Morgunblaðið - 12.01.1985, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. JANÚAR 1985
19
Er maðkur í mysunni?
Um „frjálslyndi" Jóns Óttars Ragnarssonar
eftir Hrein Loftsson
„Þegar ég tek til máls ... hafa
orðin þá merkingu sem mér þókn-
ast.“ Þannig útskýrði Humpty
Dumpty orðnotkun sína fyrir Lísu
litlu sem fræg varð fyrir ævintýri
sín í Undralandi. Það er engu lík-
ara en Jón Óttar Ragnarsson hafi
einnig brotist í gegnum spegil
orðanna og inn í undralönd þeirra
ef marka má grein hans um
„Frjálslyndi eða frjálshyggju" í
Morgunblaðinu hinn 12. desember
1984.
En Humpty Dumpty var heiðar-
legur í því að taka þetta fram. Jón
óttar hefur ekki slíka hreinskilni
til að bera. I grein sinni notar
hann orðið „frjálslyndi" þegar
hann er í raun og veru að fjalla
um „stjórnlyndi" sitt. Hann for-
dæmir frjálshyggjumenn fyrir að
ánetjast kenningum en fullyrðir að
síðasta von íslendinga um betri
tíð felist í nýrri og frjálslyndri
stjórnarstefnu „sem byggist á af-
námi ríkiseinokunar svo hægt sé
að finna hæfasta rekstraraðilann
á öllum sviðum." Frjálslyndi í
þessa átt styðst ekki við „kenn-
ingu“, fullyrðir Jón óttar, heldur
„grunnhugsun evrópskrar heim-
speki“. Hver er sú grunnhugsun?
Jú, því svarar Jón Óttar með
þeirri fullyrðingu að best sé fyrir
heildina að þeir hæfustu fái að
njóta sín og keppa saman innbyrð-
is. Hann bætir þeirri fullyrðingu
við að þetta sé „frjálslynd lífsfíló-
sófía“ alls óskyld „frjálshyggju
Friedmans" (?) Samkvæmt mál-
venju er kenning fullyrðing eða
skoðun studd rökum. Sá regin-
munur er á kenningu frjáls-
hyggjumanna og „kenningu" Jóns
Óttars að kenning þeirra hvílir á
rökum en „kenning" hans hvílir
aðeins á fullyrðingum.
Þrátt fyrir þessar æfingar má
greina í grein hans aðra tegund
frjálslyndis en þá að fara frjáls-
lega með orðin. Eins og Friedman
og aðrir frjálshyggjumenn vill
hann afnám ríkiseinokunar. En
þar með skilja leiðir, segir Jón
Óttar: „Frjálslyndir og frjáls-
hyggjumenn eiga samleið um
stund meðan undið er ofan af
ríkisbákninu. En það er mikill
munur á því hvort maður verður
manni samferða upp í Borgarnes
eða hvort maður fer með honum
alla leið til Akureyrar og syndir
svo með honum út í Grímsey."
Af þessari málsgrein mætti
draga þá ályktun að frjálshyggju-
menn vilji þröngva Jóni Óttari til
fyrirheitna landsins. Draga hann
nauðugan til Grímseyjar. En það
má leggja dæmið upp á annan
hátt: Hinn frjálslyndi myndi glað-
ur hleypa samferðamanni sínum
úr í Borgarnesi eða á Akureyri.
Hann velur öðrum hvorki án-
ingar- né áfangastað. Það er hinn
stjórnlyndi sem krefst þess af
samferðamanninum að hann fylgi
sér, ekki aðeins upp í Borgarnes og
alla leið til Akureyrar heldur lika
út í Grímsey. Nú fer Jón Óttar
fram á aðstoð frjálshyggjumanna
til að sleppa úr eynni. Ætlar hann
alla leið? Nei, hann hyggst varpa
frjálslyndi sínu fyrir róða í heil-
brigðis-, mennta-, menningar- og
vísindamálum.
Lítum nú á málflutning Jóns
Óttars.
Hann segir „frjálshyggju Fried-
mans“ banna ríkinu allt nema
reka her, lögreglu, löggjafar- og
dómsvald. Þetta, segir Jón Óttar,
er „bannstefna", ófrjálslynd í
meira lagi. Þá segir hann það
kjarna „villukenningar frjáls-
hyggjumanna" að þeir vilji megra
„stóra bróður" til ólífis. Þetta er
ekki ósvipað röksemdum sumra
alræðissinna. Þeir segja stjórnar-
farið í alræðisríkjum „frjálslynt"
þar sem ríkisvaldinu er sleppt
Hreinn Loftsson
lausu. „Ríkið“ eða einhver önnur
„heild" verður að viðmiðun í stað
einstaklingsins í réttarríkjum
Vesturlanda. Réttarríkin verða að
„bannríkjum" þar sem þau setja
„frelsi" ríkisins skorður. Stríð
verður að friði, frelsi að ánauð,
fáfræði verður máttur!
Frjálshyggjumenn eru einstakl-
ingshyggjumenn. Þeir aðhyllast
ekki heildarhyggju af framan-
greindu tagi. Það er engin önnur
viðmiðun, ekkert annað markmið
en frelsi þeirra. Áfangastaðinn
velja þeir sjálfir. Þeir vilja því
beisla ríkisvaldið og það vilja þeir
gera með tvennum hætti. í fyrsta
lagi með því að afmarka það t.d.
við þá grunnþætti sem Jón óttar
tiltók. A öðrum sviðum á það ekki
við. Hvers vegna á ríkið að neyða
mann, sem fer naumast aldrei í
leikhús, á tónleika, i óperuna eða á
listasöfn, til að greiða niður miða-
verðið fyrir mann, sem lætur sig
helst aldrei vanta? Hvers vegna á
ríkið að reka tiltekna tegund fjöl-
miðlunar? Hvers vegna á ríkið að
reka ferðaskrifstofu, ullarverk-
smiðju og stálsmiðju? Ef ríkisein-
okun yrði aflögð á áfengissölu
hversvegna ætti þá ríkið að halda
áfram að reka áfengisbúðir?
Ríkisfyrirtækin hafa allt aðra að-
stöðu en einkafyrirtækin, þau
hafa skattlagningarvaldið, „fjár-
veitingavaldið", að bakhjarli.
Reynslan kennir að þessi aðstöðu-
munur getur gert gæfumuninn í
samkeppni þeirra við einkafyrir-
tæki, sem fara á hausinn ef illa
árar eða ef þau standast ekki sam-
keppnina af einhverjum öðrum
ástæðum. í öðru lagi vilja frjáls-
hyggjumenn stilla valdi ríkisins í
hóf hvað snertir bein afskipti þess
af málefnum einstaklinganna. Það
gera þeir t.d. með kenningunni um
réttarríkið og kenningunni um
þrígreiningu ríkisvaldsins.
Frjálshyggjumenn greinir á um
það hvort heppilegt geti verið að
fela ríkinu önnur verkefni en þau
grundvallarverkefni sem Jón
Öttar nefndi. Flestir þeirra
myndu bæta við hugmyndinni um
sérstakt öryggisnet handa þeim
sem litla eða enga björg sér geta
veitt í lífsbaráttunni. Er þar með
sagt að slíkum verkefnum þurfi að
fylgja heimild til einokunar,
valdbeitingar eða jafnvel rekstr-
ar? Þá myndu margir frjáls-
hyggjumenn bæta við stuðningi til
náms þótt ekki væri nema til að
tryggja eitthvert lágmarksstig
menntunar og draga þannig úr
kostnaðinum sem leiða myndi af
útbreiddum menrftunarskorti. Er
þar með sagt að ríkið þurfi sjálft
að reka menntastofnanir? Jón
Óttar virðist ekki átta sig á því að
hann ber sönnunarbyrðina þegar
hann vill í skjóli skattlagningar
neyða menn til að greiða niður
kostnaðinn við leikhús, listasöfn,
óperur, tiltekinn tónlistarflutning,
matvælaeftirlit, vísindarannsókn-
ir o.s.frv. Þar duga engin rök á
borð við „af því bara“, „hinir gera
það eða „þetta hefur alltaf verið
svona“.
Þegar ríkisvaldinu er beitt í
þágu einhvers slíks markmiðs eru
„sýnilegir" hagsmunir einhvers
hóps teknir framyfir „ósýnilega"
hagsmuni einstaklinga. Þetta hef-
ur viðgengist vegna þess að hagur
hópsins er nægilegur til þess að
hann leggur á sig nauðsynlegt erf-
iði í baráttunni við aðra hags-
munahópa um hylli fjárveitingar-
valdsins. Kostnaður einstakl-
inganna, skattgreiðendanna,
hvers og eins, er á hinn bóginn
ekki nægilegur til þess að þeir séu
reiðubúnir til að fórna sér fyrir
málstaðinn. Það hefði aðeins
óþægindi í för með sér. Þessu
fylgja augsýnilegir ókostir. Fjár-
magninu er beint í hefðbundnar
rásir og lítið svigrúm er fyrir nýj-
ungar. Staðnað leikhús fær styrk-
inn eins og venjulega en hið nýja
og frjóa situr á hakanum. í stað
fjölbreytni og aga markaðarins
færist dauð hönd ríkisúthlutunar
yfir sviðið. í stað listamanna sem
lifa af list sinni koma pólitískir
gæðingar, sem fæstir eru færir
um að keppa til verðlauna i
kapphlaupi markaðarins. Kvóta-
skiptingunni stjórna menn sem
engu hætta nema annarra manna
fjármunum.
Þeir, sem vilja viðhalda slíku
kerfi, eru í rauninni að segja að
almenningi sé ekki treystandi til
aö taka réttar ákvarðanir í
ákveðnum málaflokkum. En í stað
þess að leiða mönnum hið „rétta“
fyrir sjónir er tekið fram fyrir
hendurnar á þeim og sú leið valin
að læðast að baki þeirra í formi
hagsmunahópa sem grenja út rik-
isstyrki af fjárlögum. Stjórnmála-
menn berast með straumi sér-
hagsmunanna og sama má segja
um alla þá sem með ýmsum hætti
gera út á óbreytt ástand. Þetta er
sá þríhyrningur sem Milton og
Rose Friedman ráða í bók sini
„Tyranny of the Status Quo“ og
nefna mætti „hinn þríhöfða þurs
sérhagsmunanna".
Jóni Óttari er umhugaö um rétt-
arríkið. Hann segir að því fleiri
svið sem flutt verða frá ríki til
einstaklinga þeim mun meiri þörf
verði fyrir opinbert eftirlit. Þó á
hann við eftirlit á borð við bruna-
varnir, öryggi skipa, framleiðslu
eiturefna og samkeppni á mark-
aðnum. Ef þessu er ekki sinnt,
segir Jón Óttar og hefur nú sveip-
að sig skikkju stjórnspekings,
kemur brestur í réttarríkið. Hér
örlar á samskonar túlkun á hug-
takinu „réttarríki" og þegar hann
fjallaði um „frjálshyggju Fried-
mans“ sem „bannstefnu". Nú er
kjarni réttarríkisins orðinn sá að
ríkið hafi eftirlit með einstakling-
unum. í stað þess að vera brjóst-
vörn þeirra gegn ásælni ríkisvalds-
ins verður það að tvíeggja sverði
sem beint er að þeim. Hver á að
vernda mig fyrir eftirlitsmönnun-
um (lögreglunni) í „réttarríki"
Jóns Óttars? Hvert á að vera
valdsvið þeirra? Hvaða gildi eiga
ákvarðanir þeirra að hafa? Má
áfrýja þeim? Hver á að hafa
úrskurðarvaldið? Slíkum spurn-
ingum er kenningunni um réttar-
ríkið ætlað að svara öðrum frem-
ur. Bak við orðaleik Jóns óttars
leynist hugmynd sem fremur er í
ætt við lögregluríki en réttarríki.
Hreina Loftsson lögfræðingnr er
nií rið framhaldsskólanám í rétt-
arheimspeki í Oxford.
Handavinnupokinn
Margar af þeim, sem skrifuðu Dyngjunni fyrir jól til að fá
uppskriftir, báðu jafnframt um fleiri handavinnu-uppskriftir og
föndur. Þeirra á meðal var Gréta í Álfabergi, sem bað um eitthvað
er nota mætti afgangsgarn í. Hér kemur ein hugmynd. Ég er bara
hrædd um að myndirnar prentist illa, þær eru svo dökkar, en vona
það bezta.
- O -
Hnýttur órói eða gluggaskreyting úr hringjum í mismunan M
stærðum. Nota má gardínuhringi og járn- eða plasthringi. Fást í
gardínubúðum og tómstundaverzlunum.
Á meðfylgjandi myndum eru fjórar stærðir. Stærsti hringurinn
er 15 sm í þvermál og er einn minni hringjanna festur innan í hann.
Þeir smærri eru 5 sm, 3,5 sm og 2,5 sm í þvermál.
I hvert „kögur“ klippast allt að 10 þræðir (fer eftir þykkt garns-
ins) 10 sm langir, úr ullar- eða bómullargarni, en einnig þarf
þynnra garn til að festa kögrið með.
Leggið þræðina umhverfis hringinn (sjá skýringarmynd). Takið
svo þunna garnið, vefjið utan um hvern dúsk og herpið að fast upp
við hringinn, og festið þráðinn með stórri stoppinál. Dúskarnir
mega gjarnan vera mislitir, en hafið þunna vefjugarnið í einum og
sama lit alls staðar.
Þegar hringurinn er fylltur, klippið þá kögrið til svo það sé allt
jafnt, ca. 4 sm. Síðan hengið þið hringina upp, til dæmis á blóma-
prik (bambus), og þá er upplagt að láta mislitar glerperlur á milli
priksins og hringjanna. Þá er þetta ágætis órói. Einnig má hengja
hringina í einfalda röð, með litlum hring inni í stórum (sjá mynd).
En svo er mest gaman að nota sitt eigið hugmyndaflug. Reynið þið
bara, og gangi ykkur vel.
Ódýrir eggjabikarar
Hér er svo önnur hugmynd um notkun á gardínuhringjum, í
þetta sinn úr tré — þessir sem kenndir eru við „ömmustangir".
Þrír hringir eru límdir saman með „kontakt“-lími og málaðir
með olíumálningu í þeim lit, sem fer vel við annað á matborðinu.
Einnig má mála bikarana í fleiri litum þannig að hver og einn í
fjölskyldunni fái sinn óskalit.
Það þarf varla að benda á að tilvalið er að leyfa börnunum að
taka þátt i samsetningu og skreytingu bikaranna.