Morgunblaðið - 01.03.1985, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 1. MARS 1985
19
dögum og þeir, sem fengust við
nýjungar í iistum og bókmennt-
um, urðu fljótlega hver öðrum
kunnugir, enda kaffihúsalíf þá
með meiri blóma en nú er og
Reykjavík að því leyti að meiri
menningarbrag. Það leið því ekki
á löngu áður en ég hafði kynnst
þessum unga snillingi. Hann var
ljós yfirlitum, hæggerður í fasi, en
dálítið glettinn, og ég varð þess
fljótt áskynja að hann var unn-
andi sígildrar tónlistar og hafði
sjálfur eitthvað lært á hljóðfæri.
Hann bjó hjá foreldrum sínum
inni í Sogamýri og það var píanó í
herberginu hans og mig minnir
endilega að það hafi verið nótna-
hefti með völsum eftir Chopin á
píanóinu, að minnsta kosti eitt-
hvað sígilt sem hann kvaðst ekki
getað leikið, og í staðinn bað hann
mig að kenna sér að hamra á ein-
faldan hátt St. Louis Blues, því þá
var ég atvinnumaður í dansmúsík
sem þá var að hálfum hluta gamli
djassinn, fullur af fjöri, gleði og
trega, sumt runnið upp úr sáimum
negranna í Ameríku, og Sverrir
skynjaði hið besta í þessum nýju
verðmætum tónanna, en það voru
ekki almenn dægurlög þeirra tíma
sem hann sóttist eftir, heldur
blúsinn með sínum öriagaþunga
og heillandi tóni. Og ég kenndi
honum eftir bestu getu það litla
sem hann bað um og var fljótur að
tileinka sér af næmi sínu, endiann
hafði ekki tíma til að fara í mikið
tóniistarnám, því ekki mátti van-
rækja myndlistina sem hann hafði
helgað krafta sína. Hann kærði
sig ekki um sína ögnina af hverju
i listinni. Hann lagði líf sitt í
myndlistina.
Nú er hann farinn yfir móðuna
miklu iangt fyrir aldur fram. Ég
minnist þess að hann var aldrei
heilsuhraustur, ekki heldur þegar
hann var ungur, og þó er með ólík-
indum hve miklu hann kom í verk,
en hann var óþreytandi í mynd-
listinni og ég veit að stundum,
þegar hann þurfti að vera á
sjúkrahúsi, þótti honum verst, ef
hann gat ekki þann tíma haldið
áfram að vinna að myndlist á ein-
hvern hátt. Því miður hitti ég
hann sjaldan eftir að hann fluttist
með konu sinni, Steinunni Mar-
teinsdóttur, upp að Hulduhólum,
og aldrei varð úr því að ég kæmi
þar í heimsókn. Ég sá hann síðast
á stórri yfirlitssýningu á verkum
hans, en hann var þar umkringdur
af fólki, svo mér gafst lítið tæki-
færi til að spjalla við hann. Svona
höfðu tímarnir breyst. Það var
ekki eins auðvelt að hittast og
spjalla saman og áður fyrr.
Á fyrrnefndri yfirlitssýningu
gat ég séð allan feril listamanns-
ins og rifjað upp gamla daga.
Þarna voru myndir hans frá ýms-
um tímabilum og það fór að líkum,
að mér þótti vænst um þær mynd-
ir sem voru frá því tímabili, þegar
við kynntumst og hann var snill-
ingurinn ungi, því það vakti minn-
ingar um nýjar hræringar í ís-
lenskri menningu. Þær myndir
sem voru frá fyrstu einkasýningu
hans, þeirri sem hann hélt korn-
ungur 1952, voru óhlutbundnar að
mestu, en ekki í þeirri hreinu
geómetríu sem nokkru seinna varð
efst á baugi og nær allsráðandi
hérlendis, þar sem einungis giltu
óblandaðir litir. Sverrir blandaði
liti sína og myndir hans voru fagr-
ar og stílhreinar og mátti oft
merkja í þeim landslag eða um-
hverfi, þrátt fyrir stílfærsiuna,
allt háð mýkt og boglínum. Um
þetta sá ég nú dæmi á yfirlitssýn-
ingu hans og minntist þess sem
var.
Sverrir fór fljótt til útlanda eft-
ir fyrstu sigra sína hér heima á
íslandi og víkkaði sjónhring sinn
með því að skoða myndir erlendra
meistara og kynna sér hvað helst
var að gerast í myndlistinni. Hann
var um skeið í París, en fór einnig
í ferðalag til Spánar og ef til vill
víðar, en seinna dvaldist hann í
Þýskalandi, gerðist svo kennari
við Myndlista- og handíðaskólann
í Reykjavík eftir heimkomuna og
stundaði málaralistina jafnframt
og raunar einskorðaði hann sig
ekki við málverkið, því hann gerði
margar fallegar trémyndir og
fleira skemmtilegt. Áður fyrr
hafði hann einnig kennt í Hand-
íðaskólanum, þá nýútskrifaður,
þegar hann hóf kennslu sína þar.
Og ég held áfram að skoða sýn-
inguna.
Þarna er hreina geómetrían
með hreinu litunum, það tímabil
sem ég vissi að hann gat aldrei
sætt sig við, þegar það varð að
stefnu hér á íslandi, að svona
skyldi málað, það væri hinn eini
rétti tónn í myndlistinni, hér
heima eins og úti í hinum stóra
heimi. Þá voru þeir nokkrir sem
illa gátu þoiað þessa stefnu, en
reyndu þó að tileinka sér hana, því
erfitt er að einangrast í litlu sam-
félagi eins og hér á landi. Meðal
milijónaþjóðanna myndast auð-
veldar smáhópar sem geta haldið
saman.
Sverrir vildi auðvitað fylgjast
með sínum tíma, en honum þótti
ekki fullnægjandi að máia sjálf-
stæð málverk í þessari nýju
stefnu, gerði það þó að nokkru
marki, en kom nú fram með þá
kenningu að myndlistin ætti ekki
að vera til aö horfa á hana upp á
vegg, heldur ætti hún að vera
nytjalist (að minnsta kosti jafn-
framt) og til sýnis í öllu sem fólk
hefði fyrir augum og 'snerti á
hversdagslega, svo sem vöruum-
búðunum í verslununum. Og þann-
ig gat hann einmitt notfært sér
þessa nýju stefnu sem öll tók mið
af reglustikunni og teiknihorninu,
og nú lífgaði hann veggi með
sterkum litum sem þessari stefnu
tilheyrðu og skreytti smjörumbúð-
ir, því nú urðu þær eins góður
vettvangur fyrir listina og hver
annar. Á yfirlitssýningu hans
voru nokkrar myndir í sterkum
litum (gulum, svörtum, rauðum)
og minntu á þessa tíma.
Og ég held áfram að skoða. Já,
þama kom það, skyndilega venti
hann sínu kvæði í kross, náði sér í
áhald eins og það sem notað var til
að sprauta málningu á bíla, trúi
ég, og notaði það til að sprauta
málningu á léreft sín. Hvaðan
hafði hann það? Var það gert ein-
hverstaðar annarstaðar í heimin-
um? Ég veit það ekki. En þegar
hann hélt sýningu á þessum nýju
myndum sínum sem voru í svo
greinilegri andstöðu við ríkjandi
stefnu, urðu sumir listamenn al-
varlega hneykslaðir. Við þetta ein-
angraðist hann meira og meira frá
öðrum listamönnum, en hann
beygði sig aldrei undir sjónarmið
þeirra, heldur hélt sínu striki, að
vísu ekki með því að gera spraut-
una og hörpusilkið að endanlegu
takmarki í listinni, það hafði ein-
ungis hjáipað honum að brjótast
út úr flatarmálsstefnunni sem
hann hafði tileinkað sér gegn
skapgerð sinni, og nú kúventi
hann enn og tók að mála lands-
lagsmyndir, svo segja mátti að
hann væri eiginlega kominn í
hring og aftur til bernskunnar,
þegar keppikeflið hafði verið að
líkja eftir fyrirmyndum úr náttúr-
unni. En þessar landslagsmyndir
voru, þegar til kom, ekki beinar
eftirlíkingar, heldur ærið súrreal-
ískar flestar, oft nafnlaust lands-
lag sem ekki laðaði að sér, heldur
hrinti frá sér og vakti hugmyndir
og spurningar eins og: Hví þetta
eyðilega iandslag? Hví þessi and-
stæða við lífskraftinn í gróandi
náttúru? Við þeim spurningum
fékk ég ekkert svar á yfirlitssýn-
ingu hans fyrir tólf árum og þeim
verður ekki heldur svarað nú.
Hann sem ég hafði kynnst, þegar
hann var að stíga fyrstu skrefin á
listabrautinni, hann var vissulega
einfari meðal listamanna þessarar
þjóðar, fór sínar leiðir í trássi við
annarra kenningar, og fyrir
bragðið er starfsferill hans sér-
stakur og merkilegur kafli í ís-
lenskri listasögu.
Ég minnist góðra stunda fyrri
ára, þegar Sverrir Haraldsson,
ungur að árum, teiknaði bókar-
kápu á fyrstu bók mína sama árið
og hann hélt fyrstu einkasýningu
sína. Hann gerði það af einskær-
um áhuga og vinsemd og lagði
mikla alúð við teikninguna sem
var í svo mörgum litum að útgef-
andi vildi ekki nota hana, þegar til
kom, en hitt var lakara að hún
týndist hjá útgefandanum, og
mundi nú þykja fróðlegt sýnis-
horn, ef í leitirnar kæmi, því hún
var ein fyrsta tilraun hans í bók-
arkápugerð, en seinna átti hann
eftir að skreyta ýmsar bækur sem
kunnugt er. Sverrir teiknaði einn-
ig kápu á næstu bók mína, þó fyrri
káputeikningin hefði ekki verið
notuð og ekkert gjald komið þar
fyrir margra daga erfiði. Seinni
teikningin var notuð, þó ekkert
gjald kæmi fyrir hana heldur, þar
mig, hafði ekki fyrir sið að yrða af
fyrra bragði á fermingarbörnin
sín úti á götu, og ég var því furðu
lostinn, þegar hann stöðvaði mig
og tók mig tali á Kirkjuveginum,
ég var þess fullviss, að nú væri
heimsendir í nánd. Hann spurði
mig, hvað ég ætlaði að verða. Ég
vissi það ekki, en fór að tala um,
að mig langaði kannski til að læra
smíði eða mála myndir. Þá horfði
hann á mig eins og naut á nývirki
og sagði: „Ja-á, en þetta er ekki
nógu stórt fyrir þig, því ekki
eitthvað stærra eins og arkitekt-
úr?“ Ég áttaði mig ekki á því fyrr
en tveimur dögum síðar, að ég
hafði verið að tala við atvinnu-
góðmenni — og kannski hefur
hann líka sagt, þó ég muni það
ekki nákvæmlega: „En hví ekki
eitthvað stórt eins og — ja, að
verða prestur?" Hvað sem því líð-
ur, áttaði ég mig á því, að hús eru
sjálfsögðu stærri en málverk, þó
að þau þurfi ekki endilega að vera
merkilegri.
En þetta var erfitt próf og ég
stóðst það ekki.
En af þessu sérðu, hvað barna-
skólapróf eru lítil hjálp á örlaga-
stundu. Eftir á finnst mér ég hafi
verið skotinn aftan frá — og örið
er ekki fullgróið, ekki enn. Hefðir
þú sagt 12 ára, að þú vildir verða
rithöfundur eða ritstjóri stærsta
blaðs landsins? Nei, þetta samtal
var mér engin opinberun um al-
vizku eða óskeikulleika presta.
Félagar mínir fóru allir í gagn-
fræðaskólann í Eyjum og þá lágu
leiðir okkar ekki lengur saman. Eg
var einn á báti. En ég hafði alltaf
nóg fyrir stafni, málaði, smíðaði,
lærði og las allar bækur afa míns,
t.a.m. allar fornbókmenntir Is-
lendinga og minnist þess sérstak-
lega, þegar ég las Flateyjarbók í
þremur stórum bindum. Stundum
sat ég við gluggann, sem vissi að
gagnfræðaskólanum, og horfði á
félaga mína í frímínútunum. Þá
fann ég um stund til einmana-
kenndar, en sökkti mér niður í
meiri vinnu.
Afi sá fyrir öllu. Ég var farinn
að læra tungumál í einkatímum,
s.s. frönsku, ensku og þýzku, og
hafði gaman af. Afi kunni tungu-
mál og þýddi að gamni sínu ljóð,
smásögur og ritgerðir úr þýzku og
ensku og gaf mér, t.a.m. ljóð og
sögur eftir Byron og Poe. Þessi
áhugi á bókmenntum liggur í blóð-
inu, en ég hef ekki erft þessa rit-
hneigð, þó að góðar bókmenntir
séu mér yndi. Tolstoj er einn mesti
uppáhaldshöfundur minn.
En þess má geta, að Bjarni afi
og faðir ólafs Jóhanns Sigurðs-
sonar voru albræður. Ég var barn-
ungur, en allt að því dýrlingur,
eins og þú hefur gefið í skyn. Dýrl-
ingar eiga ekki að standa í neinu
jarðnesku veseni. Ég veit ekki,
hvað presturinn hefði sagt, ef
hann hefði rennt grun í, af hverju
ég bað til guðs þrjú kvöld í röð af
fullkominni alvöru — í fyrsta og
síðasta skipti. Þótt ungur væri, fór
mér að þykja vænt um stúlku ofan
af landi, sem tók ástfóstri við mig,
þó hún væri nokkru eldri, en samt
vart af barnsaldri frekar en ég.
Þrjá sólarhringa óttaðist hún, að
hún væri ófrísk af mínum völdum,
og þegar ég var háttaður á kvöld-
in, reyndi ég að koma skilaboðum
til guðs um að hann rétti okkur
hjálparhönd í angist okkar og
kvíða. Að þremur sólarhringum
liðnum gátum við tekið gleði
okkar aftur, en í gleðivímunni er
ég ekki viss um, að ég hafi munað
eftir að þakka guði fyrir okkur.
Eitthvað grunaði Bjarna afa, en
hann gaf aldrei neitt í skyn, því að
það var andstætt lífsstíl hans og
ömmu að taka sér nærri náttúru-
lega hluti. Samvizka mín hefur
sagt mér, að hann vissi um þessa
veraldlegu reynslu.
Hún fór heim með Esjunni einn
góðan veðurdag og án þess um það
væri rætt og kom það mér algjör-
lega á óvart. Strandferðaskipið lá
úti á höfn og við afi fylgdum henni
um borð. Við fórum með 12 tonna
báti út í skipið og það var þungur
sjór og okkur var þungt fyrir
brjósti. Þegar ég kom heim aftur,
fór ég út að stinga upp kálgarðinn.
Ég hamaðist, eins og ég gat. Það
var súld þennan dag og drungalegt
veður, þannig var mér einnig inn-
anbrjósts.
Hún fór heim, en ég setti kúrs-
inn á Handíðaskólann.
í tímaritinu Nú! finnurðu dag-
skrá yfir allt það bitastæðasta
í menningarlífi Reykjavíkur
og nágrennis: Tónlist, list-
sýningar, bókmenntakynn-
ingar, leiklist, kvikmyndir,
bridge, skák, íþróttir o,fl.
I Nú! ereinnig ítarlegt yfirlit
um veitinga- og skemmti-
staði, vídeóleigur, líkamsrækt
og sólbaðsstofur. Einnig stutt
viðtöl og frásagnir.
Nú! er dreift í helstu verslanir,
veitingahús, hótel og bið-
stofur.
NÚ ER ÓKEYPIS!