemmtilegt.
Við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn
starfaði ég í næstum fimm ár, eða
til ársins 1981. Verkefnin voru
margvísleg. Fyrst og fremst fólust
þau í samningagerð um lántökur
aðildarlanda í öllum heimshorn-
um, og fór ég til Afríku, Asíu,
Austurlanda nær og Suður-Amer-
íku í því skyni. Jafnframt vann ég
að sjálfstæðum rannsóknum og
einnig að athugunum á efna-
hagslífi aðildarlanda Sjóðsins.
Allt var þetta frábærlega
skemmtilegt og lærdómsríkt,
þriðja heims-vafstrið ekki sízt.
Þar opnaðist fyrir manni nýr
heimur og heillandi.
Umdeild stofnun
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn er
umdeild stofnun. Ástæðan er fyrst
og fremst sú, að reglur sjóðsins,
sem aðildarlöndin hafa sett í sam-
einingu, krefjast þess, að þegar
lánsbeiðni aðildarlands í greiðslu-
kröggum fer fram úr ákveðinni
upphæð, sem ræðst meðal annars
af efnahag landsins, þá getur
Sjóðurinn þvi aðeins orðið við
beiðninni, að ríkisstjórn landsins
geri viðeigandi ráðstafanir til að
koma efnahag landsins á réttan
kjöl. Annars er óvist, hvort land-
inu tækist að endurgreiða lánið.
Hér er að sjálfsögðu um við-
kvæman vanda að ræða. Hví
skyldi stjórn fullvalda ríkis sæta
skilyrðum alþjóðastofnunar um
framkvæmd efnahagsstefnunnar?
En þá má spyrja á móti: Hví
skyldi veita einu ríki fé úr sameig-
inlegum sjóði aðildarlanda, ef
sýnt þykir, að viðkomandi ríki get-
ur ekki endurgoldið lánið á til-
skildum tíma að óbreyttri efna-
hagsstefnu? Er ekki eðlilegt og
sanngjarnt, að lánveitandi reyni
að gera ráðstafanir til að tryggja,
að lánsféð fari ekki í súginn?
Þegar greiðsluhalli gagnvart út-
löndum knýr eitthvert aðildarland
til að fara fram á hátt lán úr Al-
þjóðagjaldeyrissjóðnum, er lang-
algengasta orsök vandans fólgin í
óhóflegri peningaprentun eða
halla á fjárlögum ríkisins. Þegar
Sjóðurinn setur skilyrði reglum
samkvæmt, snerta þau því alla
jafna stefnuna í peningamálum og
fjármálum ríkisins. Þó er þess
jafnan vandlega gætt, að skilyrðin
séu höfð almenns eðlis, þannig að
stjórnvöld í lántökulandinu hafi
sem mest svigrúm innan þess
ramma, sem skilyrðin setja. Um
skilmála Sjóðsins hefur Jón Sig-
urðsson, forstjóri Þjóðhagsstofn-
unar, skrifað ágæta grein, sem
birtist í Fjármálatíðindum fyrir
nokkru.
Þegar á heildina er litið, sýnist
mér, að Sjóðurinn hafi gegnt
býsna gagnlegu hlutverki frá því
hann var settur á laggirnar eftir
siðari heimsstyrjöldina. Fyrstu
árin stuðlaði hann einkum að
auknu frjálsræði í gjaldeyrisvið-
skiptum og afnámi haftabúskap-
ar. Þjóðir Vestur-Evrópu völdu
þessa braut á 6. áratugnum. ís-
land fylgdi í kjölfarið með mynd-
un Viðreisnarstjórnarinnar 1959.
Árangur heilbrigðari gjaldeyris-
viðskipta lét ekki á sér standa: Þá
fyrst urðu ávextir hversdagsvara
á borðum almennings á Islandi
svo að dæmi sé nefnt, en höfðu
áður verið sjaldgæfur munaður,
sem fæstir höfðu tök á að veita sér
nema skömmtunarstjórarnir. Þótt
dómur reynslunnar sé ótvíræður i
Frá Washington, Kennedy Center.
þessu efni í okkar heimshluta, fer
því þó fjarri, að þróunarlöndin
hafi fært sér þessa reynslu í nyt.
Mörg þessara landa búa enn við
margvíslegt ófrelsi í þessum efn-
um sem öðrum. Og það er víðar en
í þróunarlöndum, sem ýmsum
gengur erfiðlega að átta sig á
þessu. Nýlega hitti ég á förnum
vegi hér í Reykjavík forystumann
í stórum stjórnmálaflokki. Hann
sagði, að sér ofbyði vöruvalið í
verzlunum borgarinnar og bætti
við: „Ég vil höft.“
Eftir því sem árin liðu og betri
árangur náðist í gjaldeyrismálun-
um, breyttist verksvið Sjóðsins
smám saman. Upp úr 1960 var-í
vaxandi mæli lögð áherzla á aðra
þætti efnahagsstefnunnar í aðild-
arlöndunum, einkum peningamál,
fjármál ríkisins og gengismál. í
ljósi nýrrar þekkingar var til-
gangurinn sá að reyna að stuðla
að sæmilegu samræmi milli þess-
ara þátta efnahagsstefnunnar
annars vegar og markmiða aðild-
arlandanna í efnahagsmálum hins
vegar, en þessi markmið eru
venjulega ör hagvöxtur, sæmilega
stöðugt verðlag, þokkalegt jafn-
vægi í viðskiptum við útlönd og
réttlát tekjuskipting. Að mínum
dómi hefur Sjóðurinn látið gott af
sér leiða í þessum efnum líka,
bæði með því að stuðla að betri
hagstjórn og með tækniaðstoð af
ýmsu tagi.
„Sjúklingar“
í „meðferð“
Reyndar hef ég skrifað grein,
þar sem ég reyni að meta árangur-
inn af skilorðsbundnum lánveit-
ingum Sjóðsins til þróunarlanda.
Rannsóknaraðferðina lærði ég af
læknum. Ég skoðaði stóran hóp
aðildarlanda („sjúklinga"), sem.
áttu við alvarlegan greiðsluvanda
(„sjúkdóm") að stríða. Sum þeirra
kusu að koma til Sjóðsins og
þiggja skilorðsbundin lán („með-
ferð"). Önnur kusu að bíða og sjá.
Ég bar svo saman efnahagsþróun
(„líðan") hópanna tveggja fyrir og
eftir „meðferð" fyrri hópsins. Það
kom á daginn, að „meðferðin" bar
yfirleitt góðan árangur: „Greiðslu-
hallinn við útlönd minnkaði til
muna (þ.e. „sjúkdómnum" slotaði)
eins og til var ætlazt, án þess að
það kæmi niður á hagvexti (þ.e. án
hvimleiðra „aukaverkana"), en
það hefur einmitt verið eitt helzta
árásarefni gagnrýnenda Sjóðsins
á undanförnum árum, að „Sjóðs-
meðferðin" svokallaða bitnaði á
hagvexti. í hinum löndunum, sem
vildu ekki þiggja lán, varð hins
vegar yfirleitt enginn bati. Af
þessu og öðrum svipuðum athug-
unum dreg ég þá ályktun, að Al-
þjóðagjaldeyrissjóðnum hafi tek-
izt ætlunarverk sitt bærilega, þeg-
ar á heildina er litið.
Það voru einmitt athuganir af
þessu og svipuðu tagi, sem ég
fékkst við í Washington milli
samningaferða til þriðjaheims-
landa.
Washington heillaði mig. Fram
undir 1970 hafði höfuðborginni oft
verið lýst sem andlegri eyðimörk,
þar sem ekkert væri um að vera.
En svo tók hún ótrúlega örum
breytingum. Mest munaði líklega
um minnisvarðann, sem Kennedy
forseta var reistur að honum látn-
um: f Kennedy-höllinni er óperu-
svið, hljómleikasalur, leikhús og
bíó og margt að gerast samtímis á
hverju kvöldi árið um kring. Það
var eins og þetta hlæði utan á sig:
Ungt fólk þyrptist úr úthverfun-
um inn í hjarta borgarinnar, veit-
ingahús spruttu upp eins og fíflar
í túni og nú er Washington ein-
hver líflegasta borg í öllum
Bandaríkjunum. Fólk streymir
þangað úr öllum landshornum
sem aldrei fyrr. Og ægifögur hefur
hún alltaf verið.
Til Stokkhólms
Þegar ég hafði verið starfandi
við Alþjóðagjaldeyrissjóðinn í
Washington í tvö ár, fékk ég
óvænt tilboð frá Alþjóðahagfræði-
stofnuninni (Institute for Inter-
national Economic Studies) í
SJÁ NÆSTU SÍÐU.