Morgunblaðið - 26.10.1984, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 26. OKTÓBER 1984
Svört skýrsla um tann-
heilsumál íslendinga
Samin að loknu alþjóðaþingi yfirtannlækna í Helsingfors í ágúst
— eftir Magnús R.
Gíslason
Svo virðist sem í íslendingum
skemmist að jafnaði fleiri tenn-
ur en í nokkurri annari þjóð í
heiminum. Tvisvar sinnum fleiri
en skemmast í hinum Norður-
landaþjóðunum.
Við notum þó álíka stóran
hluta af opinberum útgjöldum
til tannlæknisþjónustu og þær
og stærri en t.d. Norðmenn.
Jafnframt erum við 5. best
setta þjóðin í heiminum hvað
varðar fjölda tannlækna á íbúa.
Höfum 1 tannlækni fyrir hverja
1.250 íbúa og verðum komnir
með 1:1000 eins og hinar Norður-,
landaþjóðirnar eftir 5 ár.
Hvað er að hjá okkur?
Við höldum að hægt sé að út-
rýma tannskemmdum með því
að gera við skemmdirnar. Hinar
Norðurlandaþjóðirnar hafa aft-
ur á móti Iagt aðal áhersluna á
fyrirbyggjandi aðgerðir og sýnt
fram á að hægt er með því móti
að koma í veg fyrir tann-
skemmdir.
Danir nota t.d. aðeins 40% af
opinberum útgjöldum sínum til
tannlæknjnga í tannviðgerðir en
60% í fyrirbyggjandi aðgerðir,
en við notum mestan hluta í
tannfyllingar og gerviuppbygg-
ingar og erfitt er að fá fjármuni
í fyrirbyggjandi starf.
Með þessu móti hefur Finnum
tekist að fækka tannskemmdum
um 47% á síðastliðnum 7 árum
og einnig Norðmönnum á 9 ár-
um. Helmingur finnskra barna á
aldrinum 5—6 ára eru með enga
skemmda eða viðgerða tönn. Við
aftur á móti höldum áfram að
setja í fleiri fyllingar og höldum
að þar með sé vandinn Ieystur.
Enda lítur þetta ekki svona
illa út á yfirborðinu, því að með
því að eyða sífellt meiri fjár-
munum í tannviðgerðir og gervi-
uppbyggingar hefur okkur tekist
að koma í veg fyrir að skemmd-
irnar sjáist of mikið og höfum
þar með öðlast falska öryggis-
kennd og sjálfsánægju.
Stjórnmálamennirnir eru
ánægðir því að þeim finnst þeir
verja miklum fjármunum til
tannlækninga. íbúarnir eru
ánægðir því að þeir fá endur-
greiddan hluta af útgjöldunum
til tanniækninga og tannlækn-
arnir eru ánægðir því að eftir-
spurnin eftir vinnu þeirra er
mikil og minnkar ekki.
Við verðum strax að breyta
um stefnu í þessu máli enda eina
þjóðin í heiminum sem reynir að
leysa tannheilsumál sín á þenn-
an hátt.
Leggja ber áherslu á eftirtalin
atriði:
1. Láta þarf öll börn á skóla-
skyldualdri skola tennur sín-
ar með fluorupplausn hálfs-
mánaðarlega.
Athugasemd: Þetta hefur
reynst áhrifaríkt á hinum
Norðurlöndunum, enda ein-
föld aðferð og ódýr. Hér hefur
þessu verið komið víða á, fyrir
tilstilli ráðuneytisins, en þó
hefur það sumstaðar mætt
mótspyrnu vegna hræðslu um
aukin útgjöld og aukna vinnu
fyrir starfsfólk skólanna.
Einnig vegna þvermóðsku
sumra lækna. Talið er að með
þessari aðferð minnki tann-
skemmdir um 25—50%.
2. Reyna verður að auka neyslu
fluortaflna, aðallega meðal
forskólabarna. Einnig þarf að
stuðla að því að fluortöflur
verði ekki reseptskyldar og
fríar fyrir börn og unglinga á
aldrinum 0—12 ára.
Athugasemd: Hérlendis eru
fluortöflur seldar sem hættu-
leg og dýr munaðarvara. Hin-
ar Norðurlandaþjóðirnar
deila þeim aftur á móti frítt
út til barna og unglinga.
Reyna þær að auka sem mest
reglulega neyslu þeirra. 40%
norskra skólabarna neytir
þeirra reglulega og í Finn-
landi eru þær ekki resept-
skyldar og fást endurgjalds-
laust fyrir börn og unglinga á
skólaskyldualdri.
3. Koma þarf á skipulegum
skólatannlækningum um allt
land og gera skoðun og eftirlit
með tönnum skólabarna að
skyldu.
Athugasemd: Erfitt hefur
reynst að koma á skipulegum
skólatannlækningum, mest
vegna hræðslu stjórna sveit-
arfélaganna um aukin út-
gjöld. Þetta er rangt sé litið
til lengri tíma, því að viðgerð-
irnar verða færri og minni
séu tennur skólabarna skoð-
aðar reglulega. Sl. haust var
t.d. 20 skólatannlæknum sagt
upp í Kaupmannahöfn þvi að
verkefnum fyrir þá hafði
fækkað svo mikið. Á hinum
Norðurlöndunum þykja
skipulagðar skólatannlækn-
ingar sjálfsagður hluti af al-
mennri heilsugæslu.
4. Auka þarf fræðslu um tann-
skemmdir og varnir gegn
þeim á heilsugæslustöðvum.
Ekki síst fyrir verðandi mæð-
ur og mæður nýfæddra barna.
Athugasemd: Þetta þykir
sjálfsagður hlutur allstaðar á
hinum Norðurlöndunum og
hefur verið reynt í litlum
mæli hér.
5. Efla þarf tannverndarsjóð og
nýta fé hans undir yfirstjórn
tannheilsudeildar ráðuneytis-
Magnús R. Gíslason
„Vid höldum aö hægt sé
að útrýma tannskemmd-
um með því að gera viö
skemmdirnar. Hinar
Norðurlandaþjóöirnar
hafa aftur á móti lagt
aðal áhersluna á fyrir-
byggjandi aðgerðir og
sýnt fram á aö hægt er
meö því móti aö koma í
veg fyrir tannskemmd-
ins. Ráða þarf tannfræðing til
starfa á vegum hans.
Athugasemd: Allt frá 1959
hefur Tannlæknafélag íslands
annast fræðslu um varnir
gegn tannskemmdum, en þeg-
ar samningur ríkisins og
Tannlæknafélagsins var gerð-
ur 1975 var talið eðlilegt að
hið opinbera yfirtæki þessa
starfsemi og var því settur á
stofn tannverndarsjóður. Því
miður hefur raunin orðið sú,
að síðan hefur fræðslustarf-
semin að mestu leyti legið
niðri og eina lífsmarkið sem
vart hefur orðið við í sam-
bandi við sjóðinn er karp um
hver eigi að ráða yfir honum.
Á þennan hnút verður að
höggva. Heyrst hefur sú
hugmynd að sameina eigi
tannverndarsjóð nýjum sjóði,
sem annast mundi fræðslu á
öllum sviðum heilsugæslunn-
ar. Ég tel að með því móti yrði
miðstýringin aukin og mestur
tíminn færi í að skipta þeim
fjármunum, sem til ráðstöf-
unar væru og í að kynna aðil-
um, sem lítið hafa kynnt sér
varnir gegn tannskemmdum,
hvert einstakt atriði. Einnig
ber að hafa í huga að fræðsla
um varnir gegn tannskemmd-
um er mjög sérhæfð.
6. Reyna verður að fá tannfræð-
inga til starfa og fá tekna upp
kennslu í þeim fræðum í
tannlæknadeild HÍ.
Athugasemd: Tannfræðingar
eru ódýr vinnukraftur sem
eru sérhæfðir í vörnum gegn
tannskemmdum og hafa all-
lengi verið taldir ómissandi á
hinum Norðurlöndunum.
Ráðuneytið skrifaði háskóla-
ráði um þetta mál sl. vetur en
ekkert svar hefur borist.
Nú þegar tekinn hefur verið
í notkun nýr og fullkominn
tannlæknaskóli, ætti þetta að
vera auðvelt. Reiknað er með
að 8 tannlæknar útskrifist
árlega og fyrirsjáanleg
offjölgun í stéttinni, eins og á
hinum Norðurlöndunum.
Norðmenn hafa t.d. fækkað
árlegum nemendum úr 140 í
100 sem samsvarar að við út-
skrifum 5 árlega hjá okkur.
Heppilegra væri að fækka
tannlæknanemum, en nýta
aðstöðuna sem losnaði til að
kenna tannfræðingum.
Einnig er ónotuð í tannlækna-
deildinni fullkomin aðstaða
til kennslu í tannsmíði, sem
nýta þyrfti.
Magnús R. Gíslason er yfírlann-
læknir bjá Heilhrigðis- og
tryggingaríðuneytinu.
Bókagerð og útgáfa er fyrst
og fremst menningarstarf
— eftir Jón íir Vör
Ég hef lengi verið þeirrar skoð-
unar að samvinna milli rithöfunda
og útgefenda ætti að vera meiri og
betri en hún nú er og verið hefur. I
svo fámennu samfélagi, sem okkar
er, ætti þetta að liggja i augum
uppi. Þessir áhugamannahópar
vinna að hliðstæðum efnum, sem
fremur heyra til menningarmála
en fjármála og atvinnusviðs, þótt
hagsmunamál komi að sjálfsögöu
við sögu, eins og allir vita. Ef við
viljum gegna með sóma þeim hlut-
verkum í þjóðfélaginu, sem við
höfum sjálfir valið okkur, ættum
við a.m.k. að tala oftar saman en
við gerum.
Auk sameiginlegra áhugamála
ættum við að geta gætt sérhags-
muna okkar stétta enn betur en
ella, ef við vitum nokkur deili á
því sem er á dagskrá hjá báðum
hópunum á hverjum tíma. Og
kunningjasambönd ættu öllum að
vera til góðs.
Mér er sagt að bókaútgefendur
eigi margir allvegleg húsakynni,
bæði fyrir starfsemi sína og fé-
lagsstarf. Skyldi þeim aldrei hafa
til hugar komið að efna til kynn-
inga á væntanlegum bókum eða
höfundum þeirra í hópi útgefenda
og jafnvel fleiri gesta t.d. bóksala,
starfsfólks bókaverslana, að mað-
ur nú ekki tali um að efna til
kynna á milli höfunda og starfs-
manna forlaganna? Gæti það ekki
verið góð auglýsingaaðferð i aðal-
bókakauptiðinni og á öðrum tím-
um? Gæti ekki líka komið til mála
að bókaútgefendur efndu til upp-
lestrarkvölda í Reykjavik og víðar
um landið? Mætti ekki verja til
þessa einhverju af auglýsingafé?
Áður en ég kem að aðalefni
þessa spjalls langar mig til að
nefna annað atriði. Á Islandi eru
til höfundalög, hafa lengi verið til,
og meira að segja nýlega verið
endurnýjuð. En ég leyfi mér að
fullyrða, að eftir þeim er lítið far-
ið. Allir vita að mestur hluti rit-
höfundanna eiga undir högg að
sækja um að fá bækur sínar út-
gefnar. Útgefendur geta með
sanni sagt að útgáfa sé happ-
drætti. Vegna þessa geta rithöf-
undar stundum ekki gert strangar
kröfur um að öllum lagakrókum sé
fylgt í viðskiptum við útgefendur.
Það vill því oft farast fyrir að
skriflegir samningar séu gerðir,
að höfundar sjái drengskaparyf-
irlýsingar prentsmiðjustjóra um
bókaupplög og að höfundum berist
yfirlit um sölu bóka sinna. Menn
þykjast góðir, ef þeir fá vilyrði
fyrir útgáfu, jafnvel þótt efndir
dragist í nokkur ár og að aðeins
hluti fyrirhugaðs upplags sé
prentaður eða ekki gerður sölu-
hæfur fyrr en seint og síðarmeir,
kannski verður það aldrei.
Væri hér ekki verkefni fyrir
unga og áhugasama bókaútgef-
endur að ganga í lið með munað-
arlausum rithöfundum og beita
sér fyrir því, að höfundalögunum
væri fylgt hvað þetta varðar?
Jafnvel samtök rithöfunda eiga
hér í erfiðleikum. Margir höfund-
ar, bæði ungir og grónir í góðum
samböndum, eru hræddir við að
hreyfa þessum málum.
Menningarlegar skyldur
við aðrar þjóðir
Það eru margar hliðar á starfi
rithöfunda og bókaútgefenda. Við
þurfum sem einstaklingar og sem
hópar að gegna menningarlegum
kynningarskyldum gagnvart öðr-
um þjóðum, vera sterkur dráttur í
því andliti, sem við viljum sýna út-
ávið, og um leið til þess að auka
sjálfsvirðingu okkar og vera menn
með mönnum á alþjóðavettvangi.
Island er ferðamannaland og
þjóðin er mikið ferðafólk. Þeir sem
hingað koma ferðast ekki einungis
til þess að sjá sérstæða náttúru,
falleg hús, sjá okkur að starfi og
kynnast þjóðinni. Útlendingarnir
Jón úr Vör
vilja líka sjá þess nokkur merki, að
við vitum nokkur deili á þeim sjálf-
um, landi þeirra og menningu, lífi
þeirra og list. Margir fara í minj-
agripabúðir og kaupa sauðargærur
og póstkort, jafnvel myndabækur.
En sumir koma líka í bókabúðir og
aðgæta, hvað sé þar til af bókum
frá þeirra eigin landi á frummál-
um og í þýðingum. Hið sama ger-
um við íslendingar, þegar við kom-
um til annarra landa. Myndi það
ekki gleðja okkur að sjá íslenskar
bækur, sjá okkar menn í bókahill-
um við hlið frægra rithöfunda ann-
arra landa? Þetta gerist varla
nema beinlínis sé að því unnið. Og
hér eiga höfundarnir sjálfir mjög
örðugt með að hafa frumkvæði.
Á síðustu áratugum hefur þeim
menntamönnum fjölgað erlendis,
sem hingað hafa komið að læra
málið, bæði til þess að kenna það f
sínu heimalandi og til þess að þýða
íslenskar bækur. Þessir menn tala
stundum um það við okkur rithöf-
undana, að starf þeirra sé vonlaust
nema þeir hljóti stuðning, bæði frá
sínu landi og okkur Islendingum.
Af þessu hafa sprottið samtök
Norðurlandaþjóðanna í formi bók-
menntaverðlauna og bókaþýðinga í
sambandi við þau. En í rauninni er
þetta hálfkák hvað okkur varðar.
Aðeins sumar af þeim bókum, sem
kostað hefur verið til þýðinga á,
eru prentaðar erlendis og þær sem
eru prentaðar eru fæstar í bóka-
búðum nema einu landanna i
nokkra daga, sjást varla i bóka-
söfnum. Undantek að sjálfsögðu
þær sem verðlaunin fá það árið.
Útgáfur ísl. skáld-
rita í erl. þýðingum
Hvað gætum við gert? Auðvitað
væri það margt. Eitt væri það, að
skipuleggja sölu á þýddum íslensk-
um bókum fyrst hér heima og síð-
an erlendis, en umfram allt að
vinna skipulega að útgáfu á ís-
lenskum bókum og láta ekki tilvilj-
un ráða hvað er valið til þýðinga.
Erlendir ferðamenn ættu a.m.k. að
geta séð íslenskar bækur í þýðing-
um í bókabúðunum hér.
Mér er auðvitað ljóst að aðeins