Morgunblaðið - 01.03.1985, Qupperneq 14

Reykjavíkurtjörn
eftir Hilmar
Biering
Með því að breyta örlítið orða-
lagi gamallar setningar má ef til
vill segja að það sé að bera í
bakkafulla tjörnina að skrifa nú
enn eina grein um Reykjavíkur-
tjörn. Um mál Tjarnarinnar hafa
margir tjáð sig í ræðu og í riti og
nú síðast Flosi ólafsson leikari,
sem í bók sinni 1 kvosinni fer á
kostum eins og honum er lagið
þegar hann lýsir uppvexti sínum
við og í Tjörninni.
En það er ekki aðeins í óeigin-
legri merkingu sem Tjörnin er að
verða bakkafull heldur er því mið-
ur svo komið að hún er að verða
bakkafull af leir og leðju og það
svo að fyrir nokkrum árum var
talið að vatnið væri 40 til 70 senti-
metrar að dýpt en leirlagið tveir
til þrír metrar.
Saga Tjarnarinnar er svo sam-
ofin sögu Reykjavíkur að ekki
verða þær sögur sagðar sitt í
hvoru lagi og því til sönnunar má
til dæmis minnast þess, að vorið
1944 þegar verið var að grafa fyrir
húsinu Tjarnargötu 4, þar sem
Happdrætti Háskóla íslands er nú
til húsa, fannst meðal annars
óhögguð eldstó af sömu gerð og
þær sem fundist hafa í bæjarrúst-
um frá elstu byggð íslands.
Á næsta ári minnumst við 200
ára afmælis kaupstaðarréttinda
Reykjavíkur en þegar kaupstað-
arlóðin var fyrst mæld út árið
1787 voru syðstu mörk lóðarinnar
sett við noðurenda Tjarnarinnar
og austurmörkin við Tjarnarlæk-
inn, en syðsti hluti Austurvallar
gekk þá undir nafninu Tjarnar-
völlur og 1789 var þarna á norður-
bakka Tjarnarinnar hafin bygging
Dómkirkjunnar. Tæpri öld síðar,
1880, þegar bygging Alþingishúss-
ins hófst var ákveðið að framhlið
þess skyldi vera í línu við syðri
hlið kiricjunnar en smiðimir neit-
uðu vegna þess að þar var þá svo
mikil leðja í jarðveginum og varð
það að ráði að byggja Alþingis-
húsið fjær Tjörninni þannig að
framhlið þess væri í línu við norð-
urhlið kirkjunnar.
Sem dæmi um mannlíf á Tjörn-
inni sjálfri má nefna að á gaml-
árskvöld 1871 var í fyrsta sinn far-
in blysför í Reykjavík. Gengust
stúdentar og skólasveinar fyrir
blysförinni og urðu blysin yfir 70
að tölu. Flestir höfðu blysberar
höfuðbúnað og komu fram sem
ljósálfar eða svartálfar. Kom ann-
ar flokkurinn sunnan frá Tjarnar-
enda en hinn norðan frá Læknum.
Mættust þeir svo á miðri Tjörn-
inni og dönsuðu þar og sungu. En
þetta ár kom einnig fram hug-
mynd um nýtingu á Tjörninni því
árið áður hafði Sigurður Guð-
mundsson málari verið kosinn í
bygginganefnd Reykjavíkur. Hann
setti árið 1871 á blað hugmyndir
sínar um bæjarskipulag og fólst
það meðal annars í þvf að Tjörn-
ina ætti að hlaða upp og að þar
ætti að vera höfn höfuðstaðarins,
en brygðist það að höfnin kæmi
þar átti að fegra umhverfi Tjarn-
arinnar og setja þar marga gos-
brunna.
En sem dæmi um mannlíf við
Tjörnina má nefna þrjú félög sem
völdu starfsemi sinni stað á tjarn-
arbakkanum. Fyrsta íþróttafélag-
ið í Reykjavík var stofnað 1867 og
hét að þeirrar tíðar hætti Skytte-
foreningen í Reykjavík en gekk þó
jafnan undir nafninu Skotfélagið.
Félagið byggði á árunum 1868 til
1870 hús þar sem nú er Suðurgata
35 en skotbakkarnir voru við
Tjörnina. Iðnaðarmannafélagið f
Reykjavík var stofnað sama ár, 3.
febrúar 1867, og það byggði Iðnað-
armannahúsið (Iðnó) algjörlega á
uppfyllingu út í Tjörnina skömmu
fyrir aldamót. Þriðja félagið er
svo Sjómannafélagið Báran sem
var stofnað 1894 og reisti Báru-
húsið 1906 á uppfyllingu í norð-
vesturhorni Tjarnarinnar.
Sverrir Runólfsson steinsmiður
var nafnkunnur maður í Reykja-
vik og um 1870 vildi hann reisa
veitingahús í Tjarnarhólmanum.
Hann ætlaði einkum að miða hús
sitt við vetraríþróttir en einnig
átti að vera hægt að nota veitinga-
húsið að sumarlagi með því að
smíða trébrú frá Skálholtstúni,
lítið eitt norðar en Fríkirkjan
stendur nú, út í hólmann. í veit-
ingahúsi Sverris áttu bæjarbúar
að geta hlustað á „góða og hríf-
andi músík" en bæjarstjórn synj-
aði Sverri um allar framkvæmdir
í hólmanum.
Norðan við frárennslið úr
Tjörninni við enda Lækjargötu er
lítill, hallandi steinpallur þar sem
hestar drógu upp sleða með ís af
Hilmar Biering Morgunblaðií/ólafur
„Þeir sem horfa gladir
um öxl til æskuára viö
og á Tjörninni vona að
aldrei Ijúki að segja
sögu Reykjavíkurtjarn-
ar en hljóta einnig að
vona að komið sé að
þeim kaflaskiptum í
sögunni að Tjörninni
verði sýndur sá sómi
sem henni ber.“
Tjörninni fyrir íshúsin sem þang-
að sóttu ís á vetrum. Á hverju
horni pallsins standa enn til-
höggnir steinstólpar sem voru
keyptir um 1892 og voru þá ætlað-
ir til þess að girða Austurvöll og
átti að setja járnpípur milli stólp-
anna. Girðingin var aldrei reist en
stólparnir seinna settir niður fyrir
framan Menntaskólann og þeir
fjórir, sem áður er getið, við
Tjörnina.
Áður en horfið er frá tjarnar-
bakkanum er ef til vill rétt að geta
þriggja húsa sem þar standa. Arið
1898 var Barnaskólinn reistur við
Tjörnina og þótti tryggara að
byggja hann úr timbri því þá
mundi hann frekar standast jarð-
skjálfta. Árið 1902 var Fríkirkjan
byggð þar sem hún enn stendur en
hefur þó tvisvar sinnum verið
stækkuð. Kvennaskólinn í Reykja-
vík var í fyrsta sinn settur í húsi
sínu við Fríkirkjuveg árið 1909 en
það var fyrsta stórhýsi sem byggt
var úr steinsteypu. Að lokum má
svo geta þess að Slökkvistöðin í
Tjarnargötu var tekin í notkun ár-
ið 1913 og þá tekin upp brunavakt
allan sólarhringinn.
Eftir að Knud Zimsen varð
borgarstjóri, árið 1914, var Tjörn-
inni skipt í tvennt með lagningu
Skothúsvegar þvert yfir Tjörnina
frá litlum tanga sem gekk út í
Tjörnina að vestanverðu. Þá hafði
þegar verið hafist handa við
fyrsta skipulagða skrúðgarðinn i
Reykjavik, Tjarnargarðinn, því að
árið 1913 hófst gróðursetning
trjáa við Bjarkargötu og lagði
Hjálpræðisherinn sitt fram við þá
gróðursetningu.
Hljómskálinn var reistur í
Tjarnargarðinum árið 1923. Þak
Hljómskálans var haft flatt til
þess að lúðrasveitin gæti hafst við
þar uppi en einnig var gengið svo
frá gluggum að hægt var að taka
þá úr svo að lúðrasveitir gætu
spilað þar inni en tónlistin borist
um garðinn. Ekki urðu þó not af
þessari fyrirhyggju því bæjarbúar
höfðu vanist því að hlusta á lúðra-
sveitirnar leika á Austurvelli og
vildu halda því áfram. Þannig
hafa bæjarbúar ekki alltaf kunnað
að meta það sem gert hefur verið
við Tjörnina þó að það hafi ekki
verið sýnt jafn alvarlega og þegar
Hafmeyjan, myndastytta Nínu
Sæmundsson, sem sett var á
Tjörnina sumarið 1959 var
sprengd í loft upp á gamlárskvöld
það sama ár.
Þá má segja að bæjarbúar hafi
sjálfir fellt þá tillögu, sem sam-
þykkt var einróma í Borgarráði
1964, að byggja ráðhús Reykjavík-
ur í norðurenda Tjarnarinnar.
Ráðhúsið átti að vera tveggja
hæða að grunni til en austast sex
hæðir þar ofan á þannig að þar
hefði orðið átta hæða háhýsi.
Andmælendur töldu að þessi
bygging mundi skerða Tjörnina
stórlega og að svo mikil bygging
mundi bera hinar eldri byggingar
miðbæjarins, svo sem Álþingis-
húsið og Dómkirkjuna, algerlega
ofurliði.
Davíð Oddsson, borgarstjóri,
hefur nú hreyft þeirri hugmynd að
byggja ráðhús við Tjörnina og yrði
því ætlaður staður í norðvesturh-
orni Tjarnarinnar þar sem áður
stóð Bárubúð. Þessi hugmynd er
allra góðra gjalda verð ef gætt er
hófs í stærð hússins og hugað vel
að samræmi við umhverfið. Stað-
urinn sjálfur er öllum öðrum ákj-
ósanlegri.
En nú er rétt að víkja aftur að
umhverfinu og verður þá fyrst
fyrir að ræða um leðjuna sem
minnst var á í upphafi. Þegar
læknum var lokað, árið 1911, var
sett rist við frárennslið frá Tjörn-
inni við enda Lækjargötu. Vatns-
borði Tjarnarinnar hefur verið
haldið stöðugu með því að renna
loku fyrir ristina en vegna þessa
hefur leirinn ekki náð að renna frá
Tjörninni. Ekki er þó þessi leir-
söfnun neitt nýtt vandamál því
fyrsti borgarstjórinn í Reykjavík,
Páll Einarsson, sem tók til starfa
1908, og líklega allir borgarstjórar
síðan hafa fengið orð í eyra vegna
leðjunnar í Tjörninni.
Fyrir meira en hálfri öld var
fengin hingað uppmokstursvél
norðan frá Akureyri fyrir atbeina
Tryggva Gunnarssonar til þess að
hreinsa upp leðjuna en sú tilraun
kom ekki að notum. Knud Zimsen,
borgarstjóra, þótti gefast best að
kraka leðjunni upp á fleka en það
eina sem eftir stendur af þeim
framkvæmdum er hólminn á
syðstu tjörninni sem gerður er úr
því sem upp kom. Nútíma tækni
ætti að gera þetta starf auðveld-
ara eða jafnvel auðvelt. En þá
kemur til spurning sem sumum
þykir ef til vill ekki auðvelt að
svara en hún er hvaða áhrif þetta
mundi hafa á lífríki Tjarnarinnar.
Árið 1977 var Tjörnin hulin
miklum þörungagróðri og það svo
að enginn mundi annað eins. í
framhaldi af því fór fram rann-
sókn á lífríki Tjarnarinnar og ein
af niðurstöðunum var sú að Nátt-
úrufræðistofnun taldi, í áliti sem
fram kom 1980, að ekki mætti
dýpka tjörnina. Finnur Guð-
mundsson fuglafræðingur lét hins
vegar það álit í Ijós 1962 að fyrsta
skilyrðið væri að dýpka Tjörnina.
Þessar andstæðu skoðanir koma
ef til vill fram vegna þess að til
ársins 1956 höfðu stokkendur og
kríur ráðið ríkjum á Tjörninni en
það ár var hafist handa um fjölg-
un fuglategunda. Það virðist því
um tvennt að velja, að Tjörnin
verði að fúlum pytt með fjölda
fuglategunda eða tiltölulega hrein
og fóstraði þá aðeins upphaflega
íbúa sína. Mér virðist valið auð-
velt því hreinni Tjörn væri borg-
arbúum til meiri ánægju en tæki-
færi til að skoða fuglategundir.
Annað atriði sem huga þarf vel
að eru bakkar Tjarnarinnar og
mega þá tvenn mistök verða víti
til varnaðar, hin fyrri eru hinn hái
bakki að norðanverðu sem bókst-
aflega getur verið lífshættulegur
og hin síðari að gera vesturbakk-
ann óaðgengilegan vegna runn-
agróðurs.
f þessari grein hefur aðeins ver-
ið stiklað á stóru þvi af nógu er að
taka þegar litið er til Tjarnarinn-
ar og til dæmis alveg verið gengið
framhjá því sem segja má um
Tjarnarlækinn en um hann mætti
rita langt mál. Þá hefur ístöku á
Tjörninni ekki verið getið né held-
ur skautaferða, skútusiglinga,
hornsílaveiða og ótal margs ann-
ars sem vert væri að gera skil. En
tilgangur þessarar greinar er tví-
þættur: Að vekja Reykvíkinga til
umhugsunar um sögulegt gildi
Tjarnarinnar og að hvetja Reyk-
víkinga til að knýja á að Tjörnin
verði hreinsuð.
Þeir sem horfa glaðir um öxl til
æskuára við og á Tjörninni vona
að aldrei ljúki að segja sögu
Reykj avíkurtj arnar en hljóta
einnig að vona að komið sé að
þeim kaflaskiptum í sögunni að
Tjörninni verði sýndur sá sómi
sem henni ber.
Hilmar Biering er borgarstarfs-
maður.