Morgunblaðið - 12.08.1984, Síða 48

48
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. ÁGÚST 1984
Einn af fremstu
kvikmyndaleikurum
Breta, James Mason,
lést nýlega 75 ára að
aldri. Hann lék í yfir
130 kvikmyndum, þar af
tveimur, sem enn hafa
ekki verið sýndar. Hann
lést af hjartaáfalli á
heimili sínu við strönd
Leman-vatns í Sviss þar
sem hann bjó frá því
seint á sjöunda áratugn-
um þegar hann hvarf frá
Hollywood án þess að
hafa fengið vonir sínar
frá því í gamla daga
uppfylltar, en þá hugðist
hann taka Hollywood
með áhlaupi, ef svo má
að orði komast. Með
dauða Masons er horf-
inn af sjónarsviðinu
leikari, sem þrátt fyrir
að hafa aldrei orðið
stórstirni, var þó í hæsta
gæðaflokki og stöðugt
eftirsóttur í kvikmyndir
í fjóra áratugi.
Það, að hann var svo eftirsótt-
ur þykir merkilegt ekki síst
vegna þess að hann hafði orð á sér
fyrir að gagnrýna harðlega
leikarastéttina og kvikmyndaiðn-
aðinn í Ameríku og Bretlandi
hvenær sem honum sýndist og þá
kollega sína, sem honum þótti á
annað borð lítið varið í. Eitt sinn
lýsti hann leikkonunni Raquel
Welch sem, „eigingjörnustu og
ótillitssömustu leikkonu, sem ég
hef nokkurn tíma haft þá óánægju
af að vinna með,“ og einu sinni
sagði hann opinberlega um leik-
konu, sem lék á móti honum: „Hún
er svín.“
Hann var svo óaðfinnanlega
breskur að hann hvarf aldrei full-
komlega inn í það Hollywoodgervi,
sem Ameríka bauð uppá. Hann
var myndarlegri en flestar Holly-
wood-stjörnur, hann var Breti og
hann var afar heillandi maður. En
eins og landi hans, Basil Rath-
bone, sem hlaut þau örlög að vera
stöðugt drepinn af Errol Flynn,
fann hann fljótlega fyrir því að
myndugleiki hans var ekki af
þeirri tegundinni, sem var í tísku.
Hann virtist of fullkominn. Ekki
aðeins vegna óaðfinnanlegrar
framkomu sinnar, heidur framar
öllu vegna þess hvernig hann tal-
aði.
Mason gat sér fyrst orð á
leikaraferli sínum sem kyn-
þokkafullur og sadistískur óþokki
í endurreisnarmyndum breska
kvikmyndaiðnaðarins á fimmta
áratugnum. Hann hneykslaði
heila kynslóð kvikmyndaunnenda
þegar hann hýddi Margaret
Lockwood með svipu í frægri ást-
armynd, „The Man in Grey“ (1945)
og braut fingurna á Ann Todd með
gildum staf í viðlíka frægri ást-
armynd, „The Seventh Veil“
(1946). En í enda síns langa ferils
innan kvikmyndanna hafði honum
tekist að leika sig út úr óþokka-
rullunni og hafði öðlast vídd, sem
náði allt frá Shakespeare í mynd-
inni Julius Caesar með Marlon
Brando og John Gielgud — til Ag-
atha Christi, „Evil under the Sun“.
Virðuleg rödd hans og sorg-
mædd, aristókratísk ásjóna huldi
uppruna hans, Huddersfield í
Yorkshire, þar sem hann fæddist
árið 1909. Hann var skírður James
Neville Mason en millinafnið not-
aði hann aldrei. Faðir hans var
ullarkaupmaður og menntun sína
hlaut Mason í Marlborough og
Cambridge þar sem hann lagði
stund á arkítektúr en var svo
óheppinn að þurfa að leita sér að
atvinnu árið 1931, mitt í krepp-
unni miklu. Hann fékk hvergi
vinnu sem menntun hans sæmdi
svo hann hélt af stað til London
með tvö pund í vasanum að leggja
stund á tómstundagaman sitt,
leiklist.
Hann rakst á auglýsingu í blað-
inu „The Stage“, sem hann svaraði
og hlaut fyrir bragðið hlutverk
Yussupovs prins í „Rasputin" hjá
litlu ferðaleikhúsi, „The Aldershot
Hippodreome". Leikferðin tók
snöggan enda þegar leikfélagið
varð gjaldþrota. Mason lét það
ekki á sig fá heldur fór aftur til
London. Hann lék í Old Vic á ár-
unum 1933 til ’34 og síðan í Dublin
á írlandi þar sem hann var frá
1934 og ’37 og lék þá hin fjöl-
breytilegustu hlutverk, sem
kenndu honum, eftir því sem hann
sagði seinna, „nokkurn veginn
hvað þarf til að leika aðalhlut-
verkið“.
Hann lék í fyrsta sinn í
kvikmynd árið 1935, frétta-
mann í mynd sem hét „Late
Extra“. Þótt hann léki vel á svið-
inu, var það í kvikmyndunum, sem
persóna hans hafði mest áhrif.
Flest kvikmyndahlutverk hans i
byrjun voru veigalítil og í mynd-
um sem kostuðu lítið. Sem fyrr-
verandi menntamaður frá Cam-
bridge hafði hann burði í að leika,
leikstýra, skrifa handrit og fara
með aðalhlutverkið í sínum eigin
myndum, rétt eins og Orson Well-
es átti eftir að gera nokkrum ár-
um seinna.
Mason gerði sína fyrstu kvik-
mynd árið 1939 fyrir lítinn sem
engan pening. Hún var öll tekin
upp til sveita í Englandi til að
spara kostnað og var um morð-
ingja, sem Mason lék. „I Met a
Murderer" hét myndin og var
langt frá því að vera fullkomin,
aðallega vegna lítilla peninga, sem
í hana fóru, en leikur Masons þótti
með afbrigðum góður. Myndina
gerði hann með konunni, sem
hann giftist tveimur árum seinna,
Pamelu Kellino. En það var basl
að koma myndum á markað og
þegar Mason hóf feril sinn, sem
vinsæl kvikmyndastjarna fyrir al-
vöru, í vinsælum breskum mynd-
um eins og „Thunder Rock“, „The
Man in Grey“, „Fanny By Gas-
light“, „They Were Sisters", „The
Seventh Veil“ og „The Wicked
Lady“ lagði hann metnaðarfulla
drauma sína um að framleiða
myndir til hliðar og einbeitti sér
að stjörnuhlutverki sínu á sviði og
í kvikmyndum.
Sennilega lék hann best á
ævinni í myndinni, „Odd
Man Out“ í hlutverki írsks byssu-
manns, en það var uppáhalds-
mynd Masons sjálfs. Um það leyti
eða á árunum 1944 til ’47 var hann
efstur á lista yfir vinsælustu leik-
ara Bretlands. Og það var einnig
um þetta leyti, sem hann fór að
haga sér opinberlega á þann hátt,
að slúðurdálkar urðu uppfullir af
sögum um hann og það sem hann
sagði, ekki hvað síst um breska
kvikmyndaiðnaðinn. Um J. Arthur
Rank, stærsta nafn innan breska
kvikmyndaheimsins, sagði Mason
á þessum tíma: „Hann er það
versta, sem dunið hefur yfir
breska kvikmyndaiðnaðinn."
Mörgum árum seinna sagði hann
um þetta tímabil sitt: „Ég býst við
því að vinsældirnar hafi gert mig
djöf ... hrokafullan, þótt ég hafi
ekki tekið eftir því þá. Einhvern
veginn bauð mér við allri athygl-
Úr „The Verdict'
inni, sem ég fékk í blöðum, vegna
þess að mér fannst að það hefði
verið meira gagn í henni ef blöðin
hefðu tekið meira eftir mér nokkr-
um árum áður, þegar ég þurfti
raunverulega á athyglinni að
halda."
Meðal þeirra, sem hrifust af leik
Masons í myndinni, „The Seventh
Veil“ var bandaríski leikstjórinn
D.W. Griffith. En Mason hafði
orðið sífellt óánægðari með þær
myndir, sem honum buðust og það
sem hann kallaði hengingartak
Arthur Ranks á kvikmyndaiðnað-
inum í heimalandi sínu, svo hann
ákvað að hverfa til Bandaríkj-
anna. Hann var þá á hátindi ferils
síns.
Það var árið 1947, sem hann
kom til Hollywood með Pam-
elu konu sinni, fimm síamsketti,
heldur mikið sjálfsálit og brenn-
andi áhuga á að slá í gegn. Hann
fékk fljótlega orð á sig fyrir að
vera hrokagikkur með hvassa
tungu og hann eignaðist fáa
trausta vini í Hollywood og fljót-
lega fór að bera á hjá honum
sterkri óvild í garð Bandaríkj-